Neerlandia. Jaargang 97

[p. 6]

Loyaliteiten over de staatsgrenzen
Het regionale vraagstuk in Europa
door H.J.G. Waltmans

Het regionale vraagstuk staat hoog op de politieke agenda van Europa.

Regionalisme is hoogst actueel.

Hebben de regio's toekomst in het nieuwe Europa? Nu het regionalisme in Europa opnieuw in het middelpunt van de belangstelling staat, en niet alleen in West-Europa, wil ik graag mijn opvattingen terzake, welke ik vanaf het begin van de zestiger jaren al heb vertolkt, uiteraard geactualiseerd naar de huidige situatie, aan U voorleggen.

De typering van het begrip regionalisme is niet eenvoudig.

De literatuur daarover blijkt als het om begripsbepalingen gaat nogal weinig diepgaand te zijn. Voorzover ze er al zijn lopen de begrippen sterk uiteen. Een duidelijke definiëring stelt elke onderzoeker voor bijna onoplosbare vraagstukken. Hij laat dus de definiëring achterwege en laat de invulling en de notie aan de lezer over of hij voegt weinigzeggende begrippen in als micro-, meso- en macro-regio.

Algemene overeenstemming in de theoretische omschrijving van het begrip regionalisme en de daarmee verbonden begrippen regio, regionaal lijkt nogal moeilijk te zijn.

Het gebrek aan overeenstemming over de termen heeft vele oorzaken. Elk regio vertoont een eigengeaarde individualiteit en bezit kenmerken, onderscheiden van die van andere. Een regio is dynamisch van aard en is onderworpen aan een proces van voortdurende verandering. Op grond daarvan zijn verschillende regionalismen mogelijk. De inhoud en de intensiteit van het regionalisme verandert zelfs bij een en dezelfde regio in de loop van de tijd. Met name de Limburgse geschiedenis legt daarvan vele getuigenissen af.

Tijdens de Top in Maastricht werden de fasen uitgetekend voor het totstandbrengen van de Economische en Monetaire Unie en werd de grondslag gelegd voor de Politieke Unie. Op economisch en financiëel gebied komt de Europese integratie tot stand. Geleidelijk tekent zich een Europese buitenlandse politiek af. Ik zie de Europese federale staat (of moet ik sinds de reacties op Maastricht, in Denemarken en Groot-Brittannië en ook wel in Haagse regeringskringen eerder spreken van de confederale staat) als onderdeel met andere continentale federaties van een wereldfederatie. De federaties behoren een open gemeenschap te zijn van volkeren welke zich verenigen in een democratische rechtsstaat met een federale structuur. De absolute soevereine nationale staat is een karakteristiek van de wereld van gisteren, onmachtig om de wereld in de eenheid, welvaart en vrede te ordenen. De bestuurlijke schaalvergroting is een gevolg van een functieverschuiving in de werking van de staten als administratieve en politieke organisaties. Hun bevoegdheid wordt grondig herzien als gevolg van een concrete historische ontwikkeling.

De vraag is of de samenstellende delen in deze integratie hun eigenheid zullen prijsgeven. Met elke stroming in de geschiedenis gaat een tegenstroming gepaard en het valt niet te verwonderen, dat men juist in internationaal verband de verschillen op regionaal gebied scherper ontwaart en meer belang gaat hechten aan het eigene.

Voorstanders van een echte federatie zijn geen integralisten. Bevoegdheden en taken dienen harmonisch te worden verdeeld over de verschillende bestuurslagen met deelstaten als dragers van de soevereiniteit. In het geïntegreerde Europa, zoals dit thans langzaam vorm krijgt, is er te weinig aandacht voor het vraagstuk van de goede afbakening van taken en bevoegdheden tussen de centrale bestuurslaag en de daarop volgende bestuurslaag der samenstellende delen, nu nog de huidige lidstaten, straks de deelstaten van de federatie of confederatie. Het beginsel van de subsidiariteit dient centraal te staan in de opbouw van Europa. Een hoger staatkundig niveau moet niet doen wat een lager niveau tenminste evengoed kan. De beslissende vraag is wat er echt en in die mate op Europees niveau moet gebeuren.

In federaties dient de macht uit te gaan van de basis. De kleine gemeenschappen (gemeenten, provincies, kantons en deelstaten) hebben in beginsel alle bevoegdheden en slechts die bevoegdheden worden overgedragen aan hogere nationale of supranationale instanties, welke in het belang van allen beter op hogere niveaus kunnen worden behartigd. Het hoogste niveau kent een tweekamerstelsel: een Kamer welke rechtstreeks wordt gekozen door de inwoners van de federatie en een Senaat welke de vertegenwoordigers der deelstaten omvat. Daardoor verkrijgen de deelstaten waarborgen dat hun autonomie niet wordt aangetast.

