De natuurkunde van het geheelal

Een 13de-eeuws middelnederlands leerdicht

[p. 273]

Deel II
Tekst
Cod. Ups. Dg. 56

[p. 274]

[p. 275]

⁺Dit boec is van astronomien ende van
naturen ende van den .vij. planeten.

5

Icsal v segghen in vraeen rimen,

 

Elc gheset op sine linien,

 

Om dat ghijt te bet onthouden sult

 

Ende niet daer in en sijt verdult.

(5)

Ander dinc sal ic v segghen toe

10

Ende toghen v allen, hoe

 

Aertrijc ende tfirmament

 

Sijn ghescepen al omtrent,

 

Ende die sonne ende oec die mane

(10)

Hoe dat si pleghen te gane,

15

Ende die ander planeten mede,

 

Daer elc mensche of heeft sijn sede,

 

Sine conplexie, sine nature.

 

Want dat seghet ons die scrifture,

(15)

Dat elke creatuer die leeft

20

Haer nature van bouen heeft

 

Al vanden .vij. planeten.

 

Ghi sult horen hoe si heten.

 

Merct hoe ic dit sal beghinnen.

(20)

Verstatet wel in uwen sinnen,

25

Want wildi emmer lesen voert,

 

Eer ghi wel verstaet elc woert,

 

Van dien dat ghi hier sult horen,

+ f^o 2 r^o

[p. 276]

 

[p. 277]

28

⁺Vwe pine is dan verloren.

(25)

Dit en slacht anderen boeken niet,

30

Want elc woert datmen hier siet

 

Moetmen onthouden ende verstaen,

 

Eer men voert sal lesen gaen.

 

Die cracht van astronomien ic sal

34(30)

Ende van naturen v segghen al.

279

Aldus so is hemelrike

280

Ghescepen ende aertrike,

 

Ende algader tfirmament,

 

Als ghi hier siet ende bekent.

(35)

Ende vanden .vij. planeten

 

Willic v rechte voert doen weten.

285

Haer loep is onder tfirmament

 

Ende gheen en isser so wel bekent

 

Als die sonne ende die mane.

(40)

Dese kent elc wel als ic wane.

 

Die ander .viue. altemale

290

Die en kent¹ men niet so wale,

 

Tensi dat astronomie doet:

 

Si kennessen² diere of sijn vroet.

(45)

Ende ic salse v noemen alle,

 

Na dien dat elc sijn stede valle.

295

Van desen seuenen sijnre twee

 

Bouen der manen, min noch mee,

+ f^o 2 v^o

1 t verbeterd uit n?

2 vermoedelijk werd uitgangs-n bij het overlezen ingelast.

[p. 278]

 

[p. 279]

297

⁺Die ene bouen die andre gheset,

(50)

Ende elc ghift propre cracht, dat wet,

 

In aertrike: dats Marcurius

300

Ende daer bouen loept Venus,

 

Dats auonts sterre in duytsche woert.

 

Si comt voer die sonne voert.

(55)

Som wijl is gheheten soe

 

Lucifer, ic seg v hoe:

305

Dats licht dragher. Dese .ij. namen

 

Ne heeft si gheen tijt te samen,

 

Want, als si tsauonts west op gaet,

(60)

Ende si voer die sonne staet,

 

Dan heet si¹ Vesperus in latijn,

310

Dat wil auont sterre sijn.

 

Bouen dese drien planeten,

 

Ic heb v gheset hoe si heten,

(65)

So loept die sonne, die es so claer,

 

Dat sijt al verclaert haerentaer;

315

Die bouen desen .iij. so hoghe es

 

Dat haer cirkel, gheloeft mi des,

 

Wel twalef weruen also groot si

(70)

Als der manen, dat segic di,

 

Die haren loep binnen .xxx. daghen doet,

320

Als ic v allen sal maken vroet.

 

Als die mane an die sonne ontfaet,

+ f^o 3 r^o

1 si voorafgegaan door doorgehaald hi.

[p. 280]

 

[p. 281]

322

⁺Wel .xxx. daghe si daer na gaet,

(75)

Som wile meer som wile min.

 

Dit merc elc wel in sinen sin.

325

Eer si ter sonnen weder comen can

 

Ende anderwerf ontfaen daer an,

 

Dus loept si omme tfirmament

(80)

Binnen .xxvij. al omtrent

 

Daghen ende .viij. veilen mede.

330

Mer veel hogher is der sonnen stede,

 

Daer si loept bouen al aertrike.

 

Si loept omme sekerlike

(85)

In .CCC. daghen tfirmament

 

Ende .lxv. al omtrent,

335

Als ons toghet tkalendier.

 

.vj. wilen comen ouer hier

 

Ende, om dattet jaer en heuet niet

(90)

Dan een beghinsel, als men siet,

 

Ende tene jaer bi daghe beghint,

340

Ende tander bi nachte, als men wel kint,

 

So sijn die .vi. wilen ghenomen

 

Dus, dat .iiij. jaer te gader comen.

(95)

.xxiiij. wilen heeft meer daer:

 

Dats een dach, ic seg v waer.

345

Dus heeft dat jaer enen dach meer,

 

Dan ic v sede voert eer.

 

Dien dach setmen achter dan.

+ f^o 3 v^o

[p. 282]

 

[p. 283]

348(100)

⁺Dede mens niet, het soude saen

 

Kersauont sinte Ians misse ghevallen,

350

Dat soude wonderen ons allen,

 

Als in seuen hondert jaeren

 

Ende .xxvij. daer toe twaren.

(105)

Daer om heet dat vierde jaer

 

Scrickeliaer, ic seg v waer,

355

Ende het tellet .iiij. der jaren,

 

Scrickeliaer, want¹ dan gheuaren

 

Die sonne comt ter eerster² stede

(110)

Ende het effent dan al mede.

 

Venus ende Mercurius

360

Lopen omme oec aldus

 

Metter sonnen den seluen ganc,

 

Euen cort ende euen lanc.

(115)

Bouen der sonnen so loept Maers,

 

Cond wil ic v maken haers.

365

Si loept omme tfirmament

 

In .ij. jaren al omtrent.

 

Bouen Maers Iupiter gaet

(120)

Tfirmament omme, dat verstaet,

 

In .xij. jaren, ende daer

370

Bouen loept Saturnus naer

 

In .xxx. jaren tfirmament

 

Al omme ende omme, dat bekent.

Warwaert die planeten gaen.

+ f^o 4 r^o

1 n verbeterd uit e.

2 corster? cf. 362.

[p. 284]

 

[p. 285]

373(125)

⁺Verstaet dit ganselike wel

 

Dat ic mene, ende niet el:

375

Elke der planeten ganc,

 

Es hi cort of es hi lanc,

 

Es van westwaert tot oestwaert:

(130)

Dat an die mane wel openbaert.

 

Want wanneer dat si heeft ontfaen,

380

Tsauonts sie wise west dan staen;

 

Des anders auonts noch oest bet an;

 

Des dorden auonts bet oestwaert dan.

(135)

Hier bi machmen wel verstaen,

 

Dat si oestwaert wille gaen.

385

Also doen die ander sesse,

 

Daer ic of segghe dese lesse.

 

Want dat snelle firmament,

(140)

Dat van oesten den westen rent,

 

Trecse met hem teerre somme

390

Elkes daghes eenwerf omme.

 

Nochtans haren ganc si gaen,

 

Als ic v sal doen verstaen.

(145)

Mict dat hier¹ een wiel rent

 

Daer seuen vlieghen crupen omtrent.

395

Die vlieghen crupen alle oestwaert,

 

Ende twiel gaet met snelre vaert

 

Westwaert, ende trect omme

(150)

Die seuen vlieghen teenre somme.

+ f^o 4 v^o

1 na r volgt nog een haaltje.

[p. 286]

 

[p. 287]

399

⁺Nochtans sollen si daer ieghen gaen.

400

Aldus doe ic v verstaen

 

Dat die planeten ende tfirmament

 

Die ene ieghens dander rent.

(155)

Enne haddet god niet also gheset,

 

In eenre hantswile, dat wet,

405

Soude die werelt¹ niet gheduren,

 

Want tfirmament, in corter vren,

 

Soude dicke te sere gaen,

(160)

Ne ware dat sijt al weder staen.

 

Nochtans, en connen si tfirmament

410

So niet ghehouden, het ne rent

 

Ouer anders sends enen graet

 

In hondert iaren, dat verstaet.

(165)

Die graet brenct enen dach in,

 

Luttel meer of luttel min.

Alden ganc vanden planeten
Heb ic v nv laten weten;
Nu wil ic haer hoechede
Altehant oec leren mede.
Hoe hoech si sijn van aertrike
Sal ic v segghen sekerlike,
Ende daer na hoe groot elc es.

+ f^o 5 r^o

1 met tussen e en t ingelaste l.

[p. 288]

 

[p. 289]

422

⁺Die waerhet suldi horen des,

(175)

Als Tholomeus ende Affricaen

 

In horen boeken doen verstaen,

425

Diet bi redene proeuen wel,

 

Die fine waerhet ende niet el.

 

⁺ Bi der dicken van aertrike

(180)

Proeuen sijt al sekerlike.

 

Pine sal icker an legghen,

430

Eer ict in rime sal ghesegghen.

Ic wil beghinnen ander mane.
Als si naest pleghet tegane
Aertrijc, so es daer tusschen dan
.C.^m. ende .ix^m. milen an,
Ende .xxxvij. milen daer toe,
Ende een halue, dus loept soe
Dat tusschen haer ende aertrike
Ten naesten dus veel es sekerlike.

Daer die mane ten naesten es,
Mercurius es ten versten¹ des
.CC.^m. milen ende .viij. dusentich,
Ende vijf hondert² daer toe, sich,
Ende .xlij. milen mede.

+ f^o 5 v^o

+ no^a

1 v (+ geschrapte onduidelijke letter) + ersten, d.w.z. verbeterd uit veersten?

2 voorafgegaan door doorgehaald v^c.

[p. 290]

 

[p. 291]

444

⁺Mercurius es daer ter naester stede.

Daer hi ter hoechster stede staet,
Venus daer ten nedersten gaet,
Ende dus vele isser toe,
Als ic v sal segghen hoe:
Vijfhondert .m. milen teere stede,
Ende .xlij.^m mede
Seuen hondert milen ende vijftich.
Aldus vele ist, nv sich,
Tusschen aertrike ende Venus,
Daer si ten naesten comet dus.

Daer daer si ten hoechsten staet,
Die sonne daer ten nedersten gaet.
Dus vele comet int ghetal,
Als ic v nv segghen sal:
.xxxvi. hondert dusentich
Milen, ende daer toe licht
.xl. dusent milen mede.
Dan hebstu der sonnen hoechede,
Die tusschen aertrike staet,
Daer ons die sonne ten naesten gaet.

