Neerlandia. Jaargang 96

[p. 14]

Hoe in de post-apartheid terug te keren tot de succesformule van vroeger
Het Nederlandse boek in Zuid-Afrika
door Dr. W. van Zyl

Het Nederlandse boek in Zuid-Afrika heeft een merkwaardige geschiedenis van overleving in onmogelijke omstandigheden. Ik geef u daarom eerst een overzicht van deze geschiedenis voor ik de huidige situatie ga behandelen.

Hoewel de Nederlandse vestiging aan de Kaap in 1652 een gevolg van de Renaissance genoemd kan worden, had het met de verspreiding van kennis en boeken niet veel te maken. De gewone ambtenaren, soldaten en eerste kolonisten waren weinig ontwikkeld. Op zijn kamer in het Nederlandse fort schreef kommandeur Jan van Riebeeck wel regelmatig in zijn verplichte dagregister, dat onbedoeld het begin zou worden van een geschreven Zuidafrikaanse letterkunde. Buiten ontstond er, even onbedoeld, uit het contact tussen zijn Nederlandse VOC-dienaren, niet-Nederlandse VOC-ambtenaren, inlanders en slaven een lingua franca die wij in het begin zeker een Kaaps dialect kunnen noemen, maar die uiteindelijk een taal zou worden, namelijk het Afrikaans.

Het onderwijs werd niet bijzonder belangrijk geacht. De blanke kolonisten wilden hoofdzakelijk geletterd zijn om de Bijbel te kunnen lezen. Ook onderwijs aan gekleurden had hetzelfde doel. Stichtelijke literatuur kreeg wel een beperkte plaats. Blijkbaar was het werk van Jacob Cats later nogal populair.

Er was weinig sprake van een Nederlands literair leven of boekenbedrijf toen Engeland de Kaap in 1806 finaal van Nederland overnam. Het aantal sprekers van Nederlands en Afrikaans bedroeg tegen die tijd slechts ongeveer 90.000 mensen. Ze waren bovendien taalkundig verdeeld.

Verengelsing

De kans op succes was dus ogenschijnlijk uitstekend voor het beleid van verengelsing dat in de 19de eeuw zou volgen en uiteindelijk zo ver ging dat het Nederlands en dus ook het Nederlandse boek totaal uit de scholen werd verdrongen. Culturele uitwisseling tussen Nederland en de achtergebleven kolonisten bestond er haast niet. Een typisch grapje van sommige Engelsen dat de verwijdering moest accentueren was om tegen de kolonisten te zeggen dat ze voor 33 Engelse pond per stuk door Nederland werden verkocht. Nederland kreeg namelijk 3 miljoen Engelse pond vergoed voor de Kaap die verplicht aan Engeland moest worden overgedragen. Slechts de Nederduits-Gereformeerde kerk bleef met moeite een Nederlands bastion.

Met name het uitgebreide immigratieschema om de verengelsing van de Kaap te ondersteunen gaf echter het Nederlands een onverwachte kans. De Engelse immigranten dwongen de koloniale regering namelijk om persvrijheid aan de kolonie te geven - een voorrecht dat nooit in de Nederlandse tijd bestond. In 1830 kwam er voor het eerst een hoofdzakelijk Nederlandstalige krant tot stand, De Zuidafrikaan! Ook elders in het land kwamen er uiteindelijk tweetalige regionale kranten tot stand en werd het Nederlands weer schrijftaal en leestaal buiten de kerk.

Nederlands bewaard

Wanneer de druk dus op zijn hoogst is, steekt het Nederlands zijn kop op!

Drie jaar na zijn ontstaan bericht De Zuidafrikaan de aankomst van de tweede Nederlandse boekhandelaar in Kaapstad, de heer Juta. De heer Juta zou uiteindelijk niet alleen boeken uit Nederland aan de Kaap verkopen, maar ook de kans grijpen om een uitgeverij te beginnen. Vandaag is de firmanaam Juta nog steeds belangrijk in het Zuidafrikaanse boekenbedrijf.

De heer Juta werd de eerste van een groot aantal Nederlanders dat zich in de Engelse tijd aan de Kaap vestigden en een belangrijke rol gingen spelen bij het ontwikkelen van een Nederlandse en later ook Afrikaanse boekenindustrie. Het gebeurde in een tijd toen er in Nederland haast geen belangstelling voor de vroegere kolonie bestond.

