Neerlandia. Jaargang 96

[p. 3]

Oostbrabantse landverhuizers op weg naar nieuwe wereld
Merkwaardige gevolgen van een mislukte erfenis
door Kees Middelhoff

Als je alle jaargangen van Neerlandia uit zou pluizen met als trefwoord ‘Nederlandse aanwezigheid in USA’, met name wat betreft de emigratie midden vorige eeuw, dan zou je - vermoed ik - nog al eens de trek tegenkomen van ds. Van Raalte en ds. Scholte (1845) naar Michigan resp. Iowa. Misschien zijn er ook enkele regels gewijd aan de trek - vrijwel tegelijkertijd - van Oost-Brabanders naar de westkant van het Michiganmeer, naar de staat Wisconsin.

In zeker opzicht is het gebrek aan informatie over deze laatste groep enigszins te verklaren. Die Oost-Brabantse emigratiegolf is al vrij spoedig weggeëbd in de Amerikaanse meltingpot. Immers: in Holland-Michigan en wijde omgeving trouwden de Noord-Nederlandse en Zeeuwse volgelingen van ds. Van Raalte onder elkaar, om zodoende hun (in Nederland aangevochten) Gereformeerde overtuiging te behouden. De Oost-Brabanders troffen in hun (Latijnse) kerk geloofsgenoten aan, Ieren en Duitsers, waardoor hun Brabantse identiteit al vrij snel opging in het geheel van de toen nog prille Amerikaanse samenleving.

Het is de grote verdienste van dr. Henk van Stekelenburg dat hij in zijn met succes in Tilburg verdedigde proefschrift er in geslaagd is een afgerond beeld te construeren èn te schetsen van die vergeten groep Oost-Brabanders die vanuit een geheel eigen lokale motivatie naar Amerika zijn vertrokken, midden vorige eeuw.

LANDVERHUIZERS!!
Directe en billijke overtogt naar AMERIKA met STOOM- en ZEILBOOTEN, 's wekelijks uit ROTTERDAM. Inlichtingen zijn te bekomen en contracten worden gesloten bij den Heer J. VAN STAVEL Frzn, te SCHIJNDEL, bij 's Bosch.
's HERTOGENBOSCH, 21 April. - In het laatst der afgeloopen week zijn uit de gem. Berlicum en den Dungen wederom 4 jouge handwerkslieden naar N.-Amerika vertrokken; de lust tot verhuizing naar de nieuwe wereld (waarom niet naar Ned. Overzeesche Bezittingen!) wordt sterk aangewakkerd door brieven van vrienden en bekenden, die derwaarts vertrokken, in gunstige omstandigheden verkeeren en ook aan anderen goede vooruitzigten geven. Daarenboven maken zich uit die gem. 14 huisgezinnen gereed, om derwaarts de reis aan te nemen, het vaderland zullende verlaten, nadat zij hunne landhoeven en landerijen publiek zullen hebben verkocht en te gelde gemaakt.
GRAVE, 23 Maart. - In de eerste dagen dezer week werd alhier met genoegen uit Philadelphia (N.-Amerika) het berigt ontvangen, dat de jeugdige schilder Franciskus v.d. Wielen, Gravenaar van geboorte, benoemd is tot alg. hoofdonderwijzer aan de akademie van beeldende kunsten aldaar. Dit is iets, waarop N.-Brabant, althans Grave trotsch mag zijn, te meer wijl de benoemde direkteur eerst den ouderdom van 24 jaren heeft bereikt.

Met een wetenschappelijk engelengeduld heeft hij de bevolkingsregisters van Uden, Oirschot e.a. uitgeplozen om te achterhalen wie waarom, wanneer, vanwaar enz. naar Wisconsin emigreerden. Verregende en droge zomers, barre winters, dat alles heeft hij betrokken bij zijn studie om de motieven te achterhalen. Voor een deel is hij daarbij geholpen door de computer. Met name de Dutch Immigrant Society in Grand Rapids - met als wetenschappelijk hart het Calvin-College - heeft de vele betreffende passagierslijsten in de computer laten opnemen waardoor o.a. herkomst, in Nederland gemakkelijker dan eertijds, toegankelijk is geworden.