+ f^o 6 r^o

[p. 292]

[p. 293]

tekstkritische noten

Daer die sonne ten versten¹ es, dats waer,
Maers hi es ten naetsten daer.
Nu verstaet wel mine lere:
Dus verre ist, noch min noch mere,
.xxxix. hondert dusentech
Milen, ende daer toe lecht
.lxv. dusent milen an.
Maers hoechede heefstu dan,
Als hi naest ter aerden gaet.
Maer als hi alre hoechste staet,

Iupiter comt ter naester stede daer.
Der aerden comet hi niet naer.
Dan esser toe, alle wilen,
Twee hondert werf hondert dusent milen,
Ende .lxxxviij. hondert dusentich
Milen, ende daer toe licht
.xlvij. dusent milen an.
So heefstu die hoechet dan
Tusschen der aerden ende Iupiterre.
Maer daer hi noch meer is verre,

463 Die tusschen aertrike: 1. die tusschen haer ende aertrike (zoals in L).

1 verbeterd uit veersten? cf. v. 440.

[p. 294]

[p. 295]

⁺Gaet toter spera die dit ghetal in heeft:
.vij.
Hoe hoech Saturnus ten naesten es aertrijc.

485

Daer comt ten naesten¹ Saturnus,

 

Der welker hoecheit is aldus:

 

Vierhondert werf hondert dusentech²

(240)

Milen, ende daer toe lecht

 

.lxviij. hondert dusent milen an,

490

Ende .xvi. dusent milen dan,

 

Ende twee hondert ende vijftich.

 

Dits Saturnus hoechet, sich,

(245)

Als die naest aertrike gaet.

 

Maer als hi ten hoechsten staet,

495

So comt hi an tfirmament,

 

Daer die sterren staen omtrent.

Wiltu weten die hoecheyt des,
Die toten firmamenten es,
Daer die sterren alle in staen?
Nu hoert hier, ic segdi saen.
.vi. hondertwerf hondert dusentech
Milen, ende daer toe lecht
.liij. hondert dusent milen an,
Ende .lvij. dusent dan,

+ f^o 7 r^o

1 na van naesten verbeterd uit?

2 verbeterd uit dusentich.

[p. 296]

 

[p. 297]

505

⁺Ende daer toe milen vijfhondert.

 

Ic waen, di dit algader wondert.

 

Dit es die hoecheyt van aertrike

(260)

Toten sterren, sekerlike,

 

Noch meer noch min. Na trechte ghetal

510

Hebic v hier gheseyt die waerhet al.

Nv wil ic v vroet maken dan,
Hoe veel een mile heuet an.
Een screde, dat sijn voete viue,
Beyde van manne ende van wiue.
Twee dusent screden, dats een mile
Van groten voeten, sonder ghile.
Grote voeten sijnt dat ic mene,
Die men nv en vint neghene.
Maer die mile na astronomie
Es niet aldus, ghelouet mie.
Want si hout vier dusent cubitus²,
Ende eens jaers mat men aldus
Vanden ellenboghe toter hant:
So is een cubitus ghenant.
Ende hi hout anderhalf voet,
Als mi die lettere verstaen doet.
Maer een philosoof, heet Rabanus,

+ f^o 7 v^o

2 tussen i en t stond nog een letter.

[p. 298]

 

[p. 299]

528(280)

⁺Seit, dat ix voet heeft cubitus.

 

Noe die arke aldus mat:

530

.CCC. cubitus was lanc dat vat,

 

Ende vijftich cubitus wijt,

 

Ende .xxx. hoech, des seker sijt,

(285)

.C. screden ende viuentwintich

 

Ouer een ghemet, dat sich.

535

Aldus setten grote clercke

 

Ouer al in haren werke.

(290)

Maer elcs lants zede ende wet

 

Heeft ander mate nv gheset,

 

Entie milen na haren sede,

540

Sonder dat alleens es die screde.

Nv wil ic v oec doen weten,
Hoe groot sijn die .vij. planeten
Elke ieghen al aertrike.
Die sonne, si es sekerlike
Hondertwerf ende lxvi
Meerre dan al aertrike, sic.

Nv mic van aertrijc al gheheel
Dat neghendedortichste deel:
Also groot¹ die mane es,

+ f^o 8 r^o

1 of groet?

[p. 300]

 

[p. 301]

550

⁺Orconde Tholomeuse des.

Nv deelt aertrike echt
In .xxij. dusent recht:
Marcurius es meerre niet
Dan enich deel dat ghi daer siet.

Seuenendortich werf sekerlike
Es meerre Venus dan aertrike.

Anderhalf artrike gheheel
Es Maers groot, ende tachdende deel.

Ivpiter es meerre dan aertrike
.xxv. werf sekerlike.

Een ende tneghentichwerf aldus,
So es oec meerre Saturnus.

Ende elke grote sterre es
Int firmament, sijt seker des,
Hondert weruen meerre, dan
Al aertrike heuet an.

Hoe groet elke clene sterre es.

+ f^o 8 v^o

[p. 302]

 

[p. 303]

567

⁺Vander minster sterre elke,

(320)

Diemen bekennen can die welke,

 

.xviij. werf si meerre es

570

Dan aertrike, sijt seker des.

 

Ende daer en es sterre ne ghene,

 

Dat si nummer es so clene,

(325)

Viel si, si en soude bedecken

 

Aertrike ende ouerstrecken.

575

Affricaen ende Tholomeus

 

Segghen in horen boeken dus,

 

Ende het es te proeuen goet

(330)

Die van astronomien es vroet.

 

Nu moghedi segghen: daers en ghene

580

Sterre, si en scijt herde clene.

 

Hoe mochten si so groot wesen dan,

 

Ende mense niet meerre sien en can?

(335)

Hier toe seg ic andwoerde goet:

 

Haer grote hoecheit dat al doet.

585

Want weet dat seker ouerwaer:

 

Hinghe een ant firmament, ende daer

 

Liet sijn oghen neder sinken,

(340)

Hem soude al aertrike denken

 

Niet also groot als tscarpste es

590

Van eenre naelde, sijt seker des.

Vanden sterren die staerten hebben
ende hieten cometen.

+ f^o 9 r^o

[p. 304]

 

[p. 305]

591

⁺Voert so suldi dat verstaen,

 

Dat men sulke tijt siet op gaen,

(345)

Des morghens inder dagheraet,

 

Sterren met staerten; dat verstaet,

595

Dat vanden planeten es en ghene,

 

Noch vanden sterren, groot noch clene,

 

Die inden firmamente staen.

(350)

Beneden der¹ manen si al gaen.

 

Wat dat es, nv hoert al hier:

600

Het en es el niet dan vier.

 

Ene lucht es ontsteken daer,

 

Ende hanct ende bernet herdeclaer.

(355)

Som tijt ist vander naturen

 

Dattet langhe moet gheduren.

605

Mer die staert, die daer of² strecket,

 

Dats die natheit[^{of wachet}], die daer toe trecket,

 

Dat seit Arestotiles.

(360)

Vijf manieren van desen es.

 

Haer naem sijn gheheten cometen,

610

Ende een boec doet mi weten:

 

Alser ene³ in enich lant scijnt,

 

Dat dat lantscap wort ghepijnt,

(365)

Want ene plaghe van drien

 

Moet hem emmer dan ghescien.

615

Die eerste es sterfte ghemene,

+ f^o 9 v^o

1 voorafgegaan door doorgehaald den.

2 f verbeterd uit?

3 ene ingelast boven doorgehaald enich.

[p. 306]

 

[p. 307]

616

⁺Van out, van jonc, grooet ende clene;

 

Dander hongher, jaer, entie derde

(370)

Manslachte ende onvrede

 

Van lantheren onderlinghe.

620

Nu besiet, dit sijn drie dinghe.

 

⁺ Darwaert dat die staerte staen,

 

So sullen dese plaghe gaen.

(375)

Mer Aristotiles die set,

 

Dat ic oec houde voer waerheit,

625

Dat in die somersche dagheraet

 

Die comete noertwaert staet,

 

Ende es een luchte claer,

(380)

Ende hanghet ende vlammet daer,

 

⁺ Ende betekent ons tempeeste

630

Ende wint, inden zomer meeste.

Voert v dunket dat sterren scieten,
Ende sterre ghescot vallen lieten.
En sien gherechte sterren niet,
Die men also scieten siet.
Hets die lucht, die ontsteken es.
Ic salt v vroet maken des.

Vanden kaersen die men siet scieten in die lucht.

+ f^o 10 r^o

+ no^a

+ no^a

[p. 308]

 

[p. 309]

637

⁺Kaersen sietmen oec dicwile

(390)

In die lucht ouer een mile.

 

Die blixem comt oec vter lucht,

640

Die menighe mensch doet grote vrucht[^anxt].

 

Nu willic v allen vroet maken

 

Van algader desen saken.

Die lucht wort opter stede vier,
Als is segghen sal al hier.
Boort wel seer een nauighers gat;
Vwen vingher steect in dat.
Ghi sult daer in vinden heet,
Ende tonstekene bereet.
Dat en doet el ne ghene dinc
Dan die lucht, diere in ghinc,
Die bedrucket wart met dien,
Ende niet wt en mochte vlien,
Ende verhit haer seluen dan:
Ten lesten so comt haer vier an.

Ant stael ende anden steen
Machmen dit sien allen¹ een.
Als men stael anden steen slaet,
So sietmen datter vier wt gaet.
Dat vier en comt niet vten stale,

+ f^o 10 v^o

1 verbeterd uit alleen.

[p. 310]

 

[p. 311]

660

⁺Noch wt den steen, dat weetmen wale,

 

Maer die lucht, die tusschen tween

 

Also starc es al van een.

(415)

Daer die twee herde dinghe

 

Also horten onderlinghe,

665

Die lucht moet ontsteken dan,

 

Want si niet ontvlien en can.

 

Nemmermeer ontstake die lucht,

(420)

Mochte si ghecrighen vlucht.

Aldus in die lucht men siet
Kaersen, ende dat en es el niet
Dan lucht, diere bernet claer
Als of kaersen hinghen daer
Ende si also vielen neder,
Somme herwaert, somme weder.
Op paerde, op graue scinen si vallen.
Die lude daer of wonder callen.
Walme ende brant groot,
Ende die lucht herde root,
Dit heeft men in die lucht ghesien,
Ende ander wonder oec ghescien.

Dit exempel bewijst die spera daer
dit ghetal in staet: .xi.
Dit is die reden waer of dat vier comt in die lucht.

+ f^o 11 r^o

[p. 312]

 

[p. 313]

681

⁺Waer of dat dit comet al,

 

Ic v hier nv segghen sal.

(435)

Als comet ene droghe lucht,

 

Ent se een ander met groter drucht

685

Iaghet ende bedrucket dan,

 

Ende si niet ontvlien en can,

 

So ontsteect si ende bernet clare.

(440)

Ghescepen na die vorme hare

 

Es die lucht lanc ende ront;

690

Ene kaerse scijnt te diere stont,

 

Also dicke ende also breet,

 

Ghelike den walme, god weet.