Ondertussen kwamen vanwege de Voortrekkers die zich vooral sedert 1836 in grote aantallen aan het Engelse gezag hadden onttrokken door noordwaarts over de koloniale grenzen te trekken, de Republieken van de Oranje-Vrijstaat en de Zuid-Afrikaanse Republiek van de Transvaal tot stand met het Nederlands als officiële taal.

Toen de Transvaal in 1881 zijn eerste vrijheidsoorlog tegen het machtige Engeland won, ontstond er in Nederland opeens weer belangstelling en zelfs enthousiasme voor de Nederlandstaligen van Zuid-Afrika. Vooral in de Transvaal onder Paul Kruger werd er veel moeite gedaan om ambtenaren en onderwijzers uit Nederland te recuteren. De bovenlaag van de Transvaalse maatschappij werd uiteindelijk zó beheerst door Nederlanders dat er zelfs een Hollanderhaat onder sommige boeren ontstond. In die tijd vestigden meerdere Nederlandse boekhandelaars zich in de hoofdstad Pretoria en een aantal Nederlandse kranten werd opgericht. In Nederland werd de Nederlands-Zuid-Afrikaanse Vereniging gesticht die onder andere hielp met het leveren van Nederlandse boeken.

Bedreiging

Deze ideale situatie voor het creëren van lezers voor het Nederlandse Boek werd echter uit twee richtingen bedreigd, namelijk door pogingen vanuit met name het stadje Paarl nabij Kaapstad om van het Afrikaans een schrijf- - en leestaal te maken en door

[p. 15]

Kaapstad. Binnenstad met Tafelberg links op de achtergrond en rechts de Leeuwekop.

de Tweede Vrijheidsoorlog die in 1899 uitbrak. Deze oorlog resulteerde in een overwinning voor de Engelsen, die veroorzaakte dat het Engels ook in de voormalige republieken op alle terreinen op de uitgedunde en verarmde bevolking afgedwongen werd, terwijl vele van ‘Krugers Hollanders’ gedeporteerd werden.

Een prachtige noot bij het anderszins droevige oorlogsverhaal is de boekbewuste manier waarop leden van het Transvaalse Hollandse korps naar de oorlog trok. Ieder lid zorgde ervoor dat hij minstens één boek meenam. Boeken werden onderling geruild zodat de Nederlandse gevechtseenheid tezelfdertijd functioneerde als Nederlandse bibliotheek!

De oorlog maakte de betrekkingen tussen Nederland en de blanke Afrikaners echter hechter dan ooit. Een Nederlandse organisatie, het Algemeen-Nederlands Verbond, ging bijvoorbeeld voort om boeken in Nederland in te zamelen en in kratten te verschepen naar een verspreidingsnetwerk over de lengte en breedte van Zuid-Afrika. Zelfs tot vandaag bestaat er een ANV-boekerij in Kaapstad, naar bewering de grootste Nederlandse bibliotheek buiten Nederland en België.

Taalstrijd

Ik noemde al als tweede gevaar voor de positie die het Nederlandse boek in Zuid-Afrika verwierf de pogingen om het Afrikaans als geschreven taal erkend te krijgen. De Afrikaanse taalbeweging van de Paarl boekte veel succes met zijn eerste krant en uitgeverij. Een voornaam doel van de beweging was om een door de kerk goedgekeurde Afrikaanse vertaling van de Bijbel te produceren - vooral om de Afrikaanstalige gekleurde bevolking beter te bereiken.

Er ontstond een taalstrijd tussen Afrikaans en Nederlands. De tweedracht was zeker niet goed voor het Nederlands noch het Afrikaans, in een land waar beide talen bedreigd werden door het Engels. Ik moet er echter aan toevoegen, dat juist het bestaan van een gevestigde Nederlandse boeken-, tijdschrift- en kranten-industrie waarschijnlijk het succes van de Paarlieten mogelijk maakte. De Paarlse taalbeweging was ook helemaal niet zo negatief ten aanzien van het Nederlands. In de eerste twintig jaar van zijn bestaan heeft de Paarlse uitgeverij D.F. du Toit & Co 81.000 boeken in het Afrikaans gedrukt en 93.650 in het Nederlands!

