Neerlandia. Jaargang 96

[p. 182]

‘...De negers tergen en tot woed' en wanhoop drijven...’
Een onbekende slavenopstand op Curaçao
door Dr. A.M.G. Rutten

‘Daar ligt U en ons dan ook niet aan gelegen, hoe die Menschen soeken wederom uit de Handen dergenen los te komen, die hun sonder REGT besitten.’ (Ds. J.G. Kals 1733)

Bij de ontdekkingsreis naar Amerika heeft Columbus zich waarschijnlijk niet kunnen indenken dat zijn vloot van drie karvelen de kiem zou leggen voor een omvangrijke vloot van slavenschepen. Tot 1738 werden 268.000 slaven uit Westafrika vervoerd door de West-Indische Compagnie en lorredraaiers: clandestiene handelaars die links en rechts slaven opkochten. Alleen al voor het slavendepot op Curaçao waren 242 schepen nodig om 69.000 slaven te vervoeren, die voor het grootste deel bestemd waren voor werk op de plantages in Spaans-Amerika.

In 1803 was het Nederlandse aandeel in de slavenvaart opgelopen tot ruim een half miljoen slaven. Dit is ruwweg 5% van het totaal aan vervoerde slaven, waarvan het leeuwedeel voor rekening kwam van Groot-Brittannië, Portugal en Frankrijk.

De oversteek over de Atlantische Oceaan of middenpassage betekende voor de slaven de meest schokkende periode van hun leven. Het verlies van eigen identiteit en persoonlijke vrijheid, het brandmerken, de vele ontberingen en ziekten en de angst voor wat de blanken uiteindelijk met hen van plan waren, brachten veel negers ertoe zelfmoord of gewelddadig verzet te plegen, zodra de gelegenheid zich daar maar voordeed. Van rebellie op de slavenschepen wordt dan ook herhaaldelijk melding gemaakt. Enkele voorbeelden betreffen de opstand in 1717 op de Agathe, in 1751 op Middelburgs Welvaren, in 1756 op de Vliegende Faam en in 1764 op de Johanna Cores, waarbij in totaal ongeveer 260 slaven werden gedood.

Over de rellen en opstanden op Curaçao waarbij slaven betrokken waren bestaat een tamelijk omvangrijke literatuur.⁽¹⁾,⁽²⁾,⁽³⁾,⁽⁴⁾,⁽⁵⁾,⁽⁶⁾ Vooral in de achttiende eeuw hebben de slaven zich geroerd en is het tot uitbarstingen van geweld gekomen. Het verzet tegen de blanke overheersing nam, aanvankelijk nog individueel, allengs meer collectieve vormen aan. Algemeen bekend zijn de opstanden in 1750 en 1795 die bloedig werden onderdrukt. Hoewel bij de opstand van 1750 eerder sprake was van geweld tegen rasgenoten - een bomba (opzichter) Cadjo werd neergeschoten - waren beide opstanden niet zozeer een protest tegen de sociaal-economische positie van de blanke bevolking als wel tegen het belangrijkste kenmerk van de slavernij, de ‘legal kinlessness’ of ‘social death’.

Naast deze twee opstanden heeft zich in de turbulen te jaren in het begin van de achttiende eeuw nog een derde opstand voorgedaan, die tot dusverre aan de aandacht van de historici ontsnapt schijnt te zijn. We kunnen dan ook niet spreken van het éérste openlijke verzet van negers op Curaçao tijdens de rel in 1750. Al lang daarvoor, in october 1716 onder gouverneur Jonathan van Beuningen, was het tot een uitbarsting van rebellie gekomen. Evenals bij de opstand in 1750 betrof het slaven die van Elmina waren aangevoerd en als Minase negers werden aangeduid. Het is moeilijk achteraf te beoordelen wat de aanleiding tot de opstand in 1716 kan zijn geweest. Er is echter wel een aantal factoren te noemen dat tot de rebellie heeft bijgedragen: laakbare gedragingen van de blanke minderheid, onvoldoende voedsel en verminderde zorg voor de in waarde gedaalde depotnegers.