(445)

Want wi sien dat onse vier

 

Neemt sceppenesse hier

695

Na dien dat sien¹ die saken,

 

Daer wi onse vier of maken.

Es die lucht lanc ende smal,
Ende ieghens ene sterre al
Coemt, so scijnt dat die sterre
Dat vier scoet, sonderlinghe verre.
Nochtans esser alle wile
Tusschen menich dusent milen,
Want het beneden der mane es,

+ f^o 11 v^o

1 of siin?

[p. 314]

 

[p. 315]

704

⁺Als ic v vroet maecte des.

705

Als des yet gheuallet op den dach,

 

Die sonne doet, dat men nemach

 

Dese dinghen niet ghesien,

(460)

Dat si dus in die lucht ghescien.

Dvuelen, die sijn in die lucht,
Ende den mensche dicke doen vrucht.
Die connen oec wel maken vier,
Dat ons walme duncket hier
Dat si scieten onderlinghe.
Men seter of vele dinghen.
Nacht ridders, so heten si,
Ende sijn duuele, dat segghe ic di,
Haghetissen, ende varende vrouwen,
Godelinghe[^wichte] oec, en trouwen,
Cobboude, nickers, aluen, maren[^{nacht merien}],
Die hem tsmorghens openbaren,
Ende connen wel halen vier.
Nacht merien heten wise hier.
Minne¹, dit sien duuelen alle,
Die ons gherne brochten te valle.
Die duuel penst nacht ende dach,
Hoe hi ons verlistighen mach,

+ f^o 12 r^o

1 Voor interpunctie en betekenis: zie Filol. Commentaar.

[p. 316]

 

[p. 317]

727

⁺Ende vten gheloue bringhen,

(480)

Ende proeft ons met menighen dinghen.

 

God die moeten so weder staen,

730

Dat hi ons niet en moete vaen.

 

Tot mire materie wil ic keren,

 

Ende v vanden blixeme leren.

Wildi weten wanen dat coemt,
Datmen donre ende blixem² noemt?
Het es oec mede ene lucht,
Die ontsteket bi groter drucht.
Wasem vter aerden slaet,
Die altoes climt ende op gaet.
Die ene wasem den anderen iaecht,
Ende op toter luchten draecht.
Die luchte si dan důer breket,
Ende met fortsen ontwee steket.
Als die lucht dan emmer moet
Sceden, dat die wasem doet,
Int sceden si dan lut gheeft.
Donreslach het name heeft.
Ende om dat dan die lucht
Bi crafte moet hebben vlucht,
Ontsteect si thant ende wort vier,
Dat wi blixem heten hier.
Dus es die slach eer al daer,

+ f^o 12 v^o

2 verbeterd uit blixen.

[p. 318]

 

[p. 319]

752

⁺Ende die lucht ontsteect daer naer.

Nochtans so sien wi tfier voren,
Eer wi den slach moghen horen.
Onse horen, dat comt bi dien,
Es niet so scerp als onse sien:
Wi sien vorder dan wi horen,
Beyde achter ende voren.
⁺ So die luchte drogher was,
Die blissem es de roder das.
⁺ Waer dat die blixem vallet so,
Hi vallet toten gronde toe.
Daer en mach gheen dinc wederstaen,
Hoe starc het is, tmoet ontwee gaen.
Want kepers si ontwee brac,
Ende gheen arch en hadde tac;
Swaerde, die waren inden scoen,
Heuet si oec ontkeren doen.
Nochtans en hadde gheen arch die scede.
Si doet den mensche dicke lede,
Ende veruaernisse groet,
Ende slaten dicke ter doot.

Die donreslach doet gheen ongheual,
Maer die blixem doetet al.

+ f^o 13 r^o

+ no^a

+ no^a

[p. 320]

 

[p. 321]

775

⁺Scoen litteken¹ si mede brenct,

 

⁺ Want het es altoes besengt,

 

Daer dusdanighe dinc ghesciet.

(530)

Ende dicwile men oec siet,

 

Dattet voervoets daer mede waet,

780

Ende die wint oec sere draet,

 

So dat die wint wel werpt ontwee

 

Starke molen, ende doet hem wee.

(535)

Alst aldus blixemet dan,

 

So ne es wijf nochte man,

785

Hi en wort herde seer vervaert,

 

Ende en dar niet sien opwaert.

 

Tusschen ons ende der manen, siet,

(540)

Dese dinc altemael ghesciet.

Nv sien, tusschen ons ende die mane,
In die lucht, duuele, als ic wane.
Si weten wel al die nature,
Ende si connen alle scrifture.
Als si die lucht verstoert dus sien,
Ende dit wonder al ghescien,
Entie liede hem seer ontsien,
So menghen si hem mettien,
Ende varen in die blixem met,
Om dat si quaet moghen doen te bet.

+ f^o 13 v^o

1 of licteken? ct en tt zijn vaak niet te onderscheiden, in dit hs. vooral.

+ no^a

[p. 322]

 

[p. 323]

799

⁺Want die viant es bereet,

800

Alst die mensche niet en weet,

 

Hem te brenghen te vallen.

 

Dies bescerme god ons allen!

Vanden blixem heb ic v gheset,
Na mijnre machte, die waerhet.
Maer in boeken ic noch vinde,
Dat donre coemt van vier winde,
Daer si te gader comen al.
⁺ Dits loghen, als ic v toghen sal.
Donre ende blixem dicke draet,
Dat een loef an bomen niet en waet.
Waer die wint sake van desen,
⁺ So sout meest inden winter wesen.
Maer hier ieghens, wi alle sien
Inden zomer dit meest ghescien,
Want het es dan smout weder,
In die lucht hoech ende neder,
⁺ Maer het waet gherne naer,
Want die wint hi wasset daer.

In sinen boeken Aristotiles

+ f^o 14 r^o

+ no^a

+ no^a

+ no^a

[p. 324]

 

[p. 325]

820

⁺Seit, dat wint el niet en es

 

Dan droghe wasom, die op slaet,

 

Ende in die lucht dan gaet.

(575)

Als een droghe wasom dan

 

Enen anderen wasom comet an,

825

Die iaecht den anderen ende steect:

 

Dats die wint, diere of breect.

 

Want wint, dat¹ en es el niet,

(580)

⁺ Dan dene iaecht ende dander vliet.

Hier bi moechdi dan merken wel,
Alst seer waet, ende tweder es fel,
Dat vele droghes wasoms daer
Es, daer wint of volghet naer.
Coemt daer op dan een reghen,
Die wint es varinghe gheleghen,
Die droghe wasom wort dan nat,
Ende die wint moet vallen om dat.

Dat set oec Aristotiles,
Dat haghel, snee ende reghen es
Wasem, die vten aertrike
Opslaet elker daghelike,
Somme droghe, somme nat,
Som cout, som heet, ende om dat

+ f^o 14 v^o

1 dat: met inlassingstekens boven de regel.

+ no^a

[p. 326]

 

[p. 327]

843(595)

⁺⁺So ist van menigher naturen.

 

Dat daer of wasset tallen vren,

845

Som licht, som zwaer,

 

Nature heeftet¹ daer of maer.

 

Daer gaet oec toe der sonnen hitte,

(600)

Na dien dat si werct an ditte.

 

Exempel wilic v gheuen hier.

850

Set enen pot op dat vier:

 

Die wasem diere wt slaet

 

An dat decsel het daer gaet;

(605)

Die wasem gadert al an dat;

 

Als hi dan es zwaer ende nat,

855

So moet hi emmer vallen neder;

 

Nochtan climter ander weder.

 

Tfier gheeft oec wasem² ende roec,

(610)

Die emmer climmet opwaert oec.

 

Daer elc niet hogher climmen moet,

860

Daer wasset bitter ende soet.

 

⁺ Na dien dat die wasem es,

 

So waster dinc of, sijt seker des.

(615)

Aldus so wast, noch min, noch meer,

 

In die lucht haghel, reghen ende snee.

865

Want vtor aerden altoes gaet

 

Wasom, die vast opwaert slaet.

 

Die sonne trect oec wasom an,

+ f^o 15 r^o

+ no^a

1 doorgehaald e .

2 wasom?

+ no^a

[p. 328]

 

[p. 329]

868(620)

⁺Die si verteren niet en can.

 

An die lucht hi hanghende blijft,

870

Als Aristotiles bescrijft.

 

Daer of haghel, reghen ende snee

 

Wast, ende ander dinc oec meer.

Nv wil ic v segghen saen,
Als ghi die sonne int oest siet staen,
Of int west, so scijnt die stede
Meerre, dan si int sut dede.
Die weke[^{of natte}] wasom dat al doet,
⁺ Daer men die sonne doer sien moet.
Want die wasom is daer nat;
Die sonne¹ trecten an om dat.
Ende die dinc, diemen moet sien
Důer tnatte, scijnt meerre in dien
⁺ Dan si altoes van haer² seluen es.
Die waerhet moechdi proeuen des:
Een penninc die let in de gront,
Hi scijnt meerre talre stont
Dan als hi daer buten let.
Hi bi so proefdi die waerhet.

Texempel hier of bewijst die spe-
ra, daer dit ghetal in staet: .xiiij.

+ f^o 15 v^o

+ no^a

1 met eindhaal aan de eerste n.

+ no^a

2 boven doorgehaald hem.

[p. 330]

 

[p. 331]

889

⁺Het gheuiel op enen dach,

890

Datmen te gader veel sonnen sach.

 

Dat was al bi dien, god weet,

 

Als ic v nv hebbe gheset.

(645)

Doet water in enich[^menich] vat,

 

Ende in die sonne so set dat:

895

Die sonne suldi in elc vat sien.

 

Also mochtet wel ghesciet,

 

Dat vele wacheden hinghen

(650)

Voer die sonne ende ghinghen:

 

Also menich wachet, als daer hinc,

900

Also menich sceen der sonnen rinc.

Den reghenboghe, die men siet
In die lucht, en es el niet
Dan wolken, in menigher manieren,
Daer die sonne op scijnt sciere.
Want die reghenboghe gaet
Recht ieghen daer die sonne staet:
Is si oest, so staet si west.
Dit is dinc, die niet en mest,
Want die raee vander sonnen
Moeter ieghen comen gheronnen.
Vier verwen so gheeft ons dit:
Roet, groen, ghelu ende wit.

+ f^o 16 r^o

[p. 332]

 

[p. 333]

913(665)

⁺Na dien dat die wolken sijn,

 

Ontfaet hi verwen ant sonnen scijn.

915

Te gader reghenboghe twee

 

Mach men sien, ende niet meer.

 

Aristotiles setter mee toe;

(670)

In dietsche¹ en mach men niet segghen hoe.

