Neerlandia. Jaargang 96

De zweepslag van het Verdrag
door Hugo Weckx
Gemeenschapsminister van Cultuur en Brusselse aangelegenheden

Hugo Weckx, gemeenschapsminister van Cultuur en Brusselse aangelegenheden hield een voordracht op de ANV-conferentie ‘De Nederlanden Nu’ die op 14 september jl. in het Provinciehuis te Antwerpen werd gehouden.
Het deel van zijn rede waarin de Nederlandse Taalunie ter sprake werd gebracht is hieronder weergegeven.

De politiek-maatschappelijke situatie in België heeft in Vlaanderen vele decennia geleden de impuls gegeven tot staatkundige hervormingen en een streven naar een grote mate van autonomie. Het gebruik van de Nederlandse taal is van deze beweging altijd tegelijkertijd zowel symbool als motor geweest. Dit heeft in de Vlaamse Gemeenschap, zoals daarnet opgesomd, zijn neerslag gevonden in het hanteren van het Nederlands als de taal van bestuur en rechtspraak, in het wettelijk regelen van de positie van het Nederlands als de officiële taal, in het oprichten ook van de Nederlandse Taalunie en heeft in feite er toe geleid dat in de Vlaamse Gemeenschap sinds jaar en dag sprake is van een bewust beleefde en nagestreefde taalpolitiek.

Tot voor kort was de situatie in Nederland daarvan sterk verschillend. Nederland heeft, sinds Coornhert en Stevin in de 16de eeuw met succes het gebruik van de Nederlandse volkstaal bewust stimuleerden, eigenlijk geen periode gekend waarin het bestaan en het gebruik van het Nederlands omstreden was of bevochten moest worden. Aan een herkenbare en specifieke vorm van taalpolitiek bestond in Nederland dan ook tot voor kort geen behoefte.

Bij analyse achteraf en uiteraard met voorbijgaan aan vele bestaande nuanceringen in het beeld, kan dan ook worden vastgesteld dat de motieven voor Nederland om deel te nemen in een Nederlandse Taalunie

[p. 124]

van andere aard waren dan de motivering die in Vlaanderen bestond. Voor de Nederlandse beleidsmakers was doorslaggevend dat het gezamenlijk hanteren van de Nederlandse taal noodzaakte tot het maken van concrete, het hele taalgebied omvattende en dus staatsgrensoverschrijdende, afspraken en tot een gemeenschappelijk beleid op de gebieden waar taal een dragende of constituerende factor was, zoals de spelling van de Nederlandse taal. Kwade tongen beweren zelfs dat in de motivatie van sommige Nederlanders in dit verband, onderhuids mercantiële bedoelingen als gevolg van een mogelijke marktverruiming een rol speelden.

Taalbeleid

De Vlaamse Gemeenschap hechtte meer belang aan de positie van het Nederlands. Daartoe gebruikten de Vlamingen het werken aan de taal zelf, de taalzorg: invoeren van nieuwe termen, hervorming van de spelling enz... In Nederland wijdde men uitsluitend aandacht aan de taalzorg en besteedde men nauwelijks ernstige aandacht aan de mogelijkheid of de wenselijkheid van een scherper positioneren van het Nederlands tegenover andere talen.

Inmiddels zijn bij beiden verschuivingen opgetreden. De Vlaamse Gemeenschap kan met voldoening constateren dat autonomie op cultureel, maatschappelijk en politiek terrein verworven is en grondwettelijk is verankerd. Dank zij deze emancipatie is er een einde gekomen aan het ééndimensionele karakter dat emancipatiebewegingen, als de Vlaamse Beweging, per definitie kenmerkt. Dit betekent dat de weg nu open is voor een genuanceerd en in zijn uitwerking pluriform en divers taalbeleid.

Wat Nederland betreft kan worden vastgesteld dat de recente jaren het ontstaan van een zeker taalbewustzijn en van de noodzaak van het voeren van een taalpolitiek te zien hebben gegeven. Aan die ontwikkeling liggen ongetwijfeld twee aanleidingen ten grondslag. Het feit dat in Taalunieverband ministers en ambtelijke beleidsmakers regelmatig worden geconfronteerd met de taalpolitieke strijd van de Vlaamse collega's heeft aan Nederlandse kant ogen en geesten geopend voor het belang en de gerechtvaardigheid van die strijd en vanzelfsprekend ook geleid tot medebetrokkenheid en engagement op dit vlak. Onder de druk van Europese ontwikkelingen begint bovendien ook in Nederland meer en meer het besef door te dringen dat de Europese eenwording - hoe positief ook op economisch terrein - op cultureel terrein bij een ongenuanceerde uitvoering ons met een kater zou kunnen achterlaten.