Saamhorigheid

In het nieuwe Europa kunnen de nationale doeleinden langs de bestaande staten heen worden verwezenlijkt, omdat de grenzen sterk aan betekenis inboeten en in een werveling van omwentelingen soevereiniteitsrechten aan hogere supranationale organen afstaan. Deze laatste bieden als zodanig geen tegenstand aan culturele en andere betrekkingen over de staatsgrenzen, maar in openheid mogelijkheden tot groei, samenspraak en samenhang van wat van nature bij elkaar behoort of in de toekomst met elkaar wil verdergaan. De Europese integratie strekt ten voordeel aan de saamhorigheid van de mensen, die aan verschillende zijden van de staatsgrenzen wonen. De

[p. 7]

culturele verwantschap en taaleenheid worden beslissend voor hun identificatie binnen de groeiende Europese staat. In de toekomst zijn bij het vervagen van de huidige staatsgrenzen de cultuur- en taalgebieden aan weerszijden hiervan gelegen, meer op elkaar aangewezen. De Europese integratie en de veranderende staatsstructuur in België bv. roepen de vraag op naar de gevolgen van deze dubbele prefederalisering voor de toekomstige verhouding tussen Vlaanderen en Nederland.

Het bestaan van de Europese Gemeenschap zelf werpt nieuw licht zowel op de positie van de nationale lidstaten (die hun soevereiniteit grotendeels opgeven) als op de plaats en de functie van de regio.

Wij raken aan de kern van het binnenlands-politieke probleem der integratie, wanneer wij vragen naar de grondslagen voor een regionale indeling van Europa. De omlijning van de rol der regio's vormt een der wezenlijke problemen voor de toekomst. De voortschrijdende economische en monetaire integratie vraagt erom de rol van de regio's opnieuw te bezien. Immers er ontstaan nieuwe economische, industriële en culturele ontwikkelingsassen, nieuwe affiniteiten en loyaliteiten over de huidige staatsgrenzen heen en wensen voor vernieuwing van de huidige structuren. Die nieuwe structuren zijn nodig om een adekwaat antwoord te vinden op de behoeften aan democratie en participatie op bovenlokaal niveau, als tegengewicht tegen de centralisatie op Europees niveau zowel als tegen de machtsaanspraken der huidige staten. Politiek-administratieve regionale structuren moeten worden ontwikkeld als levensvatbare deelstaten van het nieuwe Europese geheel.

Regionalisme is geen mythologie of gevaarlijke frustratie. Het is zeer concreet omdat het de jonge economische gebieden tot haar recht wil laten komen binnen een staatkundige eenheid. Dit economisch regionalisme tracht zijn doel te bereiken door een zekere decentralisatie van het staatsapparaat en een zo gering mogelijk staatsbemoeienis, met als moderne exponent het opstellen van regionale ontwikke-lingsprogramma's. Het wordt gecompleteerd door een cultuurregionalisme, dat gebaseerd is op eenheid van taal. Regionale bewegingen in de wereld zijn al lang niet meer een zaak van excentrische etnische minderheden welke op zoek zijn naar culturele autonomie. Hun programma's zijn ook politiek en economisch. De regionale bewegingen in Europa vormen heden ten dage een politieke kracht. Vaak zijn ze gestart aan de periferie van grote staten. Vaak hebben ze zich ontwikkeld van taalminderheden die zich primair bezig hielden met het bewaren van de culturele identiteit, tot politieke bewegingen, met een wijder verspreide aanhang onder de regionale bevolking.



Een nieuw regionalisme van deze aard vindt zijn weg in Lombardije, in Wallonië en Vlaanderen. Het regionalisme is een politieke richting, welke de betekenis van de regio voor de ontwikkeling van een continentale federatie wezenlijk acht. Het is een poging tot verzoening tussen eenheid en verscheidenheid. Het is ook een beweging binnen het federalisme, in die zin, dat grote levenskrachtige regio's nodig zijn als basiseenheid in een federatie van continentale wijdte. Natuurlijk kan dit het einde betekenen van de grotere nationale staten als politieke eenheden. Maar

[p. 8]

zowel de regionale bewegingen als de nationale hervormers hebben tot nu toe gefaald in het plaatsen van de regio in een continentale context en in het trekken van consequenties daaruit. Het nieuwe regionalisme, met aandacht volg ik de ontwikkelingen op dit punt in Italië, is een manifestatie van de wens van grote groepen burgers om een stem te hebben in de beslissingen, welke hun leven en hun omgeving bepalen. In een wereld van groeiende technologische complexiteit en een toenemende centralisatie van politieke en economische macht, bieden de bestaande vormen van democratische controle in de meeste gevallen de burger geen doelmatige deelname in de besluitvorming.