Wildi oec weten die dinc,
Wanen dat coemt die ommerinc,
Die scijnt of hi om die mane
Sulke tijt plaghe te gane?
Hi scijnt herde groot ende wijt,
Mar ouer waer, des seker sijt,
Dat hi beneden der manen es,
Al en duncket v niet des.
Want die lucht es herdeclaer,
Bouen bi der manen daer.
Weet ghi wat dan es die rinc?
Wac wasem, die al daer op ghinc,
Ende daer te gader cleuet,
Ende den ronden cirkel gheuet.
Het en es niet dan grote wachede[^{of nathede}],
Die daer hanghet op die stede.

+ f^o 16 v^o

1 met onduidelijke laatste e.

[p. 334]

 

[p. 335]

935

⁺ Alle dinghen, bi naturen,

 

Trecken teenre gheliker figuren,

 

Ende vander manen oec dat scijn

(690)

Doet, dat die wacheit ront moet sijn.

 

Want die mane is selue ront,

940

Ende bi naturen talre stont

 

So maect elke dinc na hare

 

Ghelike, dats wel openbare.

(695)

⁺ Der manen scijn mocht sijn so heet,

 

Het teerde die wacheyt al ghereet.

Als wert te niete desen rinc,
Die sceen dat hi om die mane ghinc,
Dats teken dat wesen sal,
Euen varinghe ouer al,
⁺ In die lucht soete weder,
Bede hoech ende neder.
Als men an deen side breken siet,
Ende an dander side niet,
Dar waert dat hi dan breken beghint,
Van danen so sal comen die wint.
Als dus breket te menigher stat,
So weet die scipman wale dat
Dat tempeest wort in die zee,

+ f^o 17 r^o

+ no^a

+ no^a

[p. 336]

 

[p. 337]

958(710)

⁺Ende en dar daer niet ontbeden meer.

Nv wil ic v vroet maken voert,
So ic best mach, in corte woert,
Wat dat es, dat pleecht te stane
Recht in midden vander mane,
Dat men in dietsche heet loudegheer.
Onthout dit wel vorwaert meer.
Die mane is tot eenre stede
Slecht ende effen mede,
^* In anderen steden so es si ru
Ende onneffen, dat segghe ic v,
Als dinc, die roestich is ghedaen,
Met donkeren aderen beuaen.
Datter effen es ende slecht,
Vander sonnen ontfaet dat lecht,
Ende tander blijft donker al.
Exempel ic v toghen sal:
Neemt een glas, dat es beuaen
Met adere, diere dore gaen,
Ende met striemen, in sulker stede
Onneffen en doncker mede.
Voer v oghen hout dat glas:

+ f^o 17 v^o

* no^a

[p. 338]

 

[p. 339]

980

⁺Ouer al, daert effen was,

 

Daer doer suldi sien licht,

 

Scoen, claer, ende slicht.

(735)

Ende daert die donker aderen heeft,

 

Ghene claerhet het¹ daer en gheeft.

985

Aldus is die mane beuaen

 

Met donkeren striemen, diere in staen,

 

Die gheen licht moghen ontfaen.

(740)

Haer nature es so ghedaen.

Nv heb ic v al vercallet,
Dat in die luchte gheuallet.
Nu wil ic ten firmamente gaen,
Daer alle die sterren in staen.
Leert hier ene scone dinc.
Ant firmament so es een rinc,
Diet firmament al omme vaet.
Die ene side noertwaert slaet,
Dander zide draecht zutwaert.
Scrifture dit al openbaert.
In .xij. delen desen cirkel
Deelt men effen ende wel:
Elc deel heet een tekijn,
Dies ghi noch vroeder sult sijn.

+ f^o 18 r^o

1 het: met inlassingstekens boven de regel.

[p. 340]

 

[p. 341]

1003(755)

⁺Die .vij. planeten haren ganc,

 

Somme cort, somme lanc,

1005

Lopen omme dese tekine,

 

Elc na der maniere[^naturen] sine,

 

Als ic v hebbe doen verstaen

(760)

Hoe si tfirmament omme gaen.

 

Elke creature, die leeft,

1010

Haer nature si hier of heeft.

 

Tide corte ende langhe

 

Verwandelen bi desen ganghe.

Terste tekijn heet Aries:
Dats een ram, sijt seker des.
Aldus noemt die scrifture hier
Elc tekijn na een dier.
Daer om en ist niet ghedaen,
Dat diere an tfirmament et staen,
Maer die tijt heeft sijn nature
Na dien dieren, alle vren,
Als die sonne daer in gaet,
Dats recht daer onder, dat verstaet.
Na half maerte so comt saen
Die sonne inden ram ghegaen.

+ f^o 18 v^o

[p. 342]

 

[p. 343]

1025

⁺Die ram hi es starc voren,

 

Achter heeft hi die craft verloren.

 

Also es die sonne dan,

(780)

Want haer cracht, die wast haer an.

 

Si heeft ghehadt clene cracht

1030

Inden winter ende macht.

 

Die lenten ende threchte jaer

 

⁺ Na astronomien gaen in daer.

(785)

Die werelt was oec op die tijt

 

Ghemaket, des seker sijt.

1035

Euen nacht eist daer ommetrent:

 

Die kalendier doet v bekent.

Tander teken dat heet een stier,
Want dan die hetten meret hier,
Om dat die stier es sterker vele
Dan die ram, so seyd men wele.
Men gaet dan eren berch ende dal
Metten stieren ouer al.
Na half april gaet in den stier
Die sonne naden kalendier.

Dat derde tekijn heet twilinc:
Dat es twiuoudighe dinc.
Dubbel is dan der sonnen cracht
Ieghen dat heeft si ghewracht.

+ f^o 19 r^o

+ no^a

[p. 344]

 

[p. 345]

1049

⁺ Na half meye die sonne gaet

1050

Inden twilinc, dat verstaet.

 

 

 

Dat vierde tekijn, dat is waer,

 

Heet crabbe, want als die sonne daer

(805)

Comt, si niet meer climmen can

 

⁺ Ende moet nederwaerts gaen dan,

1055

Ghelijc dat die crabbe doet,

 

Die achterwaerts set haren voet.

 

Die somer na astronomie

(810)

Gaet daer wt, ghelouets me.

 

Die daghe gaen daer corten dan,

1060

Ende die nachte langhen meer an.

 

Na half wedemaent[^Iunius], dat verstaet,

 

Die sonne in die crabbe gaet.

Dat vijfte tekijn heet lybaert:
Die heeft enen fellen aert.
Heet es hi bouen alle diere,
Ende fel ende onghehiere.
Also ist mede vander sonnen.
Als si daer in comt gheronnen,
Die tijt wort droghe ende heet,
Ende doet menighen mensche leet.
Laten, ende nemen pusoene,
Es al quaet dan te doene.

+ f^o 19 v^o

+ no^a

[p. 346]

 

[p. 347]

1073(825)

⁺Ghelijc dattet water wallet

 

Ouer tfier, also gheuallet

1075

⁺ Dat tsmenschen bloet wallet dan,

 

Van hetten, die hem comet an.

Het is dan in die hontdaghen.
Daer willic v nv oec¹ of saghen.
In desen tekine lybaert
Staet een sterre, diet al verclaert,
Ende die sterre heet hont.
Seer pijnlic is si talre stont.
Sutwaert si som wile staet,
Ende pijnt seer, ende slaet.
Als die sonne is daer bi,
Voren of achter, dan segghen wi,
Dattet in die hont daghen es dan.
.xl. daghe hebben si an.
Opten seuenden dach in hoemaent
Gaen si in, dat men wel waent.
Ghelike dat die verwoede hont
Es ghevenijnt² in alre stont,
Also pijnlic es dan die tijt.
Bider scrifturen weten wijt.
Na half hoeymaent[^Iulius] dan so vaert

+ f^o 20 r^o

+ no^a

1 oec: met inlassingstekens boven de regel.

2 v verbeterd uit u?

[p. 348]

 

[p. 349]

1096

⁺Die sonne inden lbaert.

Dat seste teken dat heet maghet:
Ondrachtich, die niet en draghet,
Vol van gestadicheden,
Ende oec van ripen seden.
Also es rechte die tijt dan,
Want die vrucht wast niet meer an,
Maer si gaet ripen alle tijt.
Dits na half oest, des seker sijt.

Dat seuende dats die waghe scale.
Want men weet dan altoes wale,
⁺ Dat die dach es euen lanc
Ieghens den nacht in den ganc.
Die herfst hi gaet oec dan inne,
Na der astronomien sinne.
Na half spelemaent[^september] es dit al,
Dat het dus gheuallen sal.

Dat achtende teken hiet scorpioen.
Verstaen wil ic v hier dat doen.
Metten staerte venijn het gheeft:
Die tijt oec die nature heeft,

+ f^o 20 v^o

+ no^a

[p. 350]

 

[p. 351]

1117

⁺Want int ende vanden daghen

(870)

Wertet cout dan alle slaghen.

 

Die coude is dan der naturen

1120

Groot venijn tot alre vren.

 

Na half die maent tsinte bauen mis

 

Die sonne inden scorpioen is.

Dat neghende teken heet sagittarijs:
In dietsche een scutter dat is.
Die sciet ons vore des winters coude,
Met haghel, met snee, also houde.
Na alre heylighen misse half maent
Gater die sonne in, als men waent.

Dat tiende teken hiet capricornus:
Dats een dier, ende heet aldus.
Achter serpent, ende voer een gheet
Esset, datment wale weet.
Als hi die gheet heten sal,
Heft hi sijn hoeft op al.
Also doet die sonne dan,
Want si gaet vast climmen voert an.
Maer achterwaerts haer felle staert
Van couden elken mensche daert.
Die winter neemt daer sijn beghin,

+ f^o 21 r^o

[p. 352]

 

[p. 353]

1140

⁺Ende gaet na astronomie daer in.

 

Het is daer oec die cortste dach.

 

Daer bi datmen wel sien mach,

(895)

Dat die daghe gaen langhen¹ daer.

 

half slachmaent[^december], dat es waer,

1145

Die sonne gaet in capricornus voert.

Dat elfte teken is, nv hoert,
Aquarius, dats in dietsche woert
Gote, want si ten watre behoert.
Als die sonne comet in dat,
Het reghent dan ende es nat.
Na half loumaent[^Ianuarius] so gaet dus
Die sonne in aquarius.

Dat twalefste teken visch es,
Ghi moghet mi² ghelouen des,
Dat si cout sien ende wac.
Die tijt doet oec groet onghemac
Den lieden, van reghen ende van coude,
Ende anders pine menichfoude.
Na half zelle die zonne gaet
In die vissche, dat verstaet.

Hoe ziecheit wast inden menschen, als
die tijt niet ghetempert en is, daer si
se in ontfaen, ende hoet die mensch ter dorder
tijt becoept.

+ f^o 21 v^o

1 doorgehaald voert.

2 of nu?

[p. 354]

 

[p. 355]

1161

⁺Nv heb ic v gheset al,

 

Hoe dat die tijt worden sal

(915)

Van alden jare bi naturen,

 

Als mi leren die scrifturen.