Ik wil u niet verder vermoeien met de vroege geschiedenis van de taalstrijd. Er bestond veel pessimisme onder voorstanders van het Nederlands in Zuid-Afrika. Er werd nochtans al snel een compromis bereikt. Toen Zuid-Afrika in 1910 een Unie werd kreeg het Nederlands de officiële status naast het Engels. Later werd besloten om het Nederlands officieel als synoniem van het Afrikaans te beschouwen. Langzamerhand werd het Nederlands in scholen en kerken vervangen door het Afrikaans.

Weer liep het beter dan verwacht met het Nederlands. De invoering van het Afrikaans verliep zodanig dat het belang van het Nederlands als voorname bron van kennis niet onderkend werd. Voor de intellectuele bovenlaag onder vooral blanke Afrikaanssprekenden bleef het vanzelfsprekend om in Nederland verder te studeren. Vóór de Tweede Wereldoorlog was de Zuid-Afrikaanse Studentenvereniging zelfs de grootste studentenvereniging van Amsterdam.

Het Afrikaans werd op de universiteit en zelfs in de hoogste klassen van de middelbare school nooit anders bestudeerd dan in de combinatie Nederlands-Afrikaans. Op alle vakterreinen aan vooral de Afrikaanstalige universiteiten en hogescholen kregen Nederlandse studieboeken en wetenschappelijke werken een onbetwiste positie. Het Nederlands speelde dus op wetenschappelijk terrein de rol als natuurlijk verlengstuk van het Afrikaans met zijn veel kleinere boekindustrie. Daartegenover werd er van Nederland-

[p. 16]

se zijde ook een positieve houding ingenomen tegenover het Afrikaans. Afrikaanstalige schrijvers kregen vaak een eigen hoofdstukje toegekend in Nederlandse literatuurgeschiedenissen en de Afrikaanse letterkunde kreeg op diverse manieren een bescheiden plaats op Nederlandse middelbare scholen en universiteiten. Het was een natuurlijke, soepele formule waar iedereen mee tevreden kon zijn. De weg voor het Nederlandse boek naar een uitgebreid bestaansterrein in Zuid-Afrika liep via het Afrikaans. De weg voor het Afrikaanse boek naar de buitenwereld kreeg een nuttige toegangspoort via Nederland en Vlaanderen. Het is een formule die thans nog steeds grote mogelijkheden inhoudt.

Culturele boycot

De adder in het Nederlands-Afrikaans ‘paradijs’ was de apartheid. Zoals iedereen hier wel weet werd de apartheid, die voor een groot deel door Afrikaanstaligen werd ingesteld en toegepast, een toenemend beletsel voor Nederlanders om aan de brede culturele uitwisseling deel te nemen. De Nederlandse regering begon steeds sterker seinen van protest naar Zuid-Afrika te sturen en dan vooral door beperkingen op de culturele betrekkingen te plaatsen. Het Cultureel Accoord werd eerst bevroren en toen in 1981 opgeheven. Daarna werd het door visumbeperkingen bijna onmogelijk gemaakt voor Zuidafrikaanse wetenschappers en zelfs neerlandici om contacten met Nederland te onderhouden. De informele culturele boycot werd spontaan verder gevoerd door Nederlandse universiteiten en uitgeverijen.

In Zuid-Afrika werden de Nederlandse culturele klappen over het algemeen met weinig moeite geabsorbeerd. De Afrikaanstaligen kenden genoeg Engels om de leemten meteen op te vullen. Slechts waar het Nederlands als deel van het pakket Afrikaans werd bestudeerd ontstond er een probleem. Noch Engeland noch de Verenigde Staten hebben ooit de deuren van hun universiteiten gesloten voor Zuidafrikanen. Degenen die echt problemen ondervonden waren de neerlandici in Zuid-Afrika.