De publieke discussie over de positie van Nederland in het verenigde Europa is zich ook gaan richten op de taalkwestie. In het verlengde daarvan zijn ook het besef van de eenheid van het Nederlandse taalgebied, het gemeenschappelijk belang daarvan en de gezamenlijke verantwoordelijkheid daarvoor publiek en politiek manifest geworden.

Taalnorm

Aldus zijn de Vlaamse Gemeenschap en Nederland geëvolueerd naar een positie waarin het mogelijk is een gemeenschappelijk taalbeleid te voeren.

En daarbij is het hanteren van een gemeenschappelijke taal een van de meest essentiële elementen van het gemeenschappelijk beleid dat Nederlanders en Vlamingen samen kunnen voeren. Dit betekent niet dat ik hiermee een antwoord formuleer op de onopgeloste vraag van het taalbewustzijn van de Vlamingen. De Nederlanders leggen de norm voor hun taalbewustzijn met grote evidentie in hun eigen land. Hoe langer hoe meer en naar alle waarschijnlijkheid als resultaat van een geïntegreerde emancipatie van de Vlamingen, blijkt echter dat de Vlamingen de norm voor hun taalbewustzijn in Vlaanderen leggen. Meer en meer richten Vlamingen zich wat hun standaardtaal betreft naar een Belgisch-Vlaamse norm. Anders gezegd ervaren heel wat Vlamingen het Nederlands van de Nederlanders als te Hollands waardoor ze er hun standaardtaal niet wensen naar te richten.

Daarmee doe ik echter geen millimeter af van wat in de eerste zinnen in de Memorie van Toelichting bij het Verdrag inzake de Nederlandse Taalunie staat: ‘De culturele verbondenheid van Nederland en Nederlandstalig België manifesteert zich bovenal in de gemeenschappelijke taal: het Nederlands. De regeringen zijn zich bewust van het belang van de Nederlandse taal voor de samenleving in en de samenwerking tussen hun beide landen. Zij achten zich daarom samen medeverantwoordelijk voor de ontwikkeling van de Nederlandse Taal.’

Gemeenschappelijke cultuur

Sommigen vinden het bewijs voor de culturele kloof die ze ervaren in de wortels van de geschiedenis. Het verschil in godsdienst namelijk: het calvinisme in het Noorden en het katholisisme in het Zuiden zou oorzaak zijn van diepe verschillen. Het calvinisme overtuigde de Nederlanders ervan een uitverkoren natie te zijn. Daar zou dan de oorzaak liggen van de arrogantie die dan in het Zuiden vaak als minachting ervaren wordt.

De verschillen in beeldvorming, vaak in negatieve stereotypen, die in beide bevolkingsgroepen leven zal u genoegzaam bekend zijn, dus hoef ik er hier niet bij stil te staan.

Anderen vinden dan weer de moeilijke integratie van de Vlaamse en de Nederlandse literatuur een voor-

[p. 125]

beeld van het verschil in cultuur en identiteit tussen Vlaanderen en Nederland. Men kan inderdaad niet ontkennen dat Vlaamse auteurs pas gelezen worden als ze doorstroomd zijn met inkt uit de pen van de taalspecialisten in dienst van de Nederlandse uitgevers. Vooraleer echter voorbarige conclusies uit het bovenstaande te trekken wens ik met Hoogleraar Herman Parret stil te staan bij de bepaling van wat cultuur is, want er zijn vele wijzen om ‘cultuur’ te definiëren. Voor hem en ik sluit mij bij zijn bondige technische definitie van cultuur aan: is cultuur het collectief geheugen, als het ware het geheugen doorheen de tijd van de gemeenschap.

