Neerlandia. Jaargang 96

[p. 63]

De gedachte dat de ‘grote werken’ voltooid zijn, is onjuist
Snel veranderend Nederland
door drs. Henk Meijer

In de ogen van velen is Nederland een verbazingwekkend land. Het is het dichtstbevolkte land van Europa, maar niettemin levert de landbouw een kwart van de totale export. Meer dan de helft van het land ligt zó laag dat het zonder dure kunstwerken regelmatig zou worden overstroomd - 27% ligt zelfs beneden het gemiddelde zeeniveau - en juist in dat deel woont het grootste deel van de bevolking. Het land produceert ijzererts noch steenkool, maar niettemin is de metaalnijverheid de grootste industrietak.

De langdurig of permanent in het buitenland verblijvende Nederlander is van deze zaken natuurlijk wel op de hoogte, maar zal, als hij na enige tijd het vaderland weer eens bezoekt, verbaasd staan over de ingrijpende veranderingen die overal te zien zijn. Vliegt hij of zij vanuit het zuidwesten op Schiphol aan, dan blijkt Hoofddorp in de Haarlemmermeer plotseling te zijn uitgebreid met een wijk vol moderne kantoorgebouwen, een rondweg, een station en een aantal nieuwe woonwijken. Komt het vliegtuig van de andere kant, dan vliegt het over de nieuwe stad Almere in Zuidelijk Flevoland, die in enkele decennia van een paar woonhuizen in de verse modder uitgroeide tot een gemeente die nu al ruim 70.000 inwoners telt.

Na de landing lijkt Schiphol zelf momenteel één grote bouwplaats te zijn van nieuwe pieren, parkeergarages, wegen etc.

Waterstaat in de jaren negentig

De nu naar zijn eind lopende twintigste eeuw was voor Nederland het tijdperk van de grootste waterstaatkundige werken uit zijn geschiedenis: de rond 1920 begonnen Zuiderzeewerken en het in de jaren vijftig gestarte Deltaplan. Beide projecten zijn nu zo goed als voltooid, en de uitvoering van een derde groot project - de

De Oosterscheldedam
(foto Bart Hofmeester)

[p. 64]

Ruim zestig jaar lang zijn er al plannen geweest voor de Markerwaard

afdamming en inpoldering van een groot deel van de Waddenzee - is voorgoed van de baan: niet alleen is de uitvoering ervan te duur en zou het zandige Waddengebied nooit zulke goede landbouwgronden opleveren als de IJsselmeerpolders, maar bovendien maakt de thans internationaal erkende natuurwetenschappelijke waarde van het Waddengebied de uitvoering van een dergelijk plan geheel ondenkbaar.

Geen vijfde IJsselmeerpolder

In het IJsselmeergebied ziet het er

Herstel van de kust in Zuid-Holland

thans naar uit dat Cornelis Lely's laatste polder - de Markerwaard - er definitief niet zal komen.

Voor- en tegenstanders van inpoldering hebben de afgelopen ruim twintig jaar - al zeker sinds in 1968 Zuidelijk Flevoland droogviel - een verwoede woordenstrijd gevoerd over de argumenten om deze polder wel of juist niet aan te leggen. De plannen veranderden voortdurend, waarbij de eventueel te bouwen polder steeds kleiner werd: van 60.000 ha via 41.000 ha tot ongeveer 20.000 ha (zie kaartje). Een recent persbericht ‘Kamer zegt definitief nee tegen Markerwaard’ lijkt het definitieve einde van de discussie te betekenen. Het pleit is beslecht door de tegenstanders van inpoldering, die de polder niet alleen te duur vinden, maar er bovendien op wijzen dat Nederland in het kader van de Europese landbouwsituatie (overschotten!) geen behoefte heeft aan nieuwe landbouwgrond, dat de Flevopolders nog voldoende ruimte bieden voor toekomstige stedelijke groei, dat het onverstandig zou zijn om naast Schiphol een tweede nationale luchthaven aan te leggen (ook daaraan was gedacht voor een deel van de Markerwaard), en dat bovendien het open blijvende Markermeer een waardevol natuur- en recreatiegebied in het hart van Nederland vormt.

De oostelijke dijk van de Markerwaard - van Lelystad naar Enkhuizen - bestaat al sinds 1975, maar hoeft, nu de polderaanleg niet doorgaat, niet als overbodig te worden beschouwd: niet alleen vormt de weg die erop ligt, een welkome extra verbinding met noordelijk Noord-Holland, maar bovendien is de dijk onmisbaar voor de uit waterhuishoudkundig oogpunt gewenste scheiding tussen het noordelijk en het zuidelijk IJsselmeergebied.

Deltaplan voltooid - of toch niet?

In Zuidwest-Nederland is met het in gebruik nemen van de stormvloedkering in de Oosterschelde in 1986 en de voltooiing van enkele aanvullende werken in het jaar daarop, de uitvoering van het Deltaplan afgerond. Een periode van veertig jaar, waarin men zich regelmatig kon vergapen aan het ene indrukwekkende staaltje van technisch vernuft na het andere, ligt achter ons. Alleen in de fraai ingerichte Delta Expo, sinds enkele jaren gehuisvest in de bovenste verdiepingen van het bedieningsgebouw op het voormalige werkeiland ‘Neeltje Jans’, midden in de Oosterscheldekering, kan men de (voor-)geschiedenis van het hele project nog eens aan het oog voorbij laten gaan.