1165

Ende als dus niet ne wort die tijt,

 

Als ghi hier voren gheleert sijt,

 

Ende het contrari werket al,

(920)

Als ic v nv toghen sal,

 

Grote ziecheden comen dan

1170

Inden dorden tijt daer an.

 

Exempel gheue ic v, om dat

 

Ghijt onthouden sult te bat.

Die winter, die wesen soude
Herde nat ende herde coude,
Es hi droghe ende heet,
So wassen ziecheden ghereet,
⁺ Die men inden zomer heeft.
Die doot her oec dicke gheeft,
Beyde menschen ende beesten,
Ia, den minsten ende den meesten.

Lentijn hi es heet ende wac;
Doet hi anders, dats onghemac.
Want es hi droghe ende cout,

+ f^o 22 r^o

+ no^a

[p. 356]

 

[p. 357]

1184

⁺So wassen ziecten menichfout,

1185

⁺ Die inden herfst comen voert

 

Ende maken grote moert.

Die zomer es droghe ende heet;
Dede hi anders, dat waer ons leet.
Want waer hi cout ende wac,
Ziechet ende onghemac
Quaem ons, als ghi hebt ghehoert.
Te winter souden si comen voert.

Die herfst es droghe ende cout;
Datmen wel sien mach int wout.
Als hi es wac ende heet,
Ziecheden wassen dan ghereet,
Die inden lenten openbaren.
Menighen doen si dan veruaren.

Nv heb ic v ghemaket cont,
Hoe tjaer wedert alle stont;
Nu moechdi mi vraghen des,
Waer bi een somer cout es,
Ende een winter som wile heet.
Dit es contrarie, god weet.

+ f^o 22 v^o

+ no^a

[p. 358]

 

[p. 359]

1205

⁺ Die .vij. planeten doen dit al,

 

Als ic v nv toghen sal.

 

Saturnus es bi naturen

(960)

Droghe ende cout tallen vren;

 

Die mane ende Venus

1210

Sien cout ende wac aldus;

 

Maers entie sonne, als ic weet,

 

Sien beyde droghe ende heet;

(965)

Iupiter es heet ende nat;

 

Marcurius ghetempert van al dat.

Als een planete comt gheronnen
In een teken, metter sonnen,
Die tijt neemt sijn nature
Vanden planeten, talre vre.
Exempel wil ic dat ghi wet,
So moechdijt onthouden te bet.
Quansijs die sonne ende Saturnus
Comen in die crabbe dus.
Dats daer die somer in sal gaen,
Als ic v hebbe doen verstaen.
Met rechte sout dan wesen heet,
Maer Saturnus, als ict best weet,
Die herde droghe is ende cout,
Doet, dat bi siere ghewout

+ f^o 23 r^o

[p. 360]

 

[p. 361]

1229

⁺Die tijt es dan beuaen met coude,

1230

Meer, dan hi te rechte soude.

 

Esser die maen oec¹ bi, of Venus,

 

Te meer couden esser dan dus.

(985)

Ouer al moet men vroet sijn des,

 

Als die sonne in een teken es,

1235

⁺ Esser enighe planete bi,

 

Den tijt daer na so hebben wi.

 

Die winter, die met rechte soude

(990)

Sijn beuaen met groter coude,

 

Comt Maers der sonnen yewer an,

1240

⁺ Heten winter so heb wi dan.

 

Also langhe, als si te gader gaen,

 

So es die tijt also ghedaen.

Omdat ghene planete stille staet,
Mer elc haren ganc hene gaet,
Daer bi so moet al na desen
Planeten die tijt diuerse wesen.
Hier bi en soude gheen meester sijn,
Wilde hi wesen goet phisicijn,
Hi en soude van astronomien leren.
So mocht hi vrouwen ende heren
Seker cureren, ende ghenesen.
Ander sins en macht niet wesen.

+ f^o 23 v^o

1 oec: met inlassingstekens boven de regel.

+ no^a

+ no^a

[p. 362]

 

[p. 363]

⁺Welc dat een goet fisiker es.

1253(1005)

Maer dat is een phisicijn goet,

 

Die van astronomien es vroet,

1255

Die dese tide can versien,

 

Wat vanden planeten sal ghescien,

 

Weder cout of weder heet,

(1010)

Ende hi sijn liede dan ghereet

 

Wel daer na can altoes houden

1260

Ieghens hetten, ieghens couden.

 

Ende als hem ziecheyt comet an,

 

Wat planete regneert dan,

(1015)

Daer bi so mach hi weten al

 

Of hi ghenesen of steruen sal.

1265

Sal hi hem oec gheuen pusoene,

 

So staet hem wel oec dit te doene:

 

Dat hi die wile wel versie,

(1020)

Wat planeten, ende wie

 

Hi es, ende regneert dan.

1270

Doet hijt, so es hi een vroet man.

 

Want wi dicke hebben ghesien,

 

Dat wel een goet phisicien,

(1025)

Als hi tot sinen sieken quam,

 

Die ziecheit hi herde wel vernam;

1275

Des gheens nature kende hi mede,

 

Ende vander ziechet oec die stede;

+ f^o 24 r^o

[p. 364]

 

[p. 365]

1277

⁺Gherecht pusoen hijr hem ieghen gaf:

(1030)

Nochtan en batet niet een caf.

 

Maer den zieken hi verseerde

1280

Ende sijn ziechet hi oec meerde.

 

Dit mach wonderen seer v allen,

 

Hoe dese dinc dus mach gheuallen.

(1035)

Het dolen goede meesters dicken;

 

Dit comt al bi desen sticken:

1285

Dat si niet ne connen merken,

 

Wat die planeten sullen werken.

Hier of laet ic die tale bliuen,
Ende wil v noch voert scriuen
Vanden planeten hare cracht,
Hare doecht, ende hare macht.
Jupiter ende Venus sijn goet,
Ende alle dinc, die elc doet;
Maers ende Saturnus sijn quaet,
Ende also es al haer daet;
Marcurius, die sonne entie mane
Sijn hier of tmiddel, dat ic wane.

Hier moghedi grote wijshet horen:
Als een kint wert gheboren,
Die planete, die dan oest op gaet,

+ f^o 24 v^o

[p. 366]

 

[p. 367]

1300

⁺Weder si goet es ofte quaet,

 

⁺ Dat kint heeft sijn nature

 

Na die planete alle vre,

(1055)

Ende trecter emmer naer.

 

Maer weet dat seker ouer waer,

1305

Dat dit die nature wel ontleert¹

 

⁺ Bi dinghen, daer men toe keert.

 

Hier bi so moechdi weten wel

(1060)

Dat loghene sijn, ende niet el,

 

⁺ Als een mensche stelen gaet,

1310

Ende men hanghet, als men vaet,

 

Dat die lude segghen dan:

 

Het es hem gheboren an;

(1065)

Waer hi besloten in een mure,

 

Hi moste doen sijn nature.

1315

Dits loghen, ende teghens tgheloue al,

 

Also als ic v toghen sal.

 

Hier wort gheboren een kint quansijs,

(1070)

Int lant daer gheen water en is,

 

Ende sijn gheboernesse dat doet

1320

Dattet int water verdrencken moet:

 

Hoe salt verdrencken, segghet mi,

 

Want daer en is gheen water bi!

(1075)

Waert also, als die liede callen,

+ f^o 25 r^o

+ no^a

1 met een kleine, tussen n en l, boven de regel ingelaste t.

+ no^a

+ no^a

[p. 368]

 

[p. 369]

1324

⁺So most emmer also gheuallen:

1325

Al sout ouer .m. milen gaen,

 

Het soude lopen verdrenken saen.

 

Het sijn loghelike woert.

(1080)

Die fine waerhet hier nv hoert:

 

Als een kint wort gheboren,

1330

Ende brenghet met hem voren

 

Dattet sal drenken of verhanghen,

 

Alsulker doet macht wel ontghanghen;

(1085)

Mer dats aldus te verstane,

 

Dattet ter dieft eer trecket ane,

1335

In dien dattet hadde die stade,

 

Dant tot anderen dinghen dade.

 

Ghinct oec met dieften omme meer,

(1090)

Het worde verhanghen veel de eer

 

Dan een ander dief soude.

1340

Men mochtet sien, diet merken woude.

 

Want het leeft sulc .xl. jaer,

 

Ende is een hoeft dieft ouerwaer,

(1095)

Ende steelt al dat hi te stelen siet;

 

Nochtans en hangt men ten eersten niet.

1345

Een ander comt, ende sal stelen gaen,

 

Ende wort ten eersten gheuaen.

 

Een vecht wel als een deghen,

+ f^o 25 v^o

[p. 370]

 

[p. 371]

1348(1100)

⁺Nochtan wort hi niet versleghen;

 

Een ander in sire eerster¹ betali

1350

Wert versleghen, sonder fali.

Aldus ist, als ghi moecht horen,
Daer een mensche mede wert gheboren,
Daer toe draecht hem sijn nature,
Ende hi begheertet talre vre.
Ontwennen mach hijs hem nochtan,
In dien dat hire niet comet an.
Maer het wort hem herde sure,
Leert hi yet ieghens sijn nature.
Ende leert hi dat hem nature gheeft,
Groten spoet hi daer toe heeft.

Doet twee kinder ter scolen gaen,
Dat een sal wel leren ende verstaen;
Dat ander, al sloechment ter doot,
Het en leerde cleen, noch groot.
Trect men dan vander scole,
Daert of sere was in dole,
Ende men hem lere een ander stic,

+ f^o 26 r^o

1 met, tussen e en s, boven de regel ingelaste r.

[p. 372]

 

[p. 373]

1368(1120)

⁺Het salt wel leren, dat weddic,

 

Draechter sijn nature an.

1370

Neemt dat ander kint oec dan,

 

Dat daer wel ter scolen ghinc,

 

Ende men leer hem die selue dinc,

(1125)

⁺ Het blijft sauentire van desen,

 

Ende tander salre meester of wesen.

1375

Hier bi so moechdi verstaen,

 

Nature, die men dus heeft ontfaen,

 

Dat si den mensche ghereder gheeft

(1130)

Teenre dinc spoed, dan diese niet en heeft.

 

Daer bi so ne gheuallet niet

1380

Dattet emmer also ghesciet.

 

Daer om so moechdi hier merken an,

 

Die eens kints nature wiste dan,

(1135)

Waerse goet, deedse hem leren,

 

Waer si quaet, deder hem of keren.

Die viant weet alle nature,
Ende is bi ons alle vre.
Den mensche doet hi dicke sneuen
Ende iammerlijc verliesen tleuen.
God onse here ghehenghet dicken,

+ f^o 26 v^o

+ no^a

[p. 374]

 

[p. 375]

1390

⁺Dat gheuallen dese sticken.

 

In sinen handen esset al,

 

Ionc ende out, groet ende smal.

(1145)

Menich bi sijnre naturen soude

 

Qualiken termen al sijn oude,

1395

Ten waer datten god daer wt keert,

 

Eer sine quaethet wort ghemeert.