Al eerder had de Amerikaan van (verre)Nederlandse afkomst, Gerald De Jong gebruik gemaakt van die computerlijsten, maar hij is in een opsomming blijven steken. Van Stekelenburg is met al die gegevens gaan werken. Sterker: hij heeft leemten ontdekt. Bovendien is hij in Antwerpen op zoek gegaan naar gegevens. Emigranten uit Brabant en Limburg hebben midden vorige eeuw vaak die haven als uitvalsbasis genomen. Hoe dan ook: Van Stekelenburg heeft de algemene vaststelling doorgeprikt, dat de emigratiegolf rond 1850 uitsluitend een Noord-Neerlandse - en dus ook protestantse - aangelegenheid is geweest.

Van Stekelenburg heeft zich een aantal vragen gesteld:

•	waren er externe oorzaken met name in Oost-Brabant, die tot emigratie, juist daar, hebben geleid; aardappelziekte, overbevolking?
•	waren de landverhuizers ‘echte’ Brabanders of waren zij al binnen Nederland trekkende geweest?
•	wat was de sociale positie van de landverhuizers binnen de plaatselijke gemeenschap?

Per dorp is Van Stekelenburg te werk gegaan. Brieven heeft hij niet alleen opgespoord, maar vooral op hun betrouwbaarheid getoetst, want: stelden de emigranten de zaak niet té mooi voor? Door zò te werken heeft hij een aantal zaken kunnen corrigeren die gepubliceerd zijn in boeken die verschenen t.g.v. bijvoorbeeld ‘100-jaar Holland-Michigan’; kortom: ‘jubileum’-boeken, waarin uiteraard de negatieve kanten wat onderbelicht zijn gebleven. Overigens is zijn conclusie, dat Brabant - vergeleken bij Nederland als geheel - minder emigratieland is geweest. (Ik heb

[p. 4]

Schilderij van Christoffel Overvoorde, Grand Rapids. Aangeboden door The Dutch Immigrant Society aan de president van de Verenigde Staten, ter gelegenheid van het jubileum 1776-1976. Op de afbeelding zijn o.a. te zien: president Mart. van Buren (boom); geheel rechts ds. Van Raalte; derde van rechts ds. Scholte. Onder het afdakje van de blokhut de dominicanenpater Theo van den Broek.

me afgevraagd of na Wereldoorlog II niet het omgekeerde het geval is geweest. kmff).

Als je de motieven die Van Stekelenburg aandraagt, doorneemt dan moet je vaststellen dat in de dorpen die hij onderzocht heeft, de van-mond-tot-mondreclame de voornaamste factor is geweest in Oost-Brabant. Zijn trefwoord is dan ook: ‘ketting-emigratie’. Zo stelde hij b.v. vast, dat in 1848: 41 inwoners van Uden zich inscheepten voor de Ver. Staten. In 1849: niemand! in 1850: een groep van 35! Kennelijk wilde de ‘buurt’ eerst weten hoe of de voor-trekkers het wel gemaakt hadden.

Volgens Van Stekelenburg gaat het eerder om een emigratie-klimaat, waarin een epidemie kan rijpen. Hoe dan ook is - volgens hem - de reden tot vertrek complexer geweest, dan vroeger wel werd aangenomen. Al te gemakkelijk zijn in het verleden redenen als: aardappelziekte, mislukte oogsten, revoluties in Europa (1848) enz. als motief genoteerd. Ook verval van huisnijverheid op het platteland ziet hij niet als een doorslaggevend motief. Hij haalt het feit aan, dat b.v. in het dorp Nistelroy het niet de thuiswevers waren, die zich voor emigratie meldden, maar de landarbeiders en de kleine landbouwers. Wat wel is gedacht, dat je geld moest hebben om te emigreren en dat dus de meervermogenden vertrokken zijn, ook dat gegeven blijkt niet correct. ‘Er was duidelijk een groter percentage “mingegoeden” en een klein percentage “wel gestelden” onder de Oost-Brabantse landverhuizers’. ‘Algemeen kan men stellen, dat vooral kleinere boeren, ambachtslieden (bijna allen “onvermogend”) en dagloners (veelal “behoeftigen”) tot landverhuizing overgingen’. ‘Diegenen die hun toestand en die van hun kinderen zagen verslechteren, maar nog enige middelen bezaten, b.v. door verkopen van hun onroerend goed, om goedkope grond in Amerika te kopen, waren de kandidaten voor emigratie’. Verbeteren van de materiële omstandigheden, door straks in Amerika hard te werken en sober te leven, dàt was stellig het hoofdmotief van de meeste Brabantse landverhuizers.