Toekomstige regio's

Hoe stellen wij ons de federale ordening voor, welke in een Europese Grondwet moet worden neergelegd? In de toekomst, schreef ik in 1965, zie ik negen tot twaalf regio's in Italië, Groot-Brittannië, Frankrijk, Polen en Spanje. In de middelgrote landen als Nederland, Bulgarije, Roemenië, Portugal en Zweden zullen minder regionale eenheden noodzakelijk zijn. Sommige in bevolking kleinere landen als Zwitserland, Ierland, Denemarken en Noorwegen kunnen in hun geheel als regionale eenheid in de Europese federatie stappen. In andere staten liggen de basiselementen voor een regionale oplossing reeds vast in de bestaande interne organisatie: de deelstaten in Duitsland, de republieken in Joegoslavië, de (con)-federale eenheden in België.

Het zou niet goed zijn wanneer wij in Europa als vanzelfsprekend en onontkoombaar het snelle proces van economische en technologische ontwikkeling en integratie accepteren zonder ons voor te stellen en zonder te willen aanvaarden dat daarmee een politieke en culturele integratie verbonden moet zijn, willen democratie en vrijheid tot hun recht komen.

We moeten voorstellingsvermogen hebben om te bepalen wat er in de plaats moet komen van de huidige nationale staten. Dat is een politieke oefening en geen louter academische. Er is een minimale en een maximale oplossing: de statenbond of confederatie en de bondsstaat of federatie. De Europese staat is,

Achter de tafel v.l.n.r.: dr. H.J.G. Waltmans, voorzitter ANV Nederland, drs J.W. Schrakamp, vice-voorzitter ANV, afdeling Limburg, Ing. E.M. Mastenbroek, commissaris van de Koningin in Limburg.
(foto G. Begas)

indien intern federaal gestructureerd, vitaal genoeg om elke regionale oplossing te kunnen aanvaarden. Zij mag niet slechts een grotere en machtiger versie zijn van de huidige nationale staten. Wij zullen de uitdaging moeten aannemen. Als de regio's alleen tegenover de nationale staat staan, zullen zij nooit werkelijke macht krijgen of behouden. Binnen het raamwerk van de nationale staten is een regionale federalisatie niet te bereiken tenzij zij zelf, zoals de Bondsrepubliek Duitsland, federaal zijn. De basis van deze nieuwe structuur kan enerzijds economisch zijn in een omraming van wat aan economische structuren nationaal, regionaal en internationaal reeds aanwezig is; anderzijds kan deze basis staatkundig zijn op grond van de bestaande staten en provincies en tenslotte taalcultureel met de taalgemeenschappen als uitgangspunt.

Criteria

Wanneer de vraag wordt gesteld welke criteria worden aangelegd voor een regionale indeling begin ik meestal met voorop te stellen, dat het een illusie is te menen een voor alle doeleinden bruikbare regionale indeling te ontwerpen, maar dat het ook zeker is, dat de regio in elk geval een structuur dient te hebben welke een fundamentele menselijke samenhang uitdrukt.

De deelstaten, en dat geldt uiteraard ook voor de zgn. Euregio's, moeten territoriaal en demografisch voldoende omvang en draagvlak hebben, om politiek en economisch levensvatbaar werkelijke invloed in een federatie uit te oefenen. Te kleine eenheden hebben als nadeel, dat ze niet op niveau kunnen samenwerken met de andere regio's, en dat ze niet opgewassen

[p. 9]

De heer Waltmans tijdens zijn inleiding over de regio's in Europa.
(foto G. Begas)

zijn tegen de centrale organen en binnen korte tijd slechts gaan functioneren als provincies van een technocratisch-centralistisch aparaat. Ze bevorderen de democratie niet, ook niet op economisch terrein, omdat ze te weinig kracht hebben om een controlerend tegenwicht en een regulerende tegenkracht te vormen tegenover het goed georganiseerde multinationale bedrijfsleven.

