Neerlandia. Jaargang 96

[p. 20]

Grensoverschrijdende veen-geschiedenis
Speurtocht naar verdwenen moeren
door Marten Heida

Op het westelijk deel van het grondgebied van de huidige provincies Antwerpen en Noord-Brabant strekte zich in het verleden een veengebied van grote omvang uit. Inderdaad ‘van grote omvang’, want het moet een oppervlakte gehad hebben ter grootte van 250.000 hectare. Daarvan is nu nagenoeg niets meer terug te vinden. In de periode tussen 1250 en 1750 is dit veenpakket vergraven, deels voor turf-, deels voor zoutwinning. En voorzover het niet aangesneden werd, werd het overdekt met een klei- of zandlaag als gevolg van de overstromingen die met name het noordwestelijk deel af en toe zwaar geteisterd hebben.

De geschiedenis van deze ‘Verdwenen Venen’ is te boek gesteld door K.A.H.W. Leenders, ambtenaar bij de dienst ‘Ruimte en Groen’ van de provincie Zuid-Holland. Het relaas is de neerslag van een door hem ingesteld ‘Onderzoek naar de ligging en exploitatie van thans verdwenen venen in het gebied tussen Antwerpen, Turnhout, Geertruidenberg en Willemstad’.

Voor het uitgeven van deze uitzonderlijke studie werd niet tevergeefs een beroep gedaan op de gelde-



lijke medewerking van het ‘Gemeentekrediet’. Deze Belgische geldinstelling maakt zich verdienstelijk door het uitgeven van een reeks geschiedkundige werken, waarin studies (zowel Nederlandse als Franstalige) over de meest uiteenlopende onderwerpen zijn verschenen.

Speurtochten

In een negental hoofdstukken legt de schrijver verantwoording af van zijn vele speurtochten, zowel op historisch als aardrijkskundig vlak. Hij geeft antwoorden op de vragen ‘Wat is veen?’ en ‘Hoe noemde men het veen?’ Om geen misverstand te doen ontstaan geeft hij de maten zoals die vroeger in het veen gangbaar waren.

De speurtocht naar de verdwenen venen is de schrijver begonnen in de streek die zich uitstrekt tussen Achtmaal in de gemeente Zundert en Nieuwmoer in de gemeente Kalmthout. In dit kader geeft hij allereerst een beschrijving van het landschap en het ontstaan van de nederzetting Nieuwmoer. Vervolgens schetst hij de ontwikkeling tot 1610 en geeft hij een overzicht van de uitgifte van de moeren rond ‘De Maatjes’ na dit jaar.

Op zoek als hij was naar de plaatsen waar eens de venen zich uitstrekten, moest een uitgebreid archivalisch onderzoek ingesteld worden. Zowel oorkonden, rekeningen, leen- en cijnsregisters als oude kaarten hebben hem geholpen het juiste spoor te vinden. Naderhand heeft hij zijn opzoekingsresultaten getoetst door middel van uitgebreide veldverkenningen.

In het vijfde hoofdstuk geeft de schrijver een overzicht van de expansie en concentratie van vijf eeuwen moernering. Uit dit deel van de studie blijkt dat het met name steden als Brugge en Gent zijn geweest die de stoot tot het aansnijden van dit veenpakket hebben gegeven. Ze hadden het nodig zowel voor de brandstofvoorziening als voor de zoutwinning. Een en ander heeft tot resultaat gehad dat er een negentiental samenhangende vaartstelsels ontstonden, waarvan de hoofdvaarten die hier en daar nog in het landschap bewaard zijn gebleven, een gezamenlijke lengte hadden van meer dan 300 km.

Andere aspecten

Uiteraard zaten er aan de veenontginning heel wat organisatorische en technische aspecten. Uitvoerig besteedt de schrijver daaraan aandacht; hij schetst de betekenis van de concessies, de uitvoerhavens, de vaartenstelsels, het vervoer per kar, het verkavelingspatroon en het eigenlijke produktieproces.

Ook heeft Leenders de economische aspecten van de turfwinning in zijn onderzoek betrokken. Hij geeft een antwoord op de vraag wie er aan de turf verdiende en beschrijft het verloop van de produktie in de tijd en de

[p. 21]

waarde van het veen. Hij sluit af met een schets van de betekenis van de moernering, zowel voor de betrokken streek als voor het geheel van de Nederlanden. In dit verband komt hij tot de vaststelling dat naarmate in het besproken gebied de turfproduktie afnam, die in de noordelijke Nederlanden aan betekenis won. Evenwijdig aan deze ontwikkeling verschoof naar zijn mening het economisch zwaartepunt in de Nederlanden van Vlaanderen over Brabant naar Holland. Zoals deze streek de turf leverde voor de Vlaamse en Brabantse Gouden Eeuwen, zo leverde later het noordoosten van Nederland de brandstof voor de Hollandse Gouden Eeuw.

In het laatste hoofdstuk worden de landschappelijke gevolgen onder de loep genomen. Hij heeft vastgesteld dat ze in het noorden van het betreffende gebied het meest dramatisch zijn geweest. Door het vergraven van de veenlaag onderging deze streek een aanzienlijke bodemdaling met als gevolg dat ze bij herhaling te lijden had onder overstromingen. Verder is het opmerkelijk dat wie vandaag kennis maakt met dit gebied, er nauwelijks nog sporen zal vinden van de eens zo grootscheepse turfwinning. Met uitzondering van enkele brokstukken, waarvan ‘De Maatjes’ er één is, is in de hele streek geen moer meer te zien.

Het is de grote verdienste van Leenders dat hij erin geslaagd is door middel van deze studie menige leemte in het geschiedkundig gebeuren uit en rond deze streek te vullen. Door zijn manier van werken is een landschappelijke geschiedenisbeschrijving tot stand gekomen die zonder meer indrukwekkend genoemd mag worden.

K.A.H.W. Leenders; Verdwenen venen; een onderzoek naar de ligging en exploitatie van thans verdwenen venen in het gebied tussen Antwerpen, Turnhout, Geertruidenberg en Willemstad (1250-1750) 351 blz. bfr. 850

Besteladres: voor Vlaanderen:

plaatselijk agentschap v.h. Gemeentekrediet.

voor Nederland:

Hoofdzetel v.h. Gemeentekrediet van België

Dienst Verkoop, Passage 44, Pachecolaan 44

1000 Brussel