De apartheid heeft niet alleen op deze manier de positie van het Nederlandse boek in Zuid-Afrika geschaad. Miljoenen niet-blanke Afrikaanstaligen, die een natuurlijk uitbreidingsgebied vormden, werden op systematische wijze uit de Afrikaanstalige universiteiten geweerd. Ze kregen nooit werkelijk deel aan de cultuur van de Nederlandse boekenwereld in brede zin of anders slechts in een heel beperke mate bij de tweetalige Universiteit van Wes-Kaapland die opgericht werd voor zogenaamde Kleurlingen. Het is daarom niet verbazend dat het Nederlands juist bij deze universiteit in 1982 zelfs uit het pakket Afrikaans werd verwijderd en daarom tegenwoordig een overlevingsstrijd als apart vak moet leveren.

Ondanks de culturele boycot bleek het Nederlandse boek echter een bloemetje dat zich niet zo makkelijk laat ontwortelen in Zuid-Afrika. Terwijl de productie van Nederlandse boeken in voorafgaande jaren bijna verdween uit Zuid-Afrika begon de uitgever Human & Rousseau uit Kaapstad om in een vroeg stadium van de culturele boycot een serie Nederlandse literaire boeken te publiceren, de zogenaamde ‘Lae Lande’-reeks. Veel kon hij daar niet aan verdienen, maar hij deed het met de uitgesproken overtuiging dat het Nederlands belangrijk is voor het Afrikaans en voor Zuid-Afrika. Het probleem van de boekenboycot uit Nederland werd dus voor het vak Afrikaans-Nederlands geneutraliseerd. Door verschillende Zuidafrikaanse Neerlandici te betrekken bij het schrijven van literaire inleidingen en annotaties werd de neerlandistiek in Zuid-Afrika in zijn donkerste uur gestimuleerd. Het is thans zo dat Zuidafrikanen door deze reeks toegang hebben tot het werk van Hermans, Mulisch, Reve, Haasse, Carmiggelt, 't Hart enzovoort. Nadelen zijn wel dat de reeks nochtans beperkt blijft en noodzakelijkerwijs achter loopt bij recente ontwikkelingen.

Het is ironisch dat de Afrikaanse letterkunde die in die tijd juist een opbloei beleefde, de poëzie van Elisabeth Eybers en Breyten Breytenbach daargelaten, Nederland slechts nog druppelsgewijs in vertaling bereikte. De vertalingen werden bovendien meestal gemaakt uit voorafgaande vertalingen in het Engels. Het sein dat door literaire mensen in Zuid-Afrika werd opgevangen was ongeveer hetzelfde als wat de Surinaamse dichter Trefossa formuleerde toen hij zei: ‘het Nederlands is voor ons belangrijk, maar wij zijn niet belangrijk voor het Nederlands’. Het was een sein dat om reactie vroeg.

Een aardige kanttekening is dat Ciske de Rat door Piet Bakker in Afrikaanse vertaling nog niet zo lang geleden ongelofelijk veel succes boekte op een literatuurlijst voor zwarte, niet-Afrikaanstalige middelbare schoolleerlingen. Mijn video-exemplaar van de film werd door collega's in Zululand geleend en maakte daar - helemaal tegen de afspraak in - een reis van school tot school waar het aanleiding gaf tot veel ontroering en stromen van tranen!

Post-apartheid

Toch is de huidige situatie, met het einde van de apartheid in zicht, niet rooskleurig. In Zuid-Afrika is een fase aangebroken waar niet alleen de grondwet, maar ongeveer alles hervormd wordt - inclusief de cursussen Afrikaans. Bijna overal dreigt men thans om de combinatie Afrikaans-Nederlands te verbreken door het Nederlands te laten vallen. De houding tegen het Nederlands heeft verschillende oorzaken waarvan ik er drie in het kort wil bespreken: politiek links; politiek rechts en de taaldidactische situatie.

[p. 17]

De ingang van de ANV-Boekerij te Kaapstad.

Met politiek rechts bedoel ik niet echt de rechts radikale politieke partijen. Zoals gezegd trof de culturele boycot ten eerste de bruggenbouwers, de Zuid-Afrikaanse neerlandici. Bij de oudere docenten die nog de tijd van de hartelijke betrekkingen hebben gekend, riep het in het begin vaak emotionele reakties op, waardoor ook hun jongere collega's en studenten beïnvloed werden. Dezelfde jongere collega's en studenten kregen daar bovenop al snel te maken met het probleem dat ze óf geen toegang kregen tot Nederland, óf hier bijna als onderduikers de Nederlandse taal- en letterkunde moesten bestuderen.