Laakbaar gedrag trof men niet alleen op de Antillen aan. Mr. Dr. Jan Jacob Mauricius die van 1742-1751 gouverneur-generaal was in Suriname, schreef in zijn Rijmbrief⁽⁷⁾:

Een slaavenopstand, die hier voorvalt jaar op jaar,
Meest door den blanken schuld, die door gevloek, misbaar,
Onmenschelijke straf en ontucht met de wijven
De negers tergen en tot woed' en wanhoop drijven...

Op Curaçao zal het niet veel beter zijn geweest. Bij de blanke ambtenaren en kooplieden vierden onderlinge ruzies, haat, frustraties, afgunst en onverdraagzaamheid hoogtij. Men kan dit terugvinden in de brieven en papieren aan de bewindhebbers van de Kamer Amsterdam. De verzuchting van gouverneur Jonathan van Beuningen dat ‘ick in dees climaet geen chagryn veelen can die mij dagelycx meer als te veel toegebragt werd’⁽⁸⁾, behoeft geen nadere toelichting. Het gestook tegen Van Beuningen mondde in 1717 uit in een aanslag die op hem werd gepleegd. Hooglopende ruzie was er ook tussen de gouverneur en de kapitein-luitenant van de militie Gerard de Mepsche. De eindeloze twisten droegen niet weinig bij aan een ondermijning van het gezag bij zowel blank als zwart.

(1) J. Hartog, Tula, verlangen naar vrijheid. (Curaçao 1973).

(2) L. De Hoog, Van rebellie tot revolutie. Oorzaken en achtergronden van de Curaçaose slavenopstanden in 1750 en 1795. Universiteit van de Nederlandse Antillen. (Curaçao 1983).

(3) A.F. Paula, Zeventien vijf en negentig. De slavenopstand op Curaçao. Een bronnenuitgave van de originele overheidsdocumenten. Centraal Historisch Archief (Curaçao 1974).

(4) J.Ph. de Palm (red.), Encyclopedie van de Nederlandse Antillen. De Walburg Pers. (Zutphen 1985) 445.

(5) Ch. do Rego, Sklabitut i rebelion. (Curaçao 1983).

(6) R.A. Römer, Het slavenverzet. Kristof 3 (1976) 181.

(7) S. Kalff, Vreemdelingen in het Westindische leger. West-Indische Gids 9 (1927) 177.

(8) Brieven en Papieren van Curaçao. Archief Tweede Westindische Compagnie. Algemeen Rijksarchief, Den Haag = WIC 206; 1715: 116 en 207; 1719: 10.

Voeding

Ook het beknibbelen op de voeding van de slaven kan een rol hebben gespeeld. In de jaren 1714 tot 1720 was er sprake van grote droogte op Curaçao, waarbij de maisoogst gering was en rantsoenering moeilijk en duur werd. In 1709 werd wegens te geringe oogst 1000 schepel kleine mais ingekocht à 1 peso per schepel, in 1716 moest er 2 pesos en in 1719 3 pesos voor betaald worden. Met de ingekochte mais sprong men zo zuinig mogelijk om. De gouverneur schrijft in een brief aan Amsterdam dat op de Compagniesplantages voornamelijk oude, afgeleefde slaven werkten die niet in staat waren de mais, nodig voor de voeding van de slaven, op te brengen. Bovendien noemt hij controle op de opbrengst aan mais een bijna onmogelijke taak, zodat alles neerkwam op de

[p. 183]

eerlijkheid van de factor of opzichter, waaraan Van Beuningen zegt te twijfelen. Levensmiddelen die uit Holland werden toegezonden boden maar weinig soelaas. In 1708 had de gouverneur in een brief aan de Kamer Amsterdam al verzocht er op te letten dat er voedsel van goede kwaliteit werd gezonden en geen half bedorven goederen⁽⁹⁾. De slechte kwaliteit van Amsterdamse vivres was er reeds de oorzaak van geweest dat slaven ziek werden. Maar ook vergiftiging door bedorven of beschimmeld voedsel dat uit de Curaçaose magazijnen kwam, was geen zeldzaam verschijnsel⁽¹⁰⁾. Als voeding kregen de slaven 1 schepel mais of gort per maand met 4,5 - 6 kg vlees, wat pijptabak en een rantsoen rum of kilduyvel, maar vaak kon men deze rantsoenen niet handhaven. Men wist ook wel dat met verstrekken van wat extra rum de honger viel te stillen. Op de Franse Antillen was een dergelijke substitutie wettelijk de weg afgesneden:

Art. XXIII - Leur défendons de donner aux esclaves de l'eau de vie guildive, pour tenir lieu de la subsistance mentionnée au précedént chapitre (nourriture).