Regionalisering vraagt om competentie: eerst politieke autonomie geeft een regio een eigen leven met eigen met de gemeenten en de bondsstaat gedeelde, afgebakende bevoegdheden. Sprekend over de criteria: de wil is meer een randvoorwaarde. De bevolking moet de mogelijkheid hebben rechtstreeks of via de door haar gekozen vertegenwoordigers te worden gehoord opdat met de wil van de bevolking bij de regionale indeling rekening wordt gehouden. De criteria welke in de literatuur worden genoemd, zijn het draagvlak, eigen bevoegdheid, de wil, de werkelijkheden van economie, bestuur en etnie en tenslotte willekeur.

De economische richting, in de op prestatie en groei gerichte West-Europese samenleving nogal sterk vertegenwoordigd, ziet de regio's als op een metropool, als politiek-administratief, sociaal-cultureel en economisch centrum gerichte gebieden, welke homogeen of complementair een minimumgrondslag vormen voor een uiteraard niet autarkisch eigen economische ontwikkeling. Het zal niet verwonderen, dat de ambtelijke deskundigen van de Europese Gemeenschap dit beginsel in de beginjaren van de werking dezer gemeenschap als uitgangspunt aanvaardden. Ze kwamen uit op 31 grote sociaal-economische regio's in de toenmalige Europese Gemeenschap van Zes en wel in de Bondsrepubliek Duitsland 8, in België 1, in Luxemburg 1 en in Nederland 2, in Frankrijk 9 en in Italië 10. De grootte dezer socio-economische ruimten liep nogal uiteen: territoriaal van 3.000 tot 100.000 km² en demografisch van 1 tot 15 miljoen. Bij de indeling op etnische basis gaat men uit van regio's, wier homogeniteit op eenheid van taal en cultuur berust.

Weer anderen willen een soort wiskundige indeling op basis van willekeur met minachting van elke etnische gegevenheid en van elke historische of bestaande bestuursstructuur, omdat eerst dan Europese cohesie mogelijk wordt. Dat is nog een neutraal etnisme. Maar er is ook een anti-etnisme, dat welbewust poly-etnische regio's wil scheppen om een smeltpot der etniën te verkrijgen, bv. door het in een regio onderbrengen van het franstalige Luik, het duitstalige Aken en het nederlandstalige Nederlands- en Belgisch-Limburg.

Zelf ben ik voorstander van een zodanige regionalisering van de Europese Gemeenschap, dat krachtige regio-deelstaten ontstaan, waarbij de wil van de bevolking centrale betekenis krijgt en aan bestuurlijke en economische feitelijkheden en samenhang wordt gehecht. Omwille van de erkenning van de rijke taalkundige en culturele verscheidenheid, een merkteken van ons continent, liggen mono-etnische regio's het meest voor de hand.

Maastricht

Inmiddels heeft de in Maastricht gehouden Europese Top van december 1991 een Regionaal Comité opgericht. De toekomstige rol van dit Comité als voorloper van een Europese Senaat kan worden voorbereid door de leden te laten aanwijzen uit de gekozen regionale volksvertegenwoordigers door de regionale raden zelf. Maar ook hier werd in feite de vraagstelling wat regio's zijn ontweken door de bestuurslaag onder de nationale laag als zodanig aan te wijzen. Ik heb er mij over verwonderd, dat in de regionale raad ook de gemeenten vertegenwoordigd zijn.

Maar wat men nu ook doet, uiteindelijk dient een rechtstreeks gekozen Senaat van de regio's te worden geschapen met medebeslissende bevoegdheden in een Europees bicameraal systeem. Te vrezen valt echter, dat we dan al ver in de eenentwintigste eeuw zitten.

Toen mensen van mijn generatie na de tweede wereldoorlog met veel geestdrift aan de Europese integratie gingen werken, sommigen zoals ik zelfs beroepsmatig, hadden ze de vaste overtuiging, dat binnen enkele tientallen jaren het karwei zou zijn verklaard. We zijn te optimistisch geweest. We hadden toen ook de verwachting, dat het socialistisch bestel in de Sowjet-Unie en Oost-Europa ons verre zou overleven. Op dat punt zijn we te pessimistisch geweest. Een ding is zeker met of zonder onze medewerking zet het globale economische-, milieu- en criminele integratieproces zich in onze wereld door.

De vraag is en blijft hoe lang wij, de politici en de bestuurders, achter de feiten zullen aanlopen en zullen toestaan dat de toekomst van onze kinderen en kleinkinderen wordt opgeofferd aan de waan van de dag, aan het najagen van kleine individualistische en groepsbelangen en partijpolitieke strijd.

Het wordt tijd de Europese beweging nieuw leven in te blazen. De Europese trompetters roepen U op.

De schrijver is voorzitter Nederland van het ANV