Nederlandsch Museum. Derde Reeks. Jaargang 4

[p. 133]

De Inquisitie in de Veluwe
(Gelderland).

Cornelis Hille Ris Lambers, de Kerkhervorming op de Veluwe, 1523-1578. (Bijdrage tot de geschiedenis van het Protestantisme in Noord-Nederland). Barneveld, 1890, in-8^o, 1 a VIII, 1 a 209, I a CCCLXXVI, 377 a 405 blz.

Reeds herhaalde malen handelden wij op deze plaats over werken betreffende de Kettervervolging, zoo in onze gewesten als in andere streken van Europa, vooral over zulke, die eenen rijken oogst van onuitgegeven documenten diesaangaande bevatten. Men kan niet genoeg aandringen op het nut, welk het publiceeren van dergelijke stukken oplevert. Zij zijn onontbeerlijk aan hem, die des schrijvers gezegden wil nagaan, en niet alleen de beoefenaars van het gedeelte der wetenschap waarmede deze stukken hoofdzakelijk in betrekking staan, maar ook alle andere kunnen er stof in vinden voor hunne bijzondere studiën. Men voege daarbij dat archiefstukken steeds met vernieling bedreigd zijn, zij kunnen ja zelfs zoek geraken en aldus ook verdwijnen. Meer dan eens is het ons voorgevallen stukken, die op onbehendige wijze in een archief van plaats werden veranderd, later niet meer te hebben kunnen terugvinden.

Den heere Hille Ris Lambers moeten wij dank weten om de stipte en volledige wijze, waarmede hij zich van dit gedeelte

[p. 134]

zijner taak heeft gekweten. De helft van zijn boek wordt ingenomen door den tekst der talrijke documenten, waarop zijne verhandeling steunt. Over de uitgave dier stukken willen wij hier eene opmerking maken. Enkele dezer (o. a. datgene van blz. XXXIII-XXXIV) zijn op eene niet altijd wetenschappelijke wijze overgedrukt: de tekst komt ons voor als eene loutere photographie van het handschrift; men vindt er al de verkortingsteekens van het HS. in terug. Het is de plicht van den uitgever dergelijke verkortingen volledig uit te schrijven; een gedrukte tekst moet voor den lezer geene enigma's meer inhouden. En wie is beter geplaatst dan de man die zelf de stukken bestudeert, om al deze enigma's op te lossen? De heeren W.G. Brill en J.A. Grothe in hunne Bepalingen over de uitgave van handschriften, verschenen in de Berichten van het Historisch Genootschap van Utrecht, schrijven overigens dezen regel voor.

Het geldt hier dus eene reeks documenten, betreffende de kettervervolging in de Vcluwe (het gedeelte van Gelderland gelegen tusschen Rijn en IJssel) tusschen dejaren 1525 en 1578. Uit deze stukken trok de heer Hille Ris Lambers, predikant te Oostvoorne, de stof voor zijn academisch proefschrift ter verkrijging van den graad van doctor in de godgeleerdheid aan de hoogeschool van Utrecht.

In 1523 begon de regeering tegen de Luthersche leer te velde te trekken. Gelderland behoorde toen nog niet aan Keizer Karel V. Karel van Egmont was echter niet minder op de Hervorming gebeten dan de Keizer zelf; na eerst aan eenen Franciscaner monnik last te hebben gegeven de Luthersche leer met de pen te bestrijden, vaardigde Karel van Egmont tegen hare beleiders placcaten uit, die weldra streng toegepast werden: de eerste slachtoffers der Geldersche Inquisitie waren twee meisjes uit Nijmegen, die in 1526 levend verbrand werden.

Hoe geestdriftig de hertog ook was om den Roomschen Godsdienst in zijne Staten tegen den aanval van het Protestantism te verdedigen, toch liet hij de pauselijke Inquisitie in

[p. 135]

Gelderland geen wortel schieten. Evenals Keizer Karel, poogde hij de ketterij te bestrijden, met goedkeuring van den Paus, maar met zijne eigene macht: hij zelf benoemde de kettermeesters.

Eene omwenteling in 1538 bracht op den troon van Gelderland Willem van Kleef, die, evenals zijn vader, de hertog van Kleef, de Hervorming toegedaan was. Ook bepaalde zich de jonge vorst hij het vervolgen van Wcderdoopers en Sacramentisten, twee secten die zeer talrijk in de Nederlanden vertegenwoordigd waren. Zijne regeering was echter van korten duur. In 1543 viel Gelderland in 's Keizers macht en van dien af werd het, in opzicht van kettervervolging, behandeld als de overige erflanden van Keizer Karel.

Gelderland deelde nu ook al de lotgevallen der andere Nederlanden. Wisten Holland en Zeeland zich in 1572 aan de Spaansche dwingelandij te onttrekken, de andere gewesten bleven er onder gebukt gaan, en ditwel lot het losrukken der zeven Noordelijke provinciën van het rijk van Philips II.

Deze groote politieke gebeurtenis bracht ook eene omwenteling teweeg in de godsdienstzaken. In Februari 1578 zien wij voor de laatste maal eene vervolging tegen eenen niet-Roomsche ingespannen te Arnhem. Kort daarna werd Jan van Nassau stadhouder van het land en mochten de predikanten in volle vrijheid de Calvinistische leer verkondigen, die dan ook bij de Geldersche burgerij ongemeenen bijval verwierf.

Ziedaar in korte woorden de geschiedenis der kettervervolging in Gelderland. De heer Hille Ris Lambers heeft breedvoerig deze geschiedenis in zijn werk behandeld en daartoe al de inlichtingen gebruikt, die de door hem medegedeeldc documenten en andere reeds gekende stukken hem maar eenigszins konden opleveren.

Over het werk in 't algemeen willen wij nog een paar opmerkingen in het midden brengen. Het kwam ons meer dan eens zinstorend voor, dat de aangehaalde werken met dezelfde letter als de naam der schrijvers en de loopende volzin waren

[p. 136]

gedrukt, dat ook in die aanhalingen de ponctuatieteekens wat al te schaarsch aan te treffen zijn.

Wij zijn ook weinig ingenomen met den Index nominum, die het werk van den heer Hille Ris Lambers sluit. Het is eene droge lijst namen, vergezeld met eenige cijfers, die ons volstrekt niets leert en das heel wel kon gemist worden. Te nauwernood vindt men soms bij den eigennaam de vermelding: paus, monnik, enz.; maar aanduidingen, als kettermeester, verbrande of gehalsrechte ketter, enz., zoekt men er te ver geefs. Zelfs treft men geene tabel aan, sommende de gekende inquisiteurs of de veroordeelde ketters der Veluwe op. Daar ligt eene groote leemte in. Het gemis aan eenen zaakrijken index of eene dergelijke tabel maakt dit anderszins zoo verdienstelijk en aantrekkelijk werk weinig bruikbaar. Men vergeet maar al te dikwijls dat de bruikbaarheid een der eerste vereischten is van een historisch werk, vooral een werk van den zelfden aard als datgene dat wij hier bespreken.

Julius Frederichs.