De verwijdering viel ten tweede ook tezamen met de grote maatschappelijke omwentelingen die Nederland in de jaren zestig en zeventig onderging. Daardoor werd op een andere manier een breuk veroorzaakt. Vanuit Zuid-Afrika leek het bijna of de Nederlandse cultuur instortte. Moderne Nederlandse boeken werden niet meer geschikt geacht voor de middelbare school in Zuid-Afrika en boeken van voor de oorlog en zelfs uit het begin van de 20^e eeuw moesten op de lijst blijven: De Kleine Johannes van Van Eeden, Klein Avontuur door Top Naeff en De Oogst door Stijn Streuvels.

Bij het publiek werd ten derde een negatieve reactie gevoed doordat krantenberichten over de harde Nederlandse uitspraken tegen de apartheid in een kader stonden van berichten over de losbandigheid en het morele verval in de lage landen.

Aan vooral blanke zijde ligt er dus een negatieve politieke en morele reaktie onder de oppervlakte bij de meeste argumenten tegen het Nederlands en Nederlandse letterkunde bij cursussen Afrikaans.

Van de linkerzijde is er weer verzet wegens een reactie tegen de positie die de gekleurde Afrikaanstaligen - thans de meerderheid - in het verleden innamen.

Onderwijsmensen die zich progressief noemen vinden dat de blanke Afrikaners het Afrikaans gekaapt hebben en op allerlei wijzen barrières geschapen hebben voor gekleurden. De standaardtaal waarop taalregels gebaseerd zijn is die van de blanken, vooral de blanken van de Transvaal. De vakverbintenis met het Nederlands wordt door sommigen gezien als deel van een soort koloniaal complot. Het zijn argumenten waar wel degelijk een mate van waarheid in steekt, maar die net als de argumenten uit de conservatieve gelederen vaak overwoekerd zijn door emotionaliteit. Beide houdingen zijn complex, te meer wegens de onzekerheid over de positie van het Afrikaans in het

[p. 18]

Mw.Th. Mets, voorzitter van ANV-afdeling Kaapstad, tussen de studenten Nederlands van de universiteit van Wes Kaapland (1988). Het ANV stelt jaarlijks prijsboeken beschikbaar voor de studenten Nederlands.

nieuwe bestel dat Zuid-Afrika te wachten staat en wegens de taalstrijd die reeds is begonnen. De tendens van sommige taalstrijders is trouwens om alles wat men tegen het Afrikaans kan inbrengen meteen te laten vallen. De moeilijkheidsgraad van het Nederlands voor Afrikaanstaligen en vooral voor niet-Afrikaanstaligen die Afrikaans willen studeren is daarom meteen een negatieve factor.

Dode taal?

Ik noemde als derde bedreiging de didactische situatie. De meeste jonge universiteitsdocenten moeten thans Nederlands doceren zonder ooit in Nederland of Vlaanderen gestudeerd te hebben en dus vakkundig gestimuleerd te zijn of in staat te zijn antwoord te geven op de vraag waar Nederlands nou voor nodig is. Op de middelbare scholen maakt men vaak alleen maar kennis met Nederlandse literatuur van vroeger die niemand meer aanspreekt. Leerlingen hebben vaak de indruk dat het Nederlands een dode taal is zoals het Latijn.

De vraag is natuurlijk nu: heeft het Nederlandse boek eigenlijk wel zoveel waarde voor Zuid-Afrika dat er een strijd voor nodig is? Ik kreeg enkele jaren geleden op onze afdeling bezoek van de directeur van het Bureau Zuidelijk Afrika van het Nederlandse Ministerie voor Ontwikkelingssamenwerking. Waarom deze man ons kwam opzoeken is mij nooit duidelijk geworden. Hij begon mij en mijn collega's meteen al aan te spreken over het culturele onbenul van het Nederlands. Wat ik eruit concludeerde was dat het Nederlands vooral nooit een rol mag krijgen bij ontwikkelingssamenwerking én dat wij onze Afdeling Nederlands maar beter konden sluiten. Zijn houding is helaas niet geïsoleerd.