Voor zover bekend was in de Curaçaose slavenreglementen een dergelijk verbod niet opgenomen.

Daarbij kwam dat de prijs van negotieslaven op de markt sterk was gedaald, waardoor men ook minder interesse voor een goede verzorging van de ‘koopwaar’ kon opbrengen. Een goede ambachtsneger die 500-600 pesos kostte, bracht in 1715 maar 150-160 pesos op⁽¹¹⁾. De verwaarlozing en verminderde aandacht moet bij de slaven niet onopgemerkt zijn gebleven. De slaven van de Compagnie waren er overigens beter aan toe dan die van particulieren. Schaarste aan voedsel vormde voor de slavenhouder een gemakkelijk motief om zich van slaven te ontdoen, door hen in vrijheid te stellen, iets waaraan de Compagnie zich ook wel bezondigde. Een aanwijzing voor ondervoeding of onvolwaardige voeding vormt het relatief hoge percentage gevallen van waterzucht, diarree en dysenterie onder gestorven Compagnies-slaven⁽¹²⁾.

(9) WIC 570; 1708: 5.

(10) A.M.G. Rutten, Slavenhandel, ziekten en mortaliteit in de Curaçaose medisch-farmaceutische geschiedenis. Pharm. Weekblad 127 (1992) 389-406.

(11) WIC 572; 1715: 349. 209; 1715: 191.

(12) WIC 206; 1716: 340 en 573; 1718: 839.

Ongeregeldheden

De voorloper van de ongeregeldheden in 1716 diende zich aan met een brand op Hato, waarvan de gouverneur in 1717 melding maakte. Hierbij ging het grote negerhuis, dat bestemd was om de negotieslaven in onder te brengen, geheel verloren⁽¹³⁾. In juli 1716 was het schip Gelderland, kapitein Jan Pietersz Goet, met een armazoen van 146 negerslaven, afkomstig uit Elmina aan de Westkust van Afrika, op Curaçao aangekomen. Vijf slaven waren onderweg gestorven⁽¹⁴⁾. Op een vendu werden 61 slaven van de hand gedaan. Het was gebruikelijk vanuit het centraal depot op Curaçao de rest van het armazoen, de negotieslaven, te verkopen aan de Spaanse gebieden.

Gouverneur van Beuningen kon de 80 slaven echter door de geringe vraag niet zo gauw kwijt en verdeelde ze daarom over diverse Compagniesplantages: Hato, Piscadera, St. Marie en Rooy Canarie. Op deze plantages waren reeds 277 slaven aanwezig en de nieuw aangekomen negers, ook wel boessalen genoemd, kwamen terecht tussen de slaven van de kusten van Loango, Kongo en Angola, die zich in de loop van de jaren min of meer in hun lot hadden geschikt. Adaptie moet men echter niet verwarren met onderwerping. Marronage, het wegvluchten van slaven om ver van de bewoonde kern een eigen gemeenschap te stichten, was op Curaçao bijna niet mogelijk, hoewel het eiland vroeger wel veel meer bebossing kende dan tegenwoordig⁽¹⁵⁾ en men herhaaldelijk leest over slaven die zich in de kunuku verborgen hielden⁽¹⁶⁾.

De beoordeling van de slaven naar herkomst is verschillend. Loangoslaven waren in het begin van de slavenhandel zeer gewild, maar in 1712 schrijft gouverneur Jeremias van Collen dat ze ‘om hun slegten en vuylen aert zeer gehaat en onverkoopelijk sijn’⁽¹⁷⁾ en later hoort men weer van grote bezwaren te-

(13) WIC 572; 1716: 694 en WIC 1152; 1717: 63.

(14) WIC 572; 1716: 640.

(15) Gouverneur Jeremias van Collen liet in 1711 tegen de orders van de Bewindhebbers in 3600 bomen omkappen op plantage Porto Marie.

(16) WIC 1152; 1716: copie 49.

(17) WIC 204; 1712: 520.