 

Menich verhaest sijn doet dicke

(1150)

Ieghens nature bi enighen sticke.

Hier of laet ic dese woert,
Ende wil v segghen voert.
Om dat die heden lieden saghen
Eens jaers, die astronomie plaghen,
Dat vanden planeten talre vre
Elke dinc ham haer nature,
Doe seyden si, het waren gode,
Ende helden van hem ghebode,
Ende maecten elken een outaer,
Ende anebedense daer.
Ooec die daghe vander weke
Hieten si na hem waerlike:

+ f^o 27 r^o

[p. 376]

 

[p. 377]

1411

⁺ Na die sonne hiet si sondach ane,

 

Enten manendach na die mane,

(1165)

Na Maers den dinxsdach hieten si dus,

 

Den woensdach na Mercurius,

1415

Den donredach na Iupiterre,

 

Om dat hijt donren dede verre,

 

Na Venus noemden si den vridach,

(1170)

Om datmen dan te vrien¹ plach,

 

Den saterdach na Saturnus.

1420

Dese name gauen si hem dus

 

Om dat sise ouer gode hilden,

 

Ende hem daer om eer doen wilden.

(1175)

Mer Iheronimus ende Beda,

 

Die sint langhe waren daer na,

1425

Verkeerden alle dese namen,

 

⁺ Die van den heyden voertijts quamen.

Den sonnendach hieten si endeleke
Den eersten dach vander weke;
Den anderen hieten si manendach.
In die kerken men oec dies plach.
Also salmen tellen voert an,

+ f^o 27 v^o

1 doorgehaald: dac.

+ no^a

[p. 378]

 

[p. 379]

1432

⁺Tot datmen den saterdach comt an.

(1185)

Die weke en es verwandelt niet,

 

Want saterdach ruste bediet:

1435

Doe god die werelt hadde ghewracht

 

Met sire godliker cracht,

 

Doe ruste hi opten saterdach;

(1190)

Hi ruste oec tsaterdaghes, daer hi lach

 

Int graf, ende om dese saken

1440

Wilden si hem ghenen andre namen maken.

 

Hier wil ic nv dit laten staen,

 

Ende wil v voert segghen gaen,

(1195)

Hoe sonne¹ ende mane veruaren.

 

Dat sal ic v al openbaren,

1445

Ende daer toe noch ander dinghen,

 

Ende tachterste vander aertbeuinghe.

Die wil weten, hoe die mane
Veruaert, hi sie dit teken ane:
Die mane ghene claerhet heeft,
Sonder die haer die sonne gheeft.
Haerre gheen niet stille² en staet³.
Als die mane an die sonne ontfaet,
Haren wech si vaste gaet dan,

+ f^o 28 r^o

1 de 2 lettergrepen zijn gescheiden door een gaatje in het perkament.

2 i verbeterd uit e.

3 verbeterd uit staen.

[p. 380]

 

[p. 381]

1454

⁺Ende emmer clarende meer an,

1455

Tusschen dien, dat si comt gheronnen,

 

Rechte daer ieghen der sonnen;

 

⁺ Dan isse vol ter seluer tijt.

(1210)

Verstaet dit, dat ghijs wel seker sijt.

 

Als daerde tusschen dese twee

1460

Es dan recht, min noch mee,

 

So¹ bedecket aertrike dan

 

Die sonne, dat si niet bescinen can

(1215)

Die mane; dus moet si gaen,

 

Met groter donckerhet beuaen,

1465

In die scade van aertrike,

 

Tent si wt comt ende blike.

 

Daer sijn steden int firmament,

(1220)

Daer die mane moet sijn omtrent,

 

⁺ Of daer in, dats recht daer onder;

1470

Drake heten si, hebts gheen wonder.

 

Si moeter bi[ⁱⁿ] sijn, als si veruaren,

 

Often gheuallet niet, ontwaren.

(1225)

Anders gheuelt in elc manescijn,

 

En waret oec niet, ten mocht niet sijn.

1475

Als die mane aldus veruaert,

 

Als ic v hebbe gheopenbaert,

 

So ist ghemeen² ouer al aertrike,

(1230)

Dat si veruaert ende niet en blike.

+ f^o 28 v^o

+ no^a

1 doorgehaald bedette (bedecte?).

+ no^a

2 m verbeterd uit en.

[p. 382]

 

[p. 383]

1479

⁺ Mer vander sonnen ist also niet,

1480

Als ghi suit horen hoet ghesciet.

 

Som tijt veruaert die mane al gheheel,

 

Ende som tijt oec mer een deel:

(1235)

⁺ Also vele als dan aertrike

 

Bedecket,¹ veruaert si sekerlike.

Die wil weten hoe veruaert
Die sonne, hi sie harewaert.
Als die mane is donker al,
Ende si an die sonne ontfaen sal,
Tusschen aertrijc ende der sonnen
Comt dan die mane gheronnen,
Die herde donker es dan
Went dat haer claerhet comet an.
Der sonnen claerhet decket so,
Dat si ons niet en comet toe.
Dan wordet donker sekerlike
In dat deel van aertrike,
Daer die sonne gaf den dach,
Als ic v hier segghen mach.
Daer die sonne haer licht gheuet,

+ f^o 29 r^o

+ no^a

1 doorgehaald si

[p. 384]

 

[p. 385]

1500

⁺Den sconen dach men daer heuet;

 

Ende daer niet scijnt der sonnen cracht,

 

Daer so moetet dan wesen nacht.

(1255)

Want die sonne al aertrike

 

Omme lopet, sekerlike,

1505

In .xx. wilen ende viere

 

Metten firmamente sciere,

 

Ende darwaert dat si comet toe,

(1260)

Te daghen het beghint daer vroe,

 

Ende hoe si meer comet an,

1510

Te meer beghinnet te lichten an,

 

Ende den ghenen die si ontgaet,

 

Dien wordet dan nacht, dat verstaet.

(1265)

Dus, so ist emmer erghent¹ dach,

 

Als men hier nv verstaen mach.

1515

Ende int contrari esset nacht:

 

Dit comt al bider sonnen cracht

 

Datmen dus den dach heuet,

(1270)

Bider sonnen, diene gheuet.

 

Als die mane dan comt ghegaen

1520

Ende sal an die sonne ontfaen,

 

So bedect si die sonne dan,

 

Dat si niet bescinen can

(1275)

Te vollen, als si nv daer dede.

+ f^o 29 v^o

1 r verbeterd uit?

[p. 386]

 

[p. 387]

1524

⁺Het wort seer donker te dier stede,

1525

Ende wonderlijc ghedaen,

 

Went dat die sonne es ontgaen,

 

Ende si daer claerhet gheuen mach,

(1280)

Ende weder maken dach.

 

Steden oec ant firmament oec staen,

1530

Daer die sonne moet ieghens gaen,

 

⁺ Of si en mach niet veruaren.

 

Anders so gheuiele twaren

(1285)

Dat selue in elc manenscijn.

 

Maer dat en mach daer om niet sijn.

1535

Vanden steden seyde ic v wel saen,

 

Mer ghi en souts niet verstaen:

 

Astronomie, die is so zwaer,

(1290)

Die vanden steden spreket daer;

 

Men mach oec niet wel leken lieden

1540

In dietsche ghene dinc bedieden:

 

Men machse tasten metten dume,

 

Nochtans sellent sijt uerstaen cume!

(1295)

Nu heb ic v gheopenbaert,

 

Hoe dat die sonne veruaert.

1545

Al es dat sake, dat dit ghesciet,

 

Die sonne wort selue donker niet,

 

Mer si bliuet euen claer,

+ f^o 30 r^o

+ no^a

[p. 388]

 

[p. 389]

1548(1300)

⁺Als ic v hier toghe openbaer.

 

Stonde hier ene kaerse nv,

1550

Die mi lichte ende v,

 

Ende dan yet vore quame,

 

Dat ons dat scone licht bename,

(1305)

⁺ So bleue nochtan die kaerse daer,

 

Elwaer lichtende, dat es waer.

1555

Aldus ist mede vander sonnen,

 

Daer ic dit of hebbe begonnen.

 

Die sonne, die[^si] lichte ot,

(1310)

⁺ Ende si en verdonkerde not

 

Selue, meer dan een werf:

1560

Dat was, doe god ant cruce sterf.

 

Haer licht verloes si al doe,

 

Ende wert pur donker toe,

(1315)

Bi mirakel, niet bi naturen.

 

Als mi toghen die scrifturen,

1565

Dat tot Athenen stont sent Denijs,

 

Die van sterren was herde wijs,

 

Die sonne hi veruaren sach,

(1320)

Ende verdonkeren den dach.

 

Hi wist wel dat niet en mochte sijn,

1570

Want der manen manescijn

 

En was mer viertien daghe out.

 

Des hadde hem wonder menichfout.

+ f^o 30 v^o

+ no^a

+ no^a

[p. 390]

 

[p. 391]

1573(1325)

⁺Doe sprac hi: ‘god der naturen

 

Ghedoecht nv tot deser vren

1575

⁺ Sinen onwille, of al aertrike

 

Wert nv te stoert sekerlike.’

 

Dit was ene ware tale;

(1330)

⁺ Nochtan en kende hi gode niet wale,

 

Wanten Paulus sint bekeerde,

1580

Ende tgheloue hem leerde.

 

Nu heb ic v gheopenbaert,

 

Als die sonne hier veruaert,

(1335)

Dat si nochtan elwaer gheeft

 

Claerhet, daer men den dach of heeft.

1585

Ende dat comt al bi haren gane,

 

Ende dat mense dwers siet ane.

Hier bi so moechdi weten dan,
Dat Ghent ende Rome niet sien an
Alleens die sonne op¹ ene wile,
Want daer is tusschen menighe mile.
Ende het niet euens² eens dach
Te Rome ende te Ghent, want men mach
Den dach hier in een stede versien
Ende si gaen ieghens onse knen.

+ f^o 31 r^o

+ no^a

+ no^a

1 Tussen op en ene: beginhaal van w, van wile.

2 met eindhaal aan n.

[p. 392]

 

[p. 393]

1595

⁺Die grote hoechet dit al gheeft,

 

Die Rome bouen Ghent heeft.

 

Want Rome so hoghe es

(1350)

Bouen Ghent, sijt seker des,

 

Stonden si tsamen in ene stede,

1600

Ende Roem¹ hadde die hoechede

 

Diet heuet bouen Ghent nv,

 

Niemene, dat seg ic v,

(1355)

Soude opwaert dorren sien,

 

Want Rome soude dunken dien,

1605

⁺ Dattet in die lucht hinghe

 

Ende toten hemele ghinghe.

 

Aldus moechdi micken voert,

(1360)

Wildi anders enighe poert

 

Bet neder weten ieghen Ghent,

1610

Dat selue wort v hier bekent.

 

Dat comt bedi, dat si v cont,

 

Dat aertrike is al ront.

(1365)

Al ronde dinc en mach niet staen,

 

⁺ Teen en moet bouen den anderen gaen.