Het grootste probleem met het Nederlands is dat men er in Nederland en in België alleen maar door een Europese bril naar kijkt. Alsof het een soort refrein is krijg je als ‘neerlandicus extra muros’ hier steeds te horen dat het taalgebied zo beperkt is. Door diegenen die dan toch veel voelen voor het Nederlands worden er ten slotte enkele sentimentele zinnetjes aan toegevoegd. Het is net iemand die het heeft over zijn broer die in de gevangenis zit.

Belang van het Nederlands

Ik wil graag enkele argumenten herhalen waarmee ik vaak het Nederlands verdedig in Zuid-Afrika - let wel - grotendeels een geïsoleerd derde wereld land. Het Nederlands is de taal van meer dan 20 miljoen van de hoogst ontwikkelde mensen in een van de meest ontwikkelde gebieden van de wereld. Het ligt voor de hand dat vooral Afrikaanstaligen, die met beperkte moeite toegang kunnen hebben tot de taal van dit gebied, in het Nederlands te maken hebben met een hulpbron van grote waarde.

Het aantal sprekers van het Nederlands is in Afrika-termen ook niet gering, maar juist heel groot. Ik weet geen Afrika-taal met zoveel moedertaalsprekers.

Het Nederlands is ook een van de grote intellectuele talen van de wereld. In het Nederlandse boek is een schat van vaak unieke kennis opgeslagen die steeds bijna koortsachtig hernieuwd wordt en de ondersteuning heeft van een van de meest professionele boekenindustrieën ter wereld. Hoewel de lingua franca van de internationale wetenschap tegenwoordig Engels is geworden kan men nochtans over ongeveer alle vakgebieden op hoog niveau in het Nederlands te lezen. In Nederland worden er jaarlijks ongeveer drie maal zoveel nieuwe titels gepubliceerd dan in alle talen van Zuid-Afrika te zamen, en dat terwijl Zuid-Afrika zonder twijfel beschikt over de grootste boekindustrie van heel Afrika.

Het is ook inzichtgevend om vanuit een economisch perspectief naar het Nederlandstalige gebied van Europa te kijken. Het bruto nationaal produkt van België alleen al is groter dan het bruto nationaal produkt van het totale Afrikaanse continent, Zuid-Afrika ingesloten. Zeventig procent van de Belgische economie is in de handen van Nederlandstaligen. Het is niet niets voor een Afrikaan om via de taal toegang te krijgen tot twee landen die beide onder de tien of twaalf grootste economieën ter wereld geschaard worden. Vanuit Zuid-Afrika gezien is het Nederlands dus altijd

[p. 19]

een belangrijk venster op Europa geweest, zoals de grote Afrikaanse dichter N.P. van Wyk Louw het noemde ná zijn jarenlange verblijf in Amsterdam en vóór de culturele breuk. Het toegankelijke deel van dat raam is het Nederlandse boek, en dat wil ik graag apart noemen.

Het Nederlandse boek

U zult wel vragen of het Nederlandse wetenschappelijke boek niet gemakkelijk te vervangen is door het Engelse boek. Het is gevaarlijk om over een zo veelomvattend terrein te oordelen. Mijn eigen ervaring en ook die van andere Zuidafrikaanse collega's die op andere vakterreinen werken en met wie ik over de kwestie heb gesproken, is dat Nederlandse wetenschappers al meteen geneigd zijn om kennis te nemen van ontwikkelingen in zowel de Europese buurlanden als in het Engelse taalgebied. Dat gebeurt helemaal niet zo vanzelfsprekend bij hun Engelse en Amerikaanse collega's.

In het Nederlandse literaire boek, of dat nu uit Nederland of Vlaanderen komt, is het Europese gedachtengoed bijna vanzelfsprekend opgesloten. Daaronder vallen waarden van internationaal belang, zoals tolerantie en echte democratie, waar wij zeker behoefte aan hebben in Zuid-Afrika. Het zijn juist waarden die veel beter ingang kunnen vinden volgens de beproefde literaire formule van ‘lering en vermaak’! Het Nederlandse literaire boek maakt bovendien naar buiten meestal een even professionele eigensoortige indruk als het wetenschappelijke boek. En dan heb ik het nog niet eens gehad over de vele nuttige vertalingen die jaarlijks in het Nederlands verschijnen.