[p. 184]

gen negers uit Elmina. De Minase negers verschillen aanmerkelijk van hun medeslaven. Ze zijn moedig en werklustig, dankbaar voor een goede benadering, maar zijn sneller geneigd zich onverzoenlijk en wraakzuchtig te tonen en in blinde woede te ontsteken bij een slechte behandeling⁽¹⁸⁾. Zo'n uitbarsting van woede had ook de moeilijkheden in 1716 tot gevolg. Was het in brand steken van het negerhuis op plantage Hato nog maar een voorproefje, wat daarop volgde liep volledig uit de hand en kostte mensenlevens. Uit de brieven van de gouverneur aan de Kamer Amsterdam weten we dat op een ochtend in october 1716 de factor Christiaen Mulder van de plantage St. Marie de tuin in ging om het werk van de slaven te controleren. Toen hij na zijn inspectie alleen terug-wandelde volgde een van de Minase slaven hem, viel hem aan en na hem een aantal steekwonden te hebben toegebracht sneed hij het hoofd van zijn slachtoffer af ‘...waarna hij blijmoedigh naer sijn mackers toe quam ende daarop aanstonts met hun thienen die hem toevielen op pad gingen’. Het volgende doel was het huis van de factor om ook met zijn vrouw en kinderen af te rekenen. Door het tumult gewaarschuwd konden zij echter tijdig met een kano aan het gevaar ontstnappen. Woedend over het feit dat hun prooi ontglipt was trokken de slaven verder naar de plantage Porto Marie, waar de opzichter ziek op bed lag. Zowel de opzichter als zijn vrouw werden vermoord, de kinderen bij de benen genomen en met hun hoofd tegen de muur geslagen, tot de daders meenden dat ze eveneens dood waren, wat echter niet het geval was. Daarop trok de troep naar de buren, maar tot verder moorden kwam het niet meer.

(18) Craton, M. Searching for the invisible man. Massachusetts, Harvard University Press, 1978: 55.

Straffen

Gouverneur Van Beuningen, die al snel gewaarschuwd was, beval alle 80 Minase slaven onmiddellijk in hechtenis te nemen en ze op te sluiten in een bewaakt pakhuis aan de Overzijde van de haven. Daarna werd de jacht geopend op de rebellen. Zonder veel moeite lukte het om vijf van de opstandige negers gevangen te nemen en werden de processtukken door de fiskaal-provisioneel Aubin Neau opgesteld. Enkele dagen later had men ook de overige revolteurs te pakken. In zijn brieven van 24 oktober en 22 december 1716 aan de bewindhebbers te Amsterdam laat de geschrokken gouverneur weten dat de daders ‘...loon naar verdienste zullen ontvanghen om daer aan een exempel te statueeren. De Edel Aghtbare Heeren sullen per eerste gelegenheyt daer van in kennis worden gesteld’⁽¹⁹⁾. De onkosten ad 1300 pesos, gemaakt voor ‘het vanghen van de negers’ werden door Van Beuningen keurig in rekening gebracht van de Compagnie⁽²⁰⁾.

De straffen op Curaçao waren vroeger, wanneer een blanke soldaat voor een vergrijp werd terecht ge-

Gouverneur Jonathan van Beuningen

steld, al niet mis maar met de slaven, hetzij Compagnieslaven of de ongeveer 2200 particuliere slaven, had men nog minder compassie. Enkele voorbeelden uit de archieven kunnen dit illustreren. De matroos Daniel Jahouto uit Amsterdam werd in 1721 voor het toebrengen van een messteek veroordeeld tot geseling, de opdracht aan de beul hem ‘een snee in sijn tronie’ te geven en verbanning. Op voorspraak van vooraanstaande Joden werd van de scarificatie echter afgezien⁽²¹⁾. Minder goed troffen het drie uitgehongerde negers en een negerin van particuliere slavenhouders, die kort voor de opstand in het bos heimelijk een paard hadden geslacht en opgegeten. Jonathan Van Beuningen vond dat maar ‘een groote schande in deese tijd van schaarste’. Twee negers werden opgehangen en een neger en de negerin werden gegeseld⁽²²⁾. Een ander voorbeeld betreft twee negerjongens die waren betrapt op homosexuele handelingen en als straf zonder pardon in een zak gebonden werden en in zee geworpen⁽²³⁾. Ook met Ambon, een negerslaaf die uit wanhoop om zijn uitzichtloze toestand zijn vrouw had doodgestoken en de hand aan zichzelf wilde slaan, liep het slecht af; hij werd veroordeeld om op het Ruyterkwartier op een kruis gebonden te worden geradbraakt en onthoofd, daarna moest zijn hoofd op een stang gesto-

(19) WIC 572; 1716: 749.