Dvs segghic dan dat elc lantscap staet
Bouen tander, ende gaet

+ f^o 31 v^o

1 m verbeterd uit n.

+ no^a

+ no^a

[p. 394]

 

[p. 395]

1617

⁺Emmer climmende opwaert.

(1370)

Want die hadde goede vaert,

 

Hi soude al omme gaen aertrike

1620

⁺ In vijf jaren sekerlike,

 

Ende in .xviij. ende twee hondert

 

Daghen, ic waen v dit wondert,

(1375)

.x. milen ouer die dachuaerde,

 

Wil hi te voet, wil hi te paerde.

1625

⁺ In dien dat¹ gheen wederstoet

 

Hem en lette, cleen noch groet,

 

Tot sinen derden haluen jare

(1380)

.C. daghen ende neghen daer nare,

 

So soude hi comen daer ghegaen,

1630

Dat sine voete souden staen

 

Recht ieghen der gheenre voete,

 

Als of hi soude doen ghemoete

(1385)

Ter stede, daer hi vte teerst

 

Begonde te gaen alre eerst.

1635

Ende in also langhen tiden

 

Soude hi gaen an dander side,

 

Ende comen ter seluer stede in,

(1390)

Daer hi wt ghinc, noch meer, noch min.

 

Hier bi so sijt seker des,

1640

Dat ghene ander werelt es.

+ f^o 32 r^o

+ no^a

+ no^a

1 doorgehaald: hē.

[p. 396]

 

[p. 397]

1641

⁺Die liede wanen dat hier onder

 

Een werelt es, ende hebbens wonder.

(1395)

Het es ene werelt al,

 

Onder, bouen, berch ende dal.

1645

Daer in sien menighe manieren

 

Van menschen ende van dieren.

Wat lude hier onder ons wonen,
Wi gheweten niet en connen,
Want also wel segghen si,
Dat onder haer voeten sien wi,
Als wijt van hem lieden segghen
Om dat wi voet ieghens voet legghen.
Also wel hebben si tfirmament
Bouen hem, alst ons is omtrent.
Ende alst hem is middernacht,
So hebben wi meest der zonnen cracht.
Ende dan ist¹ onse middach recht,
Ende hem contrari echt.
Dit doet dat aertrike is ront,
Als ic v hebbe ghemaket cont,
Want scrifture ons dat seghet.

+ f^o 32 v^o

1 i verbeterd uit e.

[p. 398]

 

[p. 399]

1662

⁺Ghelike dat die doder leghet

(1415)

Recht int midden vanden witten,

 

⁺ Metten scalen diere an sitten,

1665

Also scrijfmen dat is aertrike

 

Recht in midden sekerlike

 

Vanden firmanente al omme,

(1420)

Euen recht ende euen cromme,

 

Ende hanct in hem seluen al,

1670

Also als ic v toghen sal:

 

Ghi weet wel hoe dat die zeylsteen

 

Die naelde an hem trect, al van een;

(1425)

Also trect oec dat firmament

 

Tot hem aertrike al omtrent.

1675

Dus moetet¹ in midden stille staen:

 

Het en mach vallen, noch vergaen.

Wildi nv weten teenre somne,
Hoe menighe mile heeft al omne
Aertrike gaens, ic segghet v.
Hoert hier die pure waerhet nv:
Mile .xx. dusentich
Ende vier hondert doe toe licht,
Ende .xxix. milen daer an.

+ f^o 33 r^o

+ no^a

1 verbeterd uit moeten.

[p. 400]

 

[p. 401]

1684

⁺Den ommeganc so hebstu dan.

Die dicte van al aertrike
Hoert hier oec mede sekerlike:
.vi. dusent milen ende vijfhondert.
Ic wane, v dit sere wondert.
Tholomeus ende Affricaen
Doen onse al dese dinc verstaen.
Si maecten die astronomie,
Ende consten alle philosophie;
Bi reden proefden si hare woert,
Ende al dat ghi hier hebt ghehoert,
So wat dat si oec consten meest,
Hadden si van den heyligen gheest.
Het wonderde¹ v licht in tghedochte
Hoe datmen dit weten mochte:
Het is te proeuen herde goet,
Die et van deser dinc sijn vroet.

Nv wil ic v doen ghewach
Waer die helle wesen mach.
Bi scrifturen so proefment wel,
Dat si en is niewer el

+ f^o 33 v^o

1 het lijkt wel of de de van wonderde uitgeschrapt werd.

[p. 402]

 

[p. 403]

1705

⁺Dan int middel van aertrike,

 

Dats in centro, sekerlike.

 

God moet ons verden van hare,

(1460)

Amen segt, ende hoert hier nare.

Nv heb ic v allen doen bekent
Wat gheuallet tusschen tfirmament
Ende hier neder in aertrike.
Nu wil ic v segghen sekerlike
Al dat behoert der aerden toe,
Waen dattet al comet ende hoe.
Die aertbeuinghe seg ic voren.
Bidt voer den dichter, diet horen.

Wasem es menigherhande,
Die comt van water ende van lande,
Droghe, nat, cout ende heet,
Ende opwaert climt si al ghereet.
In die lucht wasser of wolken bret,
Als ic v hier voer hebbe gheset.
Die lucht soude altoes sijn claer
Enne¹ dede die wasen die hanghet daer.
Daer of wolken ende mist comt,

+ f^o 34 r^o

1 doorgehaald: dese.

[p. 404]

 

[p. 405]

1726

⁺Als dene op den anderen dromt.

 

Alrehande wasem¹ latic bliuen

(1480)

Ende wil van den droghen scriuen.

Die wasem is van twie manieren:
Dene climt opwaert herde sciere,
Daer of so wasset dicke groot wint;
Dander manier sine climmet twint,
Mer si slaet in daerde neder,
⁺ Ende loept ghens ende weder.
Holachtich es aertrike binnen,
Die wasem loept dan in tallen vinnen[^gaten].
Slubbrich² wort hi dan daer in saen,
Om dat hi niet weder wt mach gaen,
Ende blijft in daerde so gheuaen.
Exempel suldi hier of verstaen.
Als men deech in den ouen let,
Droghe wasem gater in gheret,
Slubbrich wort hi dan daer inne,
Want hine mach niet wt, als ict kinne,
Ende emmer gaets daer toe in mee
Ende drinc³ so, dattet breect ontwee.
Maer men gatet teersten bouen,
Eer dat ment doet inden ouen,

+ f^o 34 v^o

1 m verbeterd uit n.

+ no^a

2 l verbeterd uit s.

3 kan ook zijn: drint.

[p. 406]

 

[p. 407]

1749

⁺El sout werpen grote clouen.

1750

Vraghets, so moechdijs ghelouen.

Het mach v wonderen in uwen sin,
Hoe comt dat die wasem comt daer in.
Elke dinc heeft gate subtile,
Daer¹ wasem in gaet elke wile.
Exempel sie wi al in een,
Want water gaet wel doer den steen;
Doer hele hut comt oec wel zweet
Wt ghedronghen al ghereet.

Die wasem, die in aertrike
Neder slaet elke daghelike,
Aertrike sijn al vol holen,
Daer loept hi in met grote scolen.
Deen wasem iaecht den anden² daer,
Daer of wort groot wint, dats waer.
Want wint, dat³ en es el niet,
Dan dene iaecht ende dander vliet.

Gaet toter spera, die xxxij in heeft.
Daer vindi texempel.
Scoen exempel hoe dat wasem wert wint.

+ f^o 35 r^o

1 er verbeterd uit n.

2 l. den andren.

3 dat: met inlassingstekens boven de regel.

[p. 408]

 

[p. 409]

1767

⁺In enen blaesbalch moech wijt sien.

(1520)

Die wasem, die men trect in dien,

 

Als men den blaesbalch doet toe,

1770

Die wasem, diere in ghinc doe,

 

Hi moet bi crachte vte gaen.

 

Die een iaecht den anderen voren saen.

(1525)

Daer deen den anderen dus wech dromt,

 

Dat is wint diere of comt.

1775

Aldus doe ic v verstaen.

 

Die wasem, die in die hole gaen,

 

Ende deen iaecht ende dander vliet,

(1530)

So worden si wint ende el niet.

 

Die wint, als ghi hebt ghehoert,

1780

Loep in die hole der aerden voert.

 

Die aerde verroert bouen ende beeft,

 

⁺ Om dat si den wint binnen heeft,

(1535)

Diese also dueren rent

 

In alle die hole ommetrent.

1785

Die aerde gaet op ende neder,

 

Om dat bet [..]¹ hi loept² haer ende weder.

 

Waer die aerde dan es dinne,

(1540)

Daer breect si ende vallet inne,

 

Ende maect daer een diepe dal

1790

Ende enen herden groten wal.

+ f^o 35 v^o

+ no^a

1 tussen dat en hi staat boven de regel een woord, waarvan alleen de eerste drie letters leesbaar zijn.

2 doorgehaald; op.

[p. 410]

 

[p. 411]

1791

⁺Groot wint ende starc daer wt dan vaert,

 

Ende gaet climmende opwaert.

(1545)

Stoeder oec dorp of enich poert,

 

Daer dit gheuiel, dat ghi hier hoert,

1795

⁺ Het most algader daer versinken.

 

Want liede sien, dies noch ghedinken,

 

Daer dese dinc is gheuallen.

(1550)

God bescerme hier of ons allen.

 

Die aerbeuinghe si ent meest

1800

In die zee ende maect daer tempeest.

 

Dat doet die wint, die daer so liep

 

In die aerde, al is die zee diep.

(1555)

Die aerde si es daer wel dinne,

 

⁺ Bi dien breect si daer dicke inne.

1805

Groet storm wast daer of alle stont.

 

Die viske die zwemmen opten gront,

 

⁺ Si vlien op ende doen niel el.

(1560)

Dan so weet die scipman wel,

 

Als hi die vreemde vissche siet,

1810

Dattet stormen sel ende hi vliet.

 

Die storm es quaet alle stonde,

 

⁺ Die comt beneden vten gronde.

(1565)

Die scepe¹ verderuer in dicke:

 

Dat comt bi dustanighe sticke.

+ f^o 36 r^o

+ no^a

+ no^a

+ no^a

+ no^a

1 scope?

[p. 412]

 

[p. 413]

⁺Wat Aristotiles hier of set.

1815

Dit seter of Aristotiles,

 

Dat aertbeuinghe meest es

 

⁺ Tsnachts, om dat dan der sonnen

(1570)

Scijn daer of elwaer is gheronnen.

 

Want die sonne soude verteren

1820

Den wasem wel en verweren,

 

Ten waer dats te veel in ghinghe,

 

So quamer wel of aertbeuinghe.

(1575)

Maer die moest in die dagheraet

 

Wesen, of auonts, dat verstaet.

