Neerlandia. Jaargang 96

[p. 50]

Sal Afrikaans die nuwe Suid-Afrika oorleef?
Sterke band met Nederlands verrijkt beide talen
door drs. Dorothea van Zyl

Daar bestaan in Suid-Afrika heelwat besorgdheid oor die posisie van Afrikaans in 'n nuwe bedeling. Die Nasionale Party-bewind van 43 jaar waartydens Afrikaans volle taalregte naas Engels geniet het, het die wanpersepsie by sommige laat ontstaan dat Afrikaans 'n blanke taal is wat op kunsmatige wyse 'n belangrike posisie verwerf het in Suid-Afrika.

'n Verdere bedreiging is die magtige posisie van Engels as wêreldtaal.

Dit lyk vir sommige politici en akademici sinvol om vir Engels as lingua franca te kies in 'n toekomstige Suid-Afrika.

Tog is die werklikheid ietwat anders. Die geskiedenis leer dat Afrikaans ontstaan het lank voor Brittanje sy mag oor Suidelike Afrika begin uitbrei het. Dit het begin as die voertaal van slawe, arbeiders en Nederlandse koloniste aan die Kaap, as ontmoetingspunt tussen die verskillende bewoners. Van die eerste geskrifte in Afrikaans is vir en deur sogenaamde gekleurde Afrikaners geskryf. Die taal is weliswaar vanaf 1875, na 1902 en opnuut sedert 1948 as deel van die blanke volksbesit beskou en selfs gepropageer, maar die ander taalgebruikers het steeds talryker geword en het trou gebly aan Afrikaans. Tans is dit die moedertaal van 57% van die blankes, van 85% van die gekleurde bevolking, van meer as 81 000 swartes en van meer as 10 000 Asiate.

Afrikaans ken ook 'n geskiedenis van verset teen verengelsing. Nadat die taalproklamasie van Lord Charles Somerset Engels na 1822 as ampstaal begunstig het, het verset geleidelik begin groei totdat Afrikaans met die Eerste Afrikaanse Taalbeweging in 1875 aktief bevorder is. Toe Lord Milner 80 jaar later na die Tweede Vryheidsoorlog Engels as enigste taal van Suid-Afrika bevorder het as staat-, skool- en handeltaal, was die onmiddellike reaksie verset. In die Tweede Taalbeweging het skrywers, literatore, joernaliste en volksleiers oor 'n breë front toenemend aktief geraak vir Afrikaans. In 1910 is Nederlands, na 1914 as sinoniem met Afrikaans, as amptelike taal erken naas Engels. Na 1948 is die posisie van Afrikaans bestendig, hoewel geensins ten koste van die ander tale nie.

Noudat die posisie van Afrikaans vir die derde keer (weer 80,90 jaar verder) in die weegskaal lyk met die nuwe bedeling is daar reeds 'n beweging aan die gang wat verreikende gevolge kan inhou. Minister Gerrit Viljoen het tereg dié jaar in die parlement daarteen gewaarsku om ‘die duiwel van taalstryd weer lewend (te) maak’. Die aantasting van die amptelike status van Afrikaans sal volgens horn ‘die legendariese kis van Pandora oopmaak’.

Meer positief beskou, kan dit egter 'n nuwe impuls vir die taal beteken. Vir die eerste keer na 1875 gaan dit naamlik nie om blankes teenoor ander bevolkingsgroepe nie. Van die grootste voorstanders vir Afrikaans behoort dot die sg. gekleurde groep. 'n Groot gedeelte van die Arbeidersparty (met hoofsaaklike gekleurde lede) het moontlik reeds na die Nasionale Party oorgestap, onder meer vanweëersgenoemde party se voorkeur vir Engels as toekomstige ampstaal. Binnekort kan die tyd in Suid-Afrika aanbreek dat mense (soos elders ter wêreld) nie op grond van kleur benoem word nie, maar op grond van taal of streek.

Hierdie bewuswording dat Afrikaans nie meer 'n verdelende faktor is nie maar juis mense met mekaar verenig, bring 'n nuwe waardering vir die taal teweeg. Nelson Mandela noem dit 'n ware taal van Afrika en sê dat dit weer die anti-koloniale taal van vryheid en hoop geword het wat dit aanvanklik was. Volgens president De Klerk is dit nie meer die taal van die onderdrukker nie, maar van die bevryder. Dr. Beyers Naudé, in Suid-Afrika lank vervolg vanweë sy steun aan bevrydingsbewegings wys op die mate waarin die Afrikaanse skrywers en digters van verset- en protesletterkunde Afrikaans aanvaardbaar gemaak het in die harte van miljoene mense wat dit andersinds sou beskou het as die taal van die onderdrukker en van rassisme.

By al dié positiewe geluide is daar egter ook onrusbarende tekens. Nelson Mandela waarsku pertinent teen enige beroep op beskerming of spesiale status vir Afrikaans. Die ANC is wel van plan om al die tale in Suid-Afrika amptelik te erken, maar onderhewig aan die reg van die regering om voorrang te gee aan Engels as administratiewe, regs- en skooltaal.