Dan brengt Van Stekelenburg nóg een factor in het spel (en hij meent dat die voor de groep Van Raalte eveneens geldt!): er was in die dagen een gestructureerde emigratie aan de gang in de aan de Nederlandse emigratie-gebieden grenzende Duitse gebieden, Westfalen voorop.

Er is wel eens verondersteld, dat de factor van overbevolking juist in Brabant heeft meegespeeld, immers: de Brabantse gezinnen zijn kinderrijke gezinnen. Ook deze gedachte heeft van Stekelenburg ontrafeld. ‘Rond 1850 vertoonde Noord-Brabant het laagste geboortecijfer van alle Nederlandse provincies’. Voor een deel verklaart dr. Van Stekelenburg dit uit het gegeven (dat hij vond) dat n.l. in Brabant op latere leeftijd werd getrouwd dan elders in Nederland toen én dat er in Brabant meer ‘vrijgezellen’ waren, wellicht omdat de grond niet gedeeld kon blijven worden. (Van Stekelenburg betrekt in zijn proefschrift ook de theorieën van Marx en Malthus, ik ben

[p. 5]

hun namen niet eerder tegengekomen in studies over de emigratie uit Nederland midden vorige eeuw.)

Het feit ligt er, dat in Amerika de grond goedkoop was en de belasting laag, terwijl de ‘tienden’ in Brabant toentertijd geheven, naar verhouding vrij hoog waren. Feit is dat de lonen in het land van belofte hoger waren dan in Nederland - toen. In Oost-Brabant verdiende een arbeidster f 0,35 per dag; dat was dan werken van: zonsopgang tot zonsondergang. Dan was er met name in Oost-Brabant de concurrentie van de opkomende (textiel-)industrie, waardoor de huisarbeid (sigaren, schoenen, textiel) verloren dreigde te gaan.

Er is ook wel gesuggereerd, dat het onderdrukken van de catholica in eertijds de Generaliteitslanden reden tot emigratie is geweest. Parallel aan de onderdrukking van de Gereformeerde religie zouden dus ook de Oost-Brabanders om des geloofswille naar Amerika vertrokken zijn. In het proefschrift wordt deze veronderstelling radicaal onderuit gehaald. Van Stekelenburg wijst er terecht op, dat de concentratieregio Oost-Brabant voor een deel juist buiten het bestuur van de Generaliteit in Den Haag viel. Plaatsen als Gemert, Ravenstein, Velp (bij Grave), Uden vielen onder Duits en vaak (rooms)bestuur.

Tòch was er een religieuze dimensie verweven in de motieven om naar Amerika te vertrekken, een heel bijzondere, die m.i. voor het eerst wordt aangevoerd als mede-oorzaak van emigratie. Wat was het geval? De Europese r.k. kerk van na de Franse Revolutie wordt gekenmerkt door een sterke missionaire beweging. Tegelijkertijd was er in die gebieden, die onder de Napoleontische wetgeving vielen - het grondgebied van het huidige België behoorde tot 1815 daartoe - het gegeven, dat vele priesters weigerden de verplichte eed op de voor één deel anti-kerkelijke Constitutie af te leggen. Velen van hen verlieten het door Napoleon bezette gebied en zochten hun priesterarbeid voort te zetten in een vrij land: o.a. het pril-onafhankelijke Noord-Amerika. Met name trokken zij zich het lot aan van de Indianen-bevolking die bepaald niet kon profiteren van de Amerikaanse vrijheid.

Een van de meest bekende missionarissen onder de Indianen was pater Pieter-Jan De Smet uit Dendermonde. Deze Jezuïet publiceerde veel - en waarschijnlijk in romantische zin - over zijn leven onder de Indianen. Deze verhalen vonden grif aftrek in Nederlandse katholieke bladen. De brieven van deze ‘Grote Zwartrok’ zoals de Indianen hem noemden, circuleerden juist ook in Oost-Brabant. De zaakwaarnemer van De Smet in Nederland was de president van het Groot-Seminarie in het bisdom Den Bosch. Niet minder dan 30 seminaristen uit Brabant trokken naar de Indianen-missie. Ook zij zullen wel brieven naar huis hebben gezonden, die daar gretig aftrek vonden bij de vele buren en verwanten.