Maar schijn bedriegt, want het Deltaplan is nog niet klaar, nu te elf-

[p. 65]

der ure is besloten tot de bouw van een stormvloedkering in de Nieuwe Waterweg. Zoals bekend, werden, in verband met de scheepvaartbelangen van Antwerpen en Rotterdam, de Westerschelde en de Nieuwe Waterweg niet afgedamd. De dijken hierlangs moesten dus worden verhoogd en versterkt, wat langs de Westerschelde geen probleem was, maar in het dicht bebouwde gebied langs de rivieren rond Rotterdam haast onuitvoerbaar bleek. Daar zouden zoveel huizen en gebouwen moeten worden gesloopt, wegen verlegd enz., dat de prijs exorbitant hoog zou worden en de duur van de uitvoering onaanvaardbaar lang. Daarom werd in 1987 besloten om halverwege Rotterdam en Hoek van Holland een beweegbare stormvloedkering te bouwen. Naar verwachting zal het niet meer dan een à twee keer in de tien jaar nodig zijn de kering te sluiten. Voor de scheepvaart van en naar Rotterdam is dat nauwelijks een bezwaar, want op zulke momenten zal het weer zó slecht zijn dat er nauwelijks scheepvaart mogelijk is. De kering kan in 1996 klaar zijn.

Waar blijft de blanke top der duinen?

In januari en februari 1990 werd Nederland twee keer kort na elkaar getroffen door uitzonderlijk zware stormen. De stormvloedkering in de Oosterschelde werd gesloten en voldeed aan de verwachtingen, de Deltadammen hielden het en ook de Afsluitdijk in het noorden gaf geen krimp. Maar ernstige schade werd aangericht op die plaatsen waar we ons door de natuur beschermd wanen: het strand en de duinen. Deze vormen driekwart van de verdedigingslinie langs de Nederlandse kust, en door het samenspel van wind en water vinden hier voortdurend veranderingen plaats: op de ene plaats wordt zand weggevoerd, op andere plaatsen wordt zand afgezet. Maar de balans is doorgaans negatief, en bij stormen zijn de gevolgen vaak dramatisch, vooral als na het strand ook de duinen worden aangetast en hotels of paviljoens zich plotseling aan het randje van de afgrond bevinden. Met grote regelmaat moeten dus maatregelen worden getroffen om het ontstaan van dergelijke processen te voorkomen of de aangerichte schade te herstellen. Meestal worden de zandtekorten aangevuld door op enige afstand van de kust zand van de zeebodem op te zuigen en dit, vermengd met water, door buizen naar het strand te pompen. De werken zijn minder spectaculair dan een Deltaplan of Zuiderzeeproject, maar ze zijn minstens even hard nodig, wil men voorkomen dat een groot deel van de kust steeds verder landinwaarts opschuift.

Amersfoort aan zee

Daar komt nog bij dat de dreiging van de zee in snel tempo ernstiger wordt door het stijgen van de zeespiegel ten opzichte van het land. Als gevolg van processen die in verband staan met het aflopen van de ijstijden, heeft Nederland al eeuwenlang te maken met een daling van het land van ongeveer 5 cm per eeuw, die samen met de over de hele wereld optredende stijging van het zeeniveau à raison van 15 cm zorgt voor een relatieve bodemdaling van 20 cm per eeuw. Als gevolg van het veelbesproken ‘broeikaseffect’ zou deze relatieve bodemdaling in de toekomst kunnen oplopen tot 60 of zelfs 80 cm per eeuw. In de pers werd op deze problematiek de aandacht gevestigd met de vraag of we in de toekomst wellicht zullen kunnen spreken van ‘Amersfoort aan zee’. Het klinkt grappig, maar geeft tegelijk de ernst van de situatie weer. De bij velen levende gedachte dat Nederland, nu de ‘grote werken’ voltooid zijn, voorgoed met de zee heeft afgerekend, blijkt volkomen onjuist: zolang we de noordelijke en westelijke kustprovincies niet aan de zee prijs willen geven, zullen we voortdurend veel geld en energie moeten blijven steken in de strijd tegen het water.

De auteur is directeur van IDG-Utrecht.

Het informatie- en documentatiecentrum voor de geografie van Nederland (IDG)

Het IDG is een landelijke en door de rijksoverheid gesubsidieerde stichting, die zich ten doel stelt buiten Nederland gevestigde personen en instellingen over de geografie van Nederland te informeren. De uiteenlopende werkzaamheden omvatten onder meer:

-	het beantwoorden van verzoeken om informatie/documentatie die uit alle hoeken van de wereld (maar het meest uit de omringende landen) het bureau van het centrum bereiken. Sinds het IDG in 1964 werd opgericht zijn ruim 18.000 aanvragen ontvangen en behandeld.
-	het samenstellen van voorlichtingsmateriaal in verschillende taalversies (brochures, gidsen, een wandkaart, diaseries), in samenwerking met en gefinancierd door het Ministerie van Buitenlandse Zaken.
-	andere activiteiten die ertoe bijdragen dat in buitenlandse publicaties - vooral aardrijkskundeschoolboeken - een juist en up-to-date beeld van Nederland wordt gegeven (bijvoorbeeld internationale conferenties).

Het Bureau van het IDG is gevestigd in het Geografisch Instituut van de Rijksuniversiteit te Utrecht. De publicaties kunnen veelal worden aangevraagd bij de Nederlandse ambassades en consulaten, dan wel bij het IDG zelf, waar men vanzelfsprekend ook terecht kan met andere vragen over de geografie van Nederland. Het adres:

-	IDG Geografisch Instituut Postbus 80115 NL 3508 TC UTRECHT tel. (0)30 - 53 13 78 fax (0)30 - 54 32 60