Neerlandia. Jaargang 96

[p. 126]

Duchtloos doorvaren
door Herman Suykerbuyk
Senator en lid van de Interparlementaire Commissie van de Taalunie

De kultuur in de lage landen, stuk voor stuk opgebouwd tijdens een lange gemeenschappelijke geschiedenis, en met haar voornaamste expressie-middel, de taal, één en dezelfde, was een bestendige zorg van vele voluntaristen in Vlaanderen en Nederland. Als dit reuze-werk dan op een zeker ogenblik door een gezamenlijke beleidsbeslissing in Vlaanderen en Nederland in een bestendige afspraak, een verdrag wordt neergeschreven, is er sprake van een graduale sprong. De onstuimigheid en de bevlogenheid blijven weliswaar, maar er komt een juridisch kader, waarin de samenwerking wordt gevat, zeg maar omschreven, en daardoor dus beperkt. Dat ontmoedigt de onstuimigen. Tegelijk geeft het legitimiteit en financiële mogelijkheden, die vroeger niet bestonden. Er komen ambtenaren, die rapporten maken, en die ambtenaren verdringen congressen.

Beleidssamenwerking lokt ‘geïnteresseerden’. De demokratie houdt in dat het onderscheid tussen hoofden bijzaak politiek wordt bepaald. Zij, die met hun deskundigheid én hun hart de vanzelfsprekendheid van één taal gestalte hebben gegeven, vinden niet direkt hun weg in dat nieuwe scenario. Het opgezette apparaat biedt mogelijkheden om de belangstelling voor de Nederlandse taal te verruimen en daar voor belangstelling te zorgen, waar ze niet (meer) bestond.

Maar heeft de Taalunie in dat opzicht tot op heden wel veel nieuws gebracht? Karel Poma, gewezen Voorzitter van het Comité van Ministers van de Nederlandse Taalunie zegt terecht dat men zich niet mag blind staren op een periode van tien jaar. Tijd, zegt hij, is een relatief begrip. Maar André De Beul, gewezen collega in de Interparlementaire Commissie zegt in 1992 - na tien jaar! - nergens nog een grote ‘aanloop’ vast te stellen. Er is, zegt hij, nergens nog een groot geloof in waar het allemaal om begonnen is. Het gaat er schijnbaar alleen om zo goed mogelijk verder te doen.

Laat dit een aarzelende inleiding zijn op enkele gedachten omtrent de Taalunie.

Enig type van verdrag

Het Taalunie-verdrag, zo wordt vaak betoogd, is een enig Verdrag. Het getuigt van rechtsvinding twee autonome gemeenschappen Vlaanderen en Nederland verdragsmatig bij elkaar te brengen om over al hetgeen hun taal aangaat, gezamenlijk te beslissen. Enig ook omdat het verdrag werd ondertekend door de vertegenwoordigers van de uitvoerende macht uit Nederland en België, maar de parlementaire instemming gebeurde door de Vlaamse Raad en het Nederlandse parlement.

Enig zijn heeft zo zijn beperkingen. In Vlaanderen en binnen België, waar, voor de omvorming van het Koninkrijk naar federaal model, massa's rechtsvergelijkende voorbeelden uit het buitenland dienstig en noodzakelijk zijn, beseft men maar al te goed dat voor dit ‘enig’ type van verdrag elders geen inspiratie te zoeken noch te vinden is.

De eigen verbeelding kan dus voluit spelen, op voorwaarde dat ze aanwezig is.

Na tien jaar is bovendien voor velen duidelijk dat het nogal wat eenvoudiger is met koele behartigers van financiële, ekonomische en sociale belangen rondom de tafel plaats te nemen. Ook de Benelux is ontstaan vanuit een gelijklopendheid in de geschiedenis. Maar omdat taal en kultuur nu eenmaal veel moeilijker gevat kunnen worden in beleidsafspraken, laat staan eenzelfde beleid, gaat het blijkbaar vlotter met andere samenwerkingsverbanden. Zij, die de Taalunie uitdachten, hebben warempel niet het meest gemakkelijke terrein gekozen.