Een der herauten van de Indianen-missie was een pater Dominicaan: Theo van den Broek. Hij was geboortig in het dan opkomend rooms burger-patriciaat van Amsterdam. Op 46-jarige leeftijd, 1832, verwisselde hij zijn pastoraat in Alkmaar met de pastorale zorg voor de Indianen. Hij meldde zich aan in het dan juist opgerichte bisdom Detroit. Vandaar werd hij doorgezonden naar het noordelijke puntje van de staat Wisconsin, Green Bay, tegenover de staat Michigan. Van den Broek heeft in die staat geopereerd als een ware pionier. Behalve voor de Indianen werkte hij voor de Frans-Canadezen, de lerse en Duitse immigranten. In La Petite Chûte (later Little Chute) bouwde hij een kerk, waar hij preekte in ‘de Fransche, Hoogduitsche en Engelsche taal, des namiddags in het Indiaansch’. Zijn missionaire visie was: het doen integreren van de Indianen in de groeiende Europese nederzettingen; hen leren zich te ‘settelen’. Dáár nu ligt de reden van de door hem georganiseerde emigratie uit i.c. Oost-Brabant.

In diverse publicaties is hij wel geprezen vanwege deze visie, die in feite een inspelen is op wat we nu ‘vrijwilligerswerk’ zouden noemen: aan de Indianen vóór-leven, dat men dezelfde grond een aantal keren

De graanmolen van Arnold Verstegen in Little Chute droeg de naam ‘Zeeland Mills’, naar het Brabantse dorp Zeeland.

[p. 6]

kan aanwenden voor het doen groeien van gewassen, enz.

Van Stekelenburg prikt deze fraaie doelstelling enigszins door. Wat was z.i. het geval? Pater Van den Broek had vele schulden gemaakt bij de aankoop van gronden voor zijn Indianen. Zijn opzet was: met de opbrengst van de gronden zijn missiepost financieren. Hij meende zich die schulden te kunnen veroorloven, omdat hij thuis een erfenis te goed had, althans dat dacht hij. Aangekomen in Nederland om het geld op te halen, bleek dat dit buitenkansje zijn eerwaarde neus voorbij was gegaan. Van Stekelenburg veronderstelt nu, dat Pater Van den Broek in Nederland propaganda is gaan maken voor emigratie naar Wisconsin om zijn project alsnog financieel veilig te stellen. Hij schreef een brochure ‘Reizen naar Amerika’. Daarin hemelde hij zijn Staat Wisconsin zodanig op, dat hier van een vrome misleiding gesproken kan worden! Hij vergat(?) b.v. te melden dat de prijs van f 3,- per acre wel laag was, maar dat er dan eerst een oerbos moest gekapt worden; dat het klimaat mooi was, maar niet liet hij weten, dat de winters lang en koud waren; dat men zelf eerst een blokhut moest bouwen, wegen aanleggen enz.

In het dagblad DE TIJD van voorjaar 1847 plaatste hij advertenties dat daar in Wisconsin de basis gelegd kon worden ‘tot eene voortreffelijke R.K. Kolonie’. Zijn oproep had vooral succes in Oost-Brabant. Herfst 1847 vertrokken met Pater Van den Broek een kleine 200 Noord-Brabanders naar Wisconsin, voornamelijk afkomstig uit Boekel, Uden, Veghel, Cuijk, Mill en Grave. De eerste van een langdurende emigratiegolf van Oost-Brabant naar Wisconsin. De overtocht kostte f 56,-; maar dan moesten de emigranten zelf proviand meebrengen voor de overtocht van 40-50 dagen. Storm en ontij was schering en inslag en de pater maar bidden in zijn kajuit dat de storm zou bedaren.