De waarde van het Nederlandse boek staat dus volgens mij buiten kijf.

Het voortbestaan van het Nederlandse boek en de Neerlandistiek wordt na de steeds magerder wordende jaren van de apartheid thans bedreigd in Zuid-Afrika. Er is echter geen reden waarom het Nederlandse boek en de Neerlandistiek niet net zoals zoveel malen in het verleden weer krachtig kunnen herleven. De vraag is alleen hoe men in de post-apartheid era weer terug kan keren tot de succesformule van vroeger.

Wat te doen?

Het beginpunt dat echter niet tevens het eindpunt mag zijn, lijkt mij om de Neerlandistiek in Zuid-Afrika weer op een stevige basis te plaatsen. Jonge studenten Afrikaans-Nederlands die niet de littekens en open wonden dragen van het tijdperk van de apartheid moeten weer de kans krijgen om in Nederlandse tijdschriften te publiceren en omgekeerd. Er moet daartegenover weer een plaats komen voor het Afrikaans aan Nederlandse en Belgische universiteiten.

De uitzichtloosheid voor studenten en docenten Nederlands kan zo heel snel vervangen worden door enthousiasme dat overal kan doorwerken. Besluiten binnen Zuid-Afrika kunnen thans nog teruggedraaid of voorkomen worden. De tijd dringt echter.

Zuidafrikaanse wetenschappers moeten over een breed front weer toegang krijgen tot hun Nederlandse collega's. Het Nederlandse boek kan pas weer zijn potentieel vervullen in Zuid-Afrika wanneer het op alle terreinen en op een vrije manier een functie kan vervullen.

De zeer beperkte rol die het Nederlandse boek thans nog in het pakket Afrikaans voor moedertaalsprekers op de middelbare school in Zuid-Afrika heeft, kan niet meteen uitgebreid worden. Het kan echter als begin ondersteund worden door meer deskundigheid vanuit Nederland. Bij de keuze van Nederlanse boeken voor de verplichte literaire lijst voor de middelbare school moet er samenwerking komen tussen Zuid-afrikaanse en Nederlandse neerlandici en onderwijsmensen. Er moet onder andere een lijst komen van eigentijdse boeken waaraan jonge mensen in Zuid-Afrika wat zullen hebben. De enorme afstand tussen leerlingen uit derde wereldmilieus in Zuid-Afrika en het eerste wereldmilieu in Nederlandse boeken kan overbrugd worden door verhalen uit bijvoorbeeld Suriname of de Antillen een plaats te geven.

Er zijn niet slechts grote mogelijkheden voor het Nederlandse boek in Zuid-Afrika. Men zit in sommige kringen zelfs met enthousiasme te wachten op kulturele impulsen vanuit Nederland. Ik heb pas van een bekende neerlandicus in Zuid-Afrika vernomen dat hem door een Afrikaanstalige krant gevraagd is om een rubriek over nieuwe Nederlandse literatuur te beginnen. Het zal de eerste maal in decennia zijn dat zoiets weer plaatsvindt. Hij schrijft ook dat de bekende Johannesburgse boekhandel Exclusive Books pas begonnen is om weer Nederlandse boeken te verkopen en er schijnt een grote vraag naar te bestaan.

Tenslotte moet ik echter ook benadrukken dat het er naar uitziet dat cultuur en onderwijs tijdens en zelfs na de huidige overgang steeds meer gepolitiseerd gaan raken. Er wordt thans vanuit Nederland ten gevolge van het tweesporenbeleid volgens mij terecht hulp en uitwisseling gericht op sectoren van de Zuid-afrikaanse maatschappij die achtergebleven zijn. Als het echter de vorm gaat aannemen van een nieuwe apartheid vanuit Nederland met een keus tegen Afrikaanstalige instellingen en tegen het Afrikaans bestaat er de kans op een grotere verwijdering dan ooit tevoren met het Nederlandse boek als een van de onschuldige slachtoffers.

Ik hoop dat apartheid vanuit welke richting dan ook voorgoed verleden tijd zal zijn.