(20) WIC 1152; 1717: copie 63.

(21) WIC 576; 1721: 262.

(22) WIC 1152; 1716: folio 2.

(23) WIC 1152; 1716: brief 23 mei.

[p. 185]

ken te kijk worden gezet, totdat het ‘door het gevoghelte des Hemels geconsumeerd was geworden’⁽²⁴⁾. Het was zoals Goslinga⁽²⁵⁾ opmerkte ‘...a class system of justice under which the slave lived and died’.

Terug naar de straffen die de Raad had bedacht voor de Minase daders van de moorden in 1716, deze waren uiterst wreed. Vijf negers en een negerin werden levend verband, de overige slaven werden, nadat vooraf het vlees met gloeiende nijptangen van hun lichaam was getrokken, levend geradbraakt⁽²⁶⁾. Een soortgelijke straf zou later bij de slavenopstand in juli 1750, aan de leider Quaku worden voltrokken. Ook na de opstand van 1716 bleef het onrustig op Curaçao en blijken het niet alleen Minase negers te zijn, maar ook slaven van andere herkomst die zich roerden en een provocerende houding aannamen. In 1720 was de overheid genoodzaakt voor slaven en vrije negers een verbod uit te vaardigen om ‘met grote stokken en garotten langs de straeten te gaan, malkanderen te attacqueeren en te dansen... waardoor veele blanken tot moeylickheden coomen’⁽²⁷⁾. In datzelfde jaar moet echter de nieuwe gouverneur Jan van Beuningen bekennen dat het ‘...deerlijk is om aer te sien hoe de rampsalige verminckte oude slaaver om de duurte van de mais door haar onmeededoogende meesters vrijgegeven, weggejaagt, langs de straaten kruypende met gekerm, het yder van haer bedaaght leeven soeke... Men soude meer deernis moeten hebben met de sieltoogenden op straet, een wangebruyk onnatuurlijk ingesloopen en dat een hert van steen doet erbarmen...⁽²⁸⁾. Negen jaar later kaart gouverneur Mr. Jan Noach Du Fay de zaak nog-eens aan: ‘oude slaven zijn niet te verkopen en worden uit de Compagnie wel vrijgegeven, maar ze gaan in de stad bedelen en stelen en worden door de bewoners doodgeslagen; anderen sterven van de honger en worden tot spot van de Edele Compagnie, die hen als boessalen uit hun land hebben gebracht; nadat ze in hun jonkheid vele jaren hun werk hebben gedaan, worden ze nu op hun oude dag tot misere gebracht’⁽²⁹⁾. In 1743 moest gouverneur Isaac Faesch een plakkaat uitvaardigen met betrekking tot het verdwijnen van slaven, die zich uit pure ellende in de bossen verborgen, met scheepjes de Spaanse overwal probeerden te bereiken of die in magisch-religieuze trance, culminerend in zelfmoord, wegvlogen naar Afrika⁽³⁰⁾,⁽³¹⁾,⁽³²⁾. De kiem voor een volgende rebellie was al weer gelegd.

Slavenopstand aan boord van een slavenhaler.
Lithografie in F. Desterbecq ca 1835.

(24) WIC 1147; 1704: brief 27 augustus.

(25) C.Ch. Goslinga. The Dutch in the Caribbean and in the Guiana. 1680-1791. Van Gorcum, (Assen 1985) 557.

(26) WIC 572; 1716: 749, 783.

(27) WIC 575; 1720: 55.

(28) WIC 575; 1720: 167.

(29) WIC 579; 1729: 336.

(30) Plakkaten, publicaties etc. Oud Archief Curaçao. Algemeen Rijksarchief, Den Haag. 175; 1743: 18b.

(31) A.M.G. Rutten. Apothekers en Chirurgijns. Gezondheidszorg op de Benedenwindse Eilanden van de Nederlandse Antillen in de 19^e eeuw. Van Gorcum, (Assen 1989) 150.

(32) L.M. Daniel. The flying Africans. Extent and strength of the myth in the Americas. Nieuwe West-Indische Gids 64 (1990) 28.