So'n bevoorregting van Engels kan verreikende gevolge vir Afrikaans inhou. taalkundiges en sosioloë wys veral op die gevaar van funksieverlies: indien Afrikaans minder gebruik word in die staatsdiens, in die geregshowe, op skool en op die televisie tas dit snel die posisie aan van hoër onderwys, waar die aantal studente afhanklik is van die vraag op die arbeidsmark. 'n Kleiner wordende taalgemeenskap sou verliese beteken vir Afrikaans as intellektuele taal, as wetenskapitaal, vir gesubsidieerde toneel, die reklamewêreld, uitgewerye, koerante en die filmindustrie. Volgens taalkundiges kan dit 'n hele sociaal-kulturele orde vernietig en verskeurdheid in 'n reeds verdeelde samelewing veroorsaak. 'n Verlaging in taalstatus kan 'n kettingreaksie teweegbring met negatiewe psigologiese gevolge vir 'n groot gedeelte van die bevolking.

[p. 51]

In Namibië (wat dikwels die mees Afrikaanse land ter wêreld genoem word) het Swapo gekies vir Engels as amptelike taal, alhoewel dit die moedertaal van slegs 3% van die bevolking is. Die ANC se keuse vir Engels is minder ingrypend, maar dit kan nogtans miljoene mense benadeel. Daar is nie slegs uit blanke geledere ontsteltenis oor die vergaande implikasies wat die voorkeur vir Engels inhou nie. Die Departement Afrikaans en Nederlands aan die Universiteit van Wes-Kaapland wys onlangs daarop dat ‘die gevolge van die Namibiese regeringskeuse vir Engels op staat- en opvoedkundige vlak (...) nog nie behoorlik verreken (is) nie’ en vervolg: ‘Dit sal nie onverwags wees as daar mettertyd 'n mate van vervreemding tussen die regerende elite, die opvoedingstelsel en die breër bevolking ontwikkel nie’. Hierin sluit hulle aan by die standpunt van dr. Kathleen Siachitema van die Universiteit van Zambië: ‘My research on language attitudes shows that English has created division among the people (...) As resources dwindle, fewer people can go to school and language becomes the property of the elite. The promotion of English has rendered local languages valueless’.

Die waarde van moedertaalonderrig om geletterdheid te bevorder by bevolkingsgroepe met agterstande is reeds sedert die negentiende eeu in Suid-Afrika bewys met betrekking tot Afrikaanssprekende blankes en gekleurdes. Indien enige taal in die toekomstige Suid-Afrika opgedring word, kan dit die norme verlaag en lei tot verdere intellektuele isoloment - nie alleen by die 16,2% Afrikaans moedertaalsprekers

De vraag of in een toekomstig Zuid-Afrika het Afrikaans naast het Engels officiële taal blijft, leidt tot een discussie, die ook de studenten van Stellenbosch niet onberoerd laat. Dit blijkt uit het opschrift aan een praalwagen van een optocht bij gelegenheid van de opening van het universitair jaar.

nie. Indien vir hoëre onderwys of vir die arbeidsmark Afrikaans of Engels by ander taalgroepe nodig is, behoort ook dan 'n vrye keuse te bestaan vir wat elkeen die maklikste en bruikbaarste taal vind in sy besondere situasie.

Spesifiek met betrekking tot Afrikaans kan dit veel beteken indien Suid-Afrikaners in 'n groter mate bewus word van die grotere Nederlandse taalgebied waarbinne Afrikaans thuishoort. Die gevaar van isolasie, soos teweeggebring deur Nederland se uiters negatiewe opheffing van die kulturele verdrag in 1981, is dat dit op die lange duur geestelike verstarring kan meebring. Dit is daarom bemoedigend dat Afrikaanse boeke dalk weer in die toekoms saam met die Nederlandse op die Frankfurter Buchmesse bekend gestel kan word. Afrikaans beskik oor 'n ryk letterkunde wat maklik toeganklik is vir Nederlandstaliges, soos bewys word deur die gewildheid van Elisabeth Eybers se poësie. Die onderwerp Suider-Afrika is kennelik ook interessant genoeg vir Nederlandse lesers dat Adriaan van Dis se onlangse twee boeke oor die Karoo en oor Mosambiek reeds maande lank onder die tien beste verkopers in Nederland tel.

Hoe sterker die wedersydse bande tussen Afrikaans en Nederlands hoe meer kan dit beide tale verryk en versterk. Hopelik het die negatiwiteit van die verlede vir goed plek gemaak het vir 'n positiewe houding van uit Nederland teenoor die hele bevolking in die nuwe Suid-Afrika. Ook binnenlandse kan 'n realistiese visie op Afrikaans en sy geskiedenis - en die gevolglike erkenning van die taal vir wat hy is en wat hy reeds bereik het - lei tot sterker bande tussen die verskillende taal - en kultuurgroepe. Die tyd van apartheid en bevoorregting van enige aard behoort tot die verlede.