Maar dan wel niet als iets objectiefs, als een set van objectieve eigenschappen, want dan hebben we het over beschaving. In tegenstelling daarmee is cultuur gekenmerkt door een dynamiek die vooral te maken heeft met transformaties van symbolische aard. Eenvoudig gezegd cultuur ontdek je in jezelf, en beschaving rondom jezelf. Cultuur heeft dus alles te maken met innerlijkheid, met symbolen.

En dit brengt mij bij de gemeenschappelijke potentie met betrekking tot cultuur tussen Vlaanderen en Nederland. Deze ligt in het gemeenschappelijk collectief geheugen. Hier heeft de geschiedenis inderdaad een grote verklaringskracht. Dan wel niet zozeer als objectieve feitelijkheid maar de geschiedenis als een verinnerlijkt netwerk van symboliseringen. Dit collectief geheugen vanuit het verleden zou wel eens van zeer groot belang kunnen zijn voor de gemeenschappelijkheid of het collectief geheugen dat Vlaanderen en Nederland nog zullen ontwikkelen in de toekomst. In het licht van de Europese evolutie zal de kracht waarmee ons gezamenlijk collectief geheugen de verschillen die er wel degelijk zijn in ons cultureel aanvoelen en onze culturele uitingen, bepalen of we tot integratie in het belang van beiden in staat zijn.

Hier formuleer ik dan ook een moedig antwoord op de omstreden uitspraken van Minister d'Ancona vorig jaar in Brussel. Collega d'Ancona, u had het realisme en het gelijk aan uw zijde als u beweerde dat Nederlanders en Vlamingen één taalgemeenschap, maar twee cultuurgemeenschappen vormden, zij het dat ik daar de nuanceringen uit mijn betoog wil aan toevoegen.

Doch, geachte collega, u had niet het gelijk aan uw kant toen u daaruit als gevolg trok dat we dan ook niet meer aan integratie maar aan samenwerking van deze beide culturen moesten werken. Ik ben van oordeel dat wel aan beleidsintegratie dient gedaan te worden. Maar dan wel integratie op een nieuwe leest geschoeid, zoals we die onlangs in onze beleidsbrief voor de Taalunie in de negentiger jaren gedefinieerd hebben.

Integratie

Met schade en schande hebben we na tien jaar werking van het Verdrag inzake de Nederlandse Taalunie met zijn allen onze les geleerd. Integratie beperken tot het integreren van voorzieningensystemen en technische beleidsinstrumenten voor de uitvoering werkt niet. De ervaring heeft geleerd dat dit spanningen kan opleveren met een diepgeworteld verschil in beleidscultuur tussen Nederland en Vlaanderen. De beleidsinstrumenten die ons als collega's ter beschikking staan maken immers deel uit van de totale bestuurlijke systemen aan weerszijden van de grens.

Met de hierboven aangehaalde onomstootbare realiteit voor ogen blijf ik als Brusselse Vlaming en Gemeenschapsminister voor Cultuur toch zweren bij het woord integratie in plaats van samenwerking.

Integratie als uitgangspunt, maar dan wel zo dat het integratie betreft op gebied van beleid. Daarbij wordt het maximaal gemeenschappelijke als uitgangspunt genomen. En op basis daarvan wordt het gezamenlijke beleid vastgesteld.

Om het parafraserend met de woorden van dr. Louis van de Laar te zeggen toen hij de Taaluniepenning 1992 in ontvangst mocht nemen; ‘Een ding staat als een paal boven water: als de neuzen niet dezelfde kant uitwijzen, als de ministers niet op dezelfde golflengte zitten, als men de juiste personen niet heeft, als men op de departementen of administraties niet bezield is van de gedachte dat een gezamenlijk beleid een groot goed is en dat ieder gescheiden optreden het beleid verzwakt dan zal niets baten, hoe schoon structuren op papier er ook mogen uitzien. En wie wil handelen heeft weinig papier nodig en gehandeld moet er worden om door middel van een gezamenlijk beleid zowel op het vlak van onderwijs als van cultuur onze Nederlandstalige identiteit in het nieuwe Europa veilig te stellen.’

En daartoe is het Verdrag inzake de Nederlandse Taalunie in zijn ruimste zin een politiek samenwerkingsverdrag tussen Vlaanderen en Nederland avant la lettre. Ik engageer mij om het de zweepfunctie te geven die de ontwerpers er in embryo in gelegd hebben.