De verschillende ‘actores’ zijn gewoonlijk ook niet van het meest soepele soort. Zij zijn doorgaans meer principieel en dat is een erg te waarderen deugd. Alleen werkt het moeilijker. Al was het maar omdat, bij de start van de Taalunie, de begeestering van velen onmiddellijk in aanvaring kwam met diegenen, die vanuit de parlementaire democratie werden aangeduid als beleidsmakers. Die vormden een Comité van Ministers en zij kregen tegenover zich een Interparlementaire Commissie, anders gezegd een Taalunie-regering tegenover een Taalunie-parlement.

Doorschuiven naar Taalunie

Die parlementaire democratie leverde niet altijd de personen, die de Taalunie-filosofie kenden of wilden vertalen. En ‘de vaders’ van de Taalunie, die wel wisten dat geduld nodig was, verdwenen snel. Te snel.

[p. 127]

Alle elementen waren dus aanwezig om aarzelend van start te gaan. Om van het verschil tussen hoofden bijzaak geen punt te maken. Met als gevolg dat er veel ge-experimenteerd werd. Dat men bepaalde politieke ideeën, in eigen land niet onmiddellijk te verkopen, doorschoof naar de Taalunie. Denk aan het Delta-project in de media-sfeer, de open universiteit op het vlak van onderwijs.

De aarzeling van de een en het ongeduld van anderen leidden dan weer tot het onderwaarderen van het ene (een voorbeeld is het spellingsdossier) en het andere brutaal forceren. De ter ziele gegane Stichting voor Vertalingen is hiervan een goed voorbeeld. Het behoort tot de donkerste momenten van de Taalunie. Er zijn nu twee initiatieven om vertalingen te stimuleren, één voor de Vlaamse auteurs en één voor de Nederlandse. En in het buitenland zal men denken dat er Vlaamse en Hollandse auteurs zijn. Op de gezamenlijke verdedigingslinie van één taal, het Nederlands, werd ingereden, zoals Geert Van Istendael scherp vaststelde.

Een weifelend begin, de onmogelijkheid om uit die eerste versnelling te geraken, met toeziende literatoren en andere taalkundigen, die men natuurlijk geen oren aannaait en de vluchtweg lag open. Men ging de Taalunie-werking evalueren, men ging het verdrag aanpassen, men zou het kultureel akkoord hetzij nauwer doen aansluiten bij de Taalunie, hetzij tot fusie overgaan. Een enkele maal werd gepleit voor één super-minister voor de Taalunie, per toerbeurt!

Het ging dus niet goed, en de Taalunie geraakte in de gevaarlijke maalstroom, waarbij het onmiddellijke voorrang kreeg op hetgeen belangrijk was.

In die sfeer was een goed geplaatst Woord nooit ver weg. De verklaringen dat er een betere Taalunie had kunnen zijn en dat de Taalunie klinisch dood was, werden iets te veel en met iets te veel instemming geciteerd.

Evaluatienota

De malaise was er, zij is er nog. Daarmee is niet alles gezegd. Onderstaande passage uit de evaluatienota van de Raad voor Nederlandse Taal en Letteren dd. 1.7.1990 is een juiste weergave van hetgeen gebeurde en het geeft ook de moeilijkheidsgraad aan voor het opereren van de Taalunie.

‘Voldoende politiek draagvlak was aanwezig bij de interparlementaire Commissie, die zich ontwikkelde tot een stuwende kracht in het taalunie-bestel. In de breedsamengestelde Raad voor de Nederlandse Taal en Letteren was er eveneens de wil om de doelstellingen van de Taalunie zo goed mogelijk in concreet beleid om te zetten. Ook in een veel ruimere kring van personen, die op bepaalde terreinen bij de werking van de Taalunie betrokken werden, was er steeds sprake van een positieve houding om Nederlands-Vlaamse samenwerking en integratie op die terreinen te verwezenlijken. Dat de Taalunie niet kon steunen op een besef van samenhorigheid van Nederland en Vlaanderen bij bredere bevolkingslagen, zowel in Noord als in Zuid, was een vanaf het begin bekend gegeven. Het maakte het publieke imago van de Taalunie op voorhand kwetsbaar als er tegenstand ontstond tegen Taaluniebeleid of als dat beleid aanleiding gaf tot discussie.
Dit moet mede gezien worden als achtergrond van sommige polemieken rond de Taalunie (en recentelijk soms nogal “ongelukkige” polemieken).’