Het afscheid begon steeds hoopvol. Neem het verslag in het ‘Weekblad voor de stad en het kanton Grave’, april 1853. ‘Ruim 200 landverhuizers naar Noord-Amerika vertrokken. De meesten kwamen uit Uden, Volkel, Mill en Boekel en ook 2 uit Veghel gingen heden middernacht in laatstgenoemde plaats zingend scheep en kwamen ten 5 uure des morgens alhier (Den Bosch) aan. Zij vervolgden onmiddellijke hunne reis per stoomboot naar Rotterdam. Twee van hen zijn vroeger reeds in Amerika geweest; zij zijn in 1852 overgekomen, om hunne vrienden aan te raden hun vaderland te verlaten’. Ketting-emigratie dus. Het zingen zullen de meesten wel snel gelaten hebben na aankomst in de Ver. Staten. Op een der reizen b.v. moest Ant. Verkampen uit Uden in Boston achterblijven, omdat zijn geld op was. Om in leven te blijven ging hij in de bossen waterkers en bessen plukken. Anderen bleven in de haven achter om te gaan werken bij de aanleg van spoorwegen. Met het dáár verdiende geld, konden ze alsnog afreizen naar Wisconsin. Die trektocht duurde dan nog eens zo'n drie weken. Men kan veronderstellen dat al trekkende het beloofde land steeds ‘mooier’ werd. De aankomst was vaak een waar schrikbeeld. Een der paters die de groep begeleidde noteerde: ‘Helaas, eene algemene verslagenheid heerschte er onder de landverhuizers, toen zij de zoo lang gewenschte plaats van Pater Van den Broek zagen. Niemand wilde op die plaats blijven, verre van alle correspondentie gelegen, zonder handel en maar ordinaire grond’. De Amerikaanse droom?

Een weg terug was er voorlopig niet.

De r.k. kerk bood, precies als aan gene zijde van het Michiganmeer de Gereformeerde kerk, het enige vaste kader voor de in onzekerheid naar een bestaan zoekende emigranten. De aanwezigheid van ‘bestudeerde’ priesters (in Michigan predikanten) gaf een gevoel van veiligheid. Het geloofsleven van Oost-Brabant werd in Wisconsin vrijwel gecopieerd. Het is als uit een film: de processies thuis met erebogen, opgesierde huizen, aangeharkte voortuintjes, al deze franje nu in een soort prairie waar de wind vrij spel had in de bijeengenaaide vaandels. Volgens van Stekelenburg waren de Oost-Brabanders geschikte emigranten juist voor de streek in het noorden van Wisconsin. Ze kwamen n.l. uit een regio, die iets van een prairie had: de Peel. ‘Ontginnen van woeste gronden was de landarbeiders uit de armere buurtschappen rond de Peel niet vreemd’.

In feite hebben de Brabantse emigranten zich snel geassimileerd, eerder dan geïntegreerd. Trouwen deed men niet alleen onder elkaar maar vooral met de Duitse emigranten die al eerder naar ginds waren vertrokken. Wat deze groei in de Amerikaanse samenleving betreft, is er een wezenlijk verschil met de Gereformerde emigratie naar ‘Holland-’ Michigan. Waren de volgelingen van ds. Van Raalte met bijl en bijbel de rimboe te lijf gegaan, de Brabanders - zo zou je kunnen zeggen - met bijl en (roomse) blijdschap. De bijbel was voor de nieuwe inwoners van Michigan een instrument om de Nederlandse taal te handhaven; Blijdschap is niet aan het woord gebonden. Contact tussen beide groepen bestond er niet, zelfs niet tot enige tijd geleden. Ondergetekende herinnert zich in 1975 met een vertegenwoordiger van de Dutch Immigrant Society uit Grand Rapids naar St.-Norbert in Wisconsin te zijn gereisd. Het was diens eerste bezoek daar. Des te verheugender is het, dat de em. hoogleraar Nederlands aan het Calvin-College in Grand Rapids prof. Lagerwey op zich genomen heeft de geschiedenis te gaan beschrijven van de Norbertijner nederzetting in Wisconsin, nu deze in 1992 daar een eeuw gevestigd is.

Henk van Stekelenburg geeft in zijn lezenswaardige studie antwoord op vele vragen, die al lezende naar boven zijn gekomen. Er moet - om in stijl te blijven - door hem ontzettend veel spit- en graafwerk zijn verzet. Door zijn studie wordt een eng-hollandse geschiedschrijving van de emigratie naar Amerika bijgesteld. Met belangstelling kunnen we uitzien naar zijn onderzoekingen betreffende de migratie uit Brabant na het jaar 1880. De ‘oral history’ kan dan nog zijn werk doen.

Hoe diffuus de nederzetting in Wisconsin ook is geworden, in feite gaat het om een voorbeeld van Nederland in de wereld, meer in het bijzonder: Brabantia extra muros.

‘Landverhuizing als Regionaal Verschijnsel’, ISBN 90.70641.
37.2 f 55, - Uitgave van de Stichting Zuidelijk Historisch Contact.