Aristotiles seit oec dit mede,
Dat aertbeuinghe ghern es tier stede,
Daer die zee altoes bi rent,
Want die aerde heeft daer omtrent
Cauernen, heten si in latijn,
Dat willen in dietsche holen sijn.
⁺ Sulc lantscep is daer aertbeuinghe
Elke weke is, sonderlinghe.

In den herfst ende in die lentijn
Alre meest aertbeuinghe sijn,
Om dat dan meer reghent ende waet

+ f^o 36 v^o

+ no^a

+ no^a

[p. 414]

 

[p. 415]

1836

⁺Ende die wint sere draet.

 

Te winter ende te somer met

(1590)

Gheuallen si selden, dat wet,

 

Want grote hetten ende coude

1840

Benemen den wint also houde.

 

Alst sere vriest, so ne waetet twint:

 

In daerde en mach dan sijn geen wint.

Voer die aertbeuinghe comt een gheluut,
Dats die wint, die waer gaern wt.
Ene grote soghinghe
Hoert men voer die aertbeuinghe,
Dat is wint ende el niet,
Dene iaecht ende dander vliet,
Die daer in daerde was besloten,
Vaerter doer met groten roten.
Daer hi dan te comen beghint,
Die zoghinghe gheeft daer dan dien wint.

Als die sonne na die aertbeuinghe
Rijst, so vallen dese dinghe,
Dat si met dicken wolken es beuaen,
Want, daer die aertbeuinghe breect saen,

+ f^o 37 r^o

[p. 416]

 

[p. 417]

1857

⁺Daer slaet wt wint ende wasem grof,

(1610)

Daer die¹ sonne heeft wolken of.

Somtijt als die sonne veruaert,
Aertbeuinghe dan openbaert,
Om dat die hetten vander sonnen
Ter aerden toe niet comt gheronnen.
Want die mane esser tusschen dan
Ende doet dat die sonne niet ne can
Verteren den wasem ende den wint,
Daer die aertbeuinghe of beghint.
En dede die mane, si soude oplecken,
⁺ Ende tot haer in die luchte trecken.
Mer nv moet hi in die aerde slaen,
Daer hi also in blijft gheuaen.

Aertbeuinghe gheduret dicke
.xx. daghe tot enen sticke²,
Ende somtijt een jaer, dits waerhet.
Aristotiles het oec mede set.

Om dat ic veel hebbe ghecallet

+ f^o 37 v^o

1 die: met inlassingstekens boven de regel.

+ no^a

2 Eerst stond er stucke.

[p. 418]

 

[p. 419]

1876

⁺Wat vanden winde gheuallet,

 

Daer om wil ic v leren al,

(1630)

Hoemen elken wint heten sal.

 

Van danen dat hi gheronnen coemt,

1880

Den wint men altoes daer na noemt.

 

Aertrike heeft vier enden,

 

Als wijt in der scriften vinden:

(1635)

Oest, west, zut ende noert.

 

In vieren deeltmen dese woert.

1885

.xvi. enden so heeftmen daer,

 

Die winden hebber¹ haer namen naer.

 

Hare namen ende hoe si staen

1888(1640)

Siet hier in ene figure saen.

Gaet toter spera, die dit ghetal in
heeft: .xxxiij.

+ f^o 38 r^o

1 verbeterd uit: hebben.

[p. t.o. 419]

 

Fig. 12.

[p. 420]

 

[p. 421]

⁺Te soeken paeschen inden kalendier
na toude ghetal vander mane, dat
in alden kalendiere staet, want paesken
wasser na gheset, al ist nv uerlopen.

161

Te vinden paesken die wil sijn vroet,

 

Weti hoe hijt beghinnen moet?

 

Soeke in maerte nonas snime,

 

Daer na, waer die mane is prime.

165(1645)

Viertien nacht so telle daer na,

 

Die naeste sonnendach, dat versta,

 

⁺ Es paesdach. Ende scrickeliaer,

 

Dat segic v al ouer waer,

(1650)

So selmen tellen .xv. daghe,

170

Dit en es oec ghene saghe.

 

Gheualt oec die achterste dach

 

Der rekeninghe op dien sonnendach,

 

Dan so seltu met haeste

 

Nemen, diere comet naeste.

175(1655)

Daer na vijf weken ende twee

176

Ist pinxster dach, min noch meer.

Die wil weten den aduent¹,
Hoer hier na, hi worts bekent.

+ f^o 47 r^o

+ no^a

1 e verbeterd uit?

[p. 422]

 

[p. 423]

81

⁺Sinte Andries dach hi besie,

(1660)

Den naesten sonnendach, dat is die

 

Achter of voren doet verstaen,

 

Daer die aduent in sal gaen.

85

Gheualt die dach oec sinte Andries

 

Des sonnendaghes, twiuelt niet dies,

(1665)

Die aduent sal daer gaen in.

 

Onthout dit vast in uwen sin.

Die wil weten scrickeliaer
Onthoude dit, ende hoerre naer.
Als men Incarnacio
In vieren mach delen, so
Dat effen is, so es en twaren
Scrickeliaer. Dats in vier iaren,
Want telken vier jaeren es
Scrickeliaer, des sijt ghewes.

Wildi¹ der manen outheden
Vanden iaren die sijn leden
Weten op enighe tijt,
Die outhet, dier ghi seker sijt,
Doeter neghentien daghe toe,

+ f^o 47 v^o

1 doorgehaald: weten.

[p. 424]

 

[p. 425]

198(1680)

⁺Als ic v hier toghe hoe.

 

Ghi hebbet dan die outhede

200

Die si des anders jaers tier stede

 

Hadde, ende also dicke als ghi

 

Neghentien doet daer bi[^daertoe],

(1685)

Van also menighen iaren hebdi

 

Die outhede, ghelouets mi,

205

Van¹ dien iaren die sien leden,

 

Rechte tote deser steden.

 

Maer dat emmer wel verstaet,

(1690)

Als het bouen dertighen gaet,

 

Dortich salmen laten gaen

210

Ende tander daer bouen ane vaen.

 

Somme tijt misset enen dach,

 

Dat es niet dicke, dat letten mach.

 

 

(1695)

Wildi weten in v ghedachte,

 

Hoe menighe wile alle nachte

215

Die mane scinet, haer outhede

 

Suldi tellen daer ter stede.

 

In dien dat si es int wassen,

(1700)

Driewerf so veel selmer toe passen.

 

Dan so salmen dat ghetal

220

Te gader delen in viuen al.

+ f^o 48 r^o

1 doorgehaald: den.

[p. 426]

 

[p. 427]

221

⁺Also menighe viue alst heeft an,

 

So menighe wile licht si dan.

(1705)

Ende¹ also menighe een, als daer

 

Ouer die viuen comen naer,

225

Also menich pont scijnt si

 

Ouer die wilen, ghelouets mi.

 

Ende vijf poynten altoes sijn

(1710)

⁺ Ene wile int manenscijn.

 

Als ghi dit micket vander manen,

230

Ende si es in haer wanen,

 

So seldi hare outhede

 

Altoes micken voervoets mede.

(1715)

Ende dat van dorteghen is min,

 

Suldi micken in uwen sin.

235

Drie warf also vele dan

 

Seldijr mede toe doen an,

 

Ende delent in viuen voert,

(1720)

Als ghi int wassen hebt ghehoert.

 

Dus moechdi weten alle nachte,

240

Sonder besien, in v ghedachte,

 

Oec waer dat ghi siet ouer al,

 

Hoe langhe die mane scinen sal.

(1725)

Exempel wil ic v bescreuen

 

Hier van desen beyden gheuen.

+ f^o 48 v^o

1 Ende: in margine bijgeschreven.

+ no^a

[p. 428]

 

[p. 429]

245

⁺Wanneer die mane is acht daghe out,

 

So meert noch¹ dat ghetal drieuout:

 

Twee ende dertich so hebdi dan,

 

Die ses viuen hebben an,

(1730)

Ende maken ses wilen daer.

250

Die twee, die daer ouersien naer,

 

Een halue wile, luttel min,

 

Als ic v leerde, brenghen si in.

(1735)

Als si heeft twientwintich daghe an,

 

So is si in haer breken dan.

255

Hier op staet v wel te siene:

 

Van dortighen ghebreecter tiene.

 

Tot dien tienen doet drieweruen toe

(1740)

So vele, als ic v leerde hoe.

 

Dan so hebdi veertich daer,

260

Die deelt voert² in viuen naer,

 

So hebdi die wilen saen.

 

Nu moet ghi dit al wel verstaen.

(1745)

Die mane ten vijftienden daghe

 

Gaet si breken alle slaghe.

 

 

265

Als die mane int suden staet,

 

Die zee dan vloeyen gaet,

+ f^o 49 r^o

1 noch: met inlassingstekens boven de regel.

2 r verbeterd uit?

[p. 430]

 

[p. 431]

267

⁺ Ende als si staet oest of west,

(1750)

Der ebben ghi dan niet en mest.

 

Tweewarf elker daghelike

270

Gheuallet dit in aertrike.

Qvansijs ghi weet nv die mane
Hoe out si is van dien ontfane,
Wildise also weten al
Hoe out si tander jaer wesen sal
Op desen seluen dach hier,
Sonder te sien in kalendier,
Elf daghe doeter toe an.
Tander jaer hebdise dan.
Also menighe elue, als ghi
Daer toe doet, dat seg ic vri,
Haer outhede also menich jaer
Hebdi op dien dach daer.
Maer dat moeti verstaen,
Als het bouen xxx sal gaen,
Dortich men wech wer¹ pen sal,
Ende houden an tander ghetal.

+ f^o 49 v^o

1 De twee lettergrepen zijn gescheiden door een gat in het perkament.

355 Lees (met L, U, H, S, B, O): Ende hets telken vierden jare.

388 den westen: lees (met de varr.) ten westen.

439 ten naesten: lees ten versten.
440 ten versten: lees ten naesten.

+ f^o 6 v^o

1 verbeterd uit daer.

535 setten: l. (met B, O, W) settent.

578 Die van astronomien es vroet: 1. (met O) Die van astronomien sijn vroet.
580 scijt: lees scijnt.

740 Versta: Ende opdraecht toter luchten.

1 moeilijk leesbaar.

762 Hi (van de bliksem), maar si 765, 768, 770!
766 tac: versta: 't dac.

2 tussen Wat en haghel: spatie. Daartussen stond snee, dat uitgeschrapt werd. De eerste h van haghel loopt over de laatste e van snee.

896 ghesciet: l. ghescien.
907 Is si oest: l. Is hi (cf. L. Essi; U. Es hi).

917 Aristotiles setter: l. (met de varr.) seiter.

947 948: L., met de varr., deze verzen in de volgorde 948-947.

1278 batet: versta: baatte 't.

1342 dieft: 1. dief.

1471 als si veruaren: 1. (met varr.) sal si veruaren.

1586 dwers: 1. diuers (en vgl. L 1246).

1867 si soude oplecken:

versta,	met H:	soudet
	met B:	sout
of lees,	met L:	souden
	met O:	soudene.

1884 woert: 1. (met de varr.) voert.