De slechtste dienst, die men de Taalunie vandaag de dag kan bewijzen, is voortgaan met discussiëren over fouten wederzijds, waaraan we al te veel aandacht, al te veel energie hebben besteed. Nog langer aan navelstaren doen, maakt de Taalunie-instelling ongeloofwaardig en zelfs belachelijk.

Te licht vergeet men dat de Inter-Gouvernementele organisatie, die de Taalunie is, wel eens zou kunnen stilvallen, als de Vlaamse en de Nederlandse regering steeds maar vanuit het Comité van Ministers moeten horen dat men over alles en nog wat verdeeld is, dat men zaken, die niet tot het Taalunieverdrag behoren, wel samen doet omdat men daarmee een goede beurt maakt (GENT - samenwerking tussen de universiteiten is daarvan een goed voorbeeld) en voor andere zaken, zoals het certificaat Nederlands Tweede Taal, tegen het Unie-verdrag in, zijn eigen weg gaat. In dit geval Ritzen's weg.

De Taal- en kulturele bewustwording is vandaag niet minder groot dan vroeger. Alleen is er wat meer ongeloof tegenover de Taalunie als instelling. Als men niet wil kappen met de Taalunie, een te verwerpen hypothese, moet dringend het resultaat van de evolutie worden uitgevoerd en moet, even onmiddellijk en niet nadien, aan Taalunie-politiek worden gedaan.

De orthodoxie van taal en letteren dient te worden hersteld. De taal is het instrument van maatschappelijk verkeer, de letteren behoren bij de woordkultuur. Beide zijn belangrijk en aan beide moet prioriteit worden gegeven. Hier en nu, binnen ons taalgebied. In de wereld ook, maar eerst orde op zaken stellen in het eigen heel-Nederlandse huis. Dat heeft te maken met spelling, met het zogenaamde certificaat Nederlands, alles zo belangrijk om de publieke opinie aan te tonen hoe maatschappelijk nuttig de Taalunie kan zijn. De Nederlandse Minister Ritzen moet dan wel ophouden, zoals gebeurde, de Interparlementaire Commissie te vertellen dat hij met dit uitstekend initiatief wil stop-

[p. 128]

pen, omdat hooguit honderd personen per jaar daarin geïnteresseerd zouden zijn. De waarheid is dat 34.562 personen tot heden deelnamen aan het examen om het Certificaat Nederlands als vreemde taal te bekomen.

Voor de letteren, die belangrijke uitdrukking van woordcultuur, moet de taal, de éne Nederlandse taal, als gezamenlijke verdedigingslinie gelden. Zo moeten we opereren naar het buitenland. Het medium van het boek vereist in Vlaanderen een vaste boekenprijs. Oude thema's? Helaas ja. We moeten wel zo vlug mogelijk antwoorden en oplossingen uitwerken.

Daarbij moeten prioriteiten gesteld worden; dan kan bijvoorbeeld gezegd worden dat de steun aan regionale woordenboeken geen prioriteit is.

De prioriteit ‘Europa’, waarover ook de Raad der Letteren in haar Evaluatie-rapport spreekt, kan niet worden herleid tot een slogan. Ooit heeft men, ter beveiliging van het Nederlands als spreektaal in Europese instellingen, tolkenkosten op de Taalunie-begroting voorzien.

Dit goed initiatief werd echter haast niet bekend gemaakt. Resultaat: tweemaal naar af - Geen belangstelling, geen nieuw krediet.

Het Nederlands in Europa is belangrijk genoeg, om daarrond een konkreet aktieprogramma te ontwikkelen.

Jozef Deleu deed in september 1991, in het bijzijn van Hare Majesteit Koningin Beatrix in Nederland het voorstel de Europese werktaal te kiezen uit de middelgrote talen in Europa. De grote talen hebben vanzelf al een imperialistische platwalsfunctie, de kleinen zullen te klein zijn. Het Nederlands is met 21 miljoen Nederlands-sprekenden een middelgrote taal. Utopisch? Als ooit Midden- en Oost-Europa aan de Europese tafel mee aanzitten, zullen er keuzes moeten worden gemaakt. Het zal noodzakelijk zijn een werktaal te hanteren, die niet het zuig-effekt heeft van bijvoorbeeld het Engels en daardoor het ‘Melting-pot’-Europa dient.

Toekomstig beleid

Tussen de vier Taalunie-organen moet meer samenwerking komen. Tegelijk wordt iedereen verzocht op zijn eigen stoel te blijven zitten. Het Comité van Ministers leidt de Taalunie-werkzaamheden. Meer continuìteit voor het voorzitterschap is daarbij noodzakelijk. De Interparlementaire Commissie kontroleert: zij moet nog meer politieke leiding geven, vooral in verband met de begroting, waaruit de Taalunie-opties blijken. Het recht voor de Interparlementaire Commissie de begroting om te werken is een essentieel parlementair recht en komt haar dus toe.

De Raad der Letteren moet blijven inspireren. Omdat dit belangrijk is, moeten daarvoor meer mogelijkheden geboden worden. De Taalunie heeft behoefte aan een morele autoriteit. De Raad is daarvoor geroepen.

Het Secretariaat moet voorbereiden, uitvoeren en zorg dragen dat dit Enig Verdrag in en voor de Taal der Lage Landen volle uitwerking, meer nog een groter draagvlak krijgt.

Natuurlijk heeft de Raad der Letteren gelijk te stellen dat de bevolking uit Noord en Zuid meer met Ajax en Club Brugge vertrouwd zijn dan met de Taalunie. Dit neemt niet weg dat de Taalunie, zelfs met haar zo onbaatzuchtige achterban een kloof heeft geslagen. Het secretariaat heeft, door die verdomde verambtelijking, waarvan een zekere soort Nederlanders het geheim hebben, die kloof nog vergroot.

Dit is zeer erg. Binnen Nederland en Vlaanderen werken honderden overtuigden, om die ene taal binnen dit kultuurhistorisch geheel der Nederlanden te verdedigen, te verspreiden, hoog te houden. Kontakten en hulp in de vorm van subsidies hadden tot samenwerking, tot meer Taalunie kunnen leiden. Ambtelijke stroefheid, te geringe belangstelling voor dat vele veldwerk maakte de Taalunie tot een wereldvreemde instelling. De verbinding met het secundair onderwijs werd nooit gelegd.

Een potentieel grote groep enthousiaste aanhangers zouden de leraren Nederlands kunnen zijn. Het kan nog, maar het had reeds veel eerder moeten gebeuren. De Taalunie bestaat. Dat mag niet haar belangrijke realisatie zijn.

De Taalunie moet weer ‘gewoon’ gaan doen. De Taalunie moet haast per definitie niet op de grote markt komen. Wel zorgen dat dit zo levensnoodzakelijke medium als de taal, gaaf blijft. En bij voorrang, absolute voorrang moeten alle vrije initiatieven terzake gesteund worden. Omdat zij voor taal en letteren een Akte van Geloof kunnen uitspreken.

Niet elk associatie-verdrag met een ver land, waar Nederlands de officiële taal is, moet veroordeeld worden. Wel moet men iets kritischer toezien op ‘wat’ is overeengekomen. En dan nog liggen de klemtonen en prioriteiten in de eigen Lage Landen, in Europa.

Met dit verdrag kunnen we heel veel. Het verdrag extensief interpreteren lijkt me trouwens beter dan het uit te breiden. De spelling is geen zaak van Nederland, geen zaak van Vlaanderen. Beide hebben hun souvereine bevoegdheid terzake overgedragen. Het Taalunie-Verdrag, zo geïnterpreteerd, geeft ons oneindig veel mogelijkheden.

‘Duchtloos doorvaren’ zei Guido Gezelle en Anton Van Wilderode zegt het hem na. Het moet lukken, als Nederland vanuit een nieuwe zakelijkheid weet dat er aan georganiseerde kontakten een toegevoegde waarde zit. Mijn C.D.A.-collega Postma geeft in dat verband veel Vlamingen moed. En voor die Vlamingen, die desniettegenstaande twijfelen, is er nog altijd De Zwijger's ‘Ni de réussir pour persévérer’.