De natuurkunde van het geheelal

(1968)–Anoniem Natuurkunde van het geheelal, De– rechtenstatus

Een 13de-eeuws middelnederlands leerdicht

2. De Taal van de handschriften

Bij de bespreking van de taal der handschriften werd a.v. te werk gegaan:

- Alleen die vormen (afwijkend van de ‘algemene’ of niet) die regionaal of chronologisch relevant waren, werden opgenomen. Het daarbij gevolgde schema is min of meer dat van de Mnl. Spr. van A. Van Loey.

- De localisering geschiedde op gezag van verschillende syn- en diachronische studies, o.m. die van A. Van Loey, J.H. Kern, B. Van den Berg, A. Weijnen, H. Vangassen, Schönfeld, de taalatlassen, en talrijke andere werken die in de bibliografie opgenomen worden.

- Alle vindplaatsen konden niet steeds worden vermeld, omdat ze vaak te talrijk waren.

- Huiverig tegenover de filologische waarde van rijmwoorden (vooral in afschriften!), alhoewel ze een negatief belang kunnen hebben, heb ik telkens het versnummer van de vindplaats-inrijmpositie gecursiveerd. Klopt de spelling van het voorbeeld met die van het rijmende woord, dan wordt daar verder niets aan toegevoegd. Is het rijm echter ook maar enigszins afwijkend, zij het maar voor het oog, dan volgt na het gecursiveerde versnummer het tweede deel van het rijmpaar.

Met een voorbeeld wordt dit onmiddellijk duidelijk: warf (1274) = het rijmende woord eindigt eveneens op -arf; dair (315: claer); warf (1289: sterf) behoeven geen van beide commentaar.

- De klankleer werd zo volledig mogelijk behandeld; voor de vormleer, en meer speciaal flexie en syntaxis, was het onbegonnen werk even diep te willen ingaan op de taal van liefst 10 handschriften. Ik moest me daar tevreden stellen met enkele steekproeven.

- Het spreekt vanzelf dat hs. Ups een bizondere beurt kreeg, en ook hs. U, gezien de onzekerheid van zijn datering. In dit laatste hs. heb ik vooral getracht behalve het regionale, ook het chronologische aspect te belichten, in de hoop hierdoor de paleografen in hun onderzoek een handje toe te steken.

- Het filiatie-teken > mag niet al te letterlijk worden opgevat. In verschillende gevallen bestaat er eerder een parallel

Fig. 11. - Ups. f^o 1v.

tussen twee vormen, en er wordt dus niet altijd beweerd dat de tweede klank ontstaan is uit de eerste. Deze werd eerder gekozen als een soort van classificerings-criterium uit de ‘algemene literatuurtaal’, zoals trouwens ook Verdam in zijn Mnl. Wdb. als lemma bij de woord-bespreking de meest gebruikte, liefst ‘kleurloze’ vormen heeft aangehaald.

- Na de bespreking van klank- en vormleer volgt telkens een kort stukje ‘Woordgeografie’. Ik heb nl. voor enkele vaak in de tekst gebruikte woorden of vormen mijn bevindingen willen mededelen, zonder natuurlijk een definitief besluit te kunnen trekken. Toch leek het interessant te zien hoe sommige hss. systematisch een synoniem verkiezen, een of andere vorm weren, een bepaalde voorkeur schijnen te hebben. Voor woorden, die slechts één- of tweemaal voorkomen, was dit natuurlijk niet de moeite waard: een dergelijke frequentie is totaal onvoldoende. Bij andere, zoals nat en wac, kunnen de constateringen, vergeleken met andere gelocaliseerde teksten, stellig iets positiefs leveren.

- Verder wens ik er met veel nadruk op te wijzen dat het soms zéér moeilijk is, speciaal in een literaire tekst, een precieze localisering van het dialect te geven. Verschillende kenmerken hebben geen ‘exclusieve typeringswaarde’: ‘alleen een complex van vele kenmerken is typerend’ (V.L.II, p. 123).

Welnu, in de meeste gevallen hebben we niet steeds die overvloed van karakteristieke vormen die ons moet toelaten op wetenschappelijke gronden de bakermat van een handschrift te situeren.

Het geografische probleem is oneindig ingewikkeld door de interpenetratie, en het weinige dat we op dit ogenblik met zekerheid weten. Daarenboven wordt de moeilijkheid nog groter bij een tekst in verzen waar ritme en rijm de dichter tot veel in staat stelden, zoals Maerlant trouwens grif toegaf.

Ten slotte zou ik hier nog aan willen toevoegen dat mij zonder de minste twijfel vormen ontgaan zijn die ik had moeten opmerken, maar die, thans nog in gebruik in het ABN, te ‘normaal’ leken. Ik wens me hiervoor te verontschuldigen.

Hs. Ups.

Korte klinkers

1.	ă
A.	ă + r + cons.	O-Vl., (Geld., Limb.), Kust + Zeeuwse eilandenGa naar voetnoot1
	scarp (589)
	starc (662, 764, 782, 1025, 1791)
	arch (766, 769)
	warf (235, 269)
B.	ă + r + cons. > ĕ	Brab., Limb.
	werf (218, 317, 326, 390, 478, 487, 501, 545, 555, 560, 561, 565, 569, 1559)
	herde (580, 602, 663, 678, 785, 924, 927, 1174, bis, 1227, 1274, 1357, 1491, 1566, 1699, 1730)
	scerp (756)
	verwe (911, 914)
	sterck (1039)
	sterf (3 s. praet.) (1560)
C.	ă > ŏ	Vl., Holl., Brab.
	ghedochte (subst.) (1697)
	brochten (3 pl.) (724)

2.	ĕ
A.	ĕ / ă + r + cons. > ae	W-Vl., Z-Holl., ook O-Vl.
	gaern (1844)
	kaersen (637, 670, 672, 690)
	paerde (675, 1624)
	staerten (594)
	aertrike (11, 280, 299, 331, 419, 427, 433, 437, 453, 463, 483, enz...)
	swaerde (767)
	maers (= Mars) (363, 367, 466, 472, 1413)

B.	ĕ + r + cons. > ă	Vl., Holl.
	marcurius (299, rubriek na 438, 553, 1214)
	artrike (557)
C.	steeds met, nooit mit.
D.	ĕ + n > ĭ	vooral Br., ook oostel.
	kinne (1 s.) (1744)
	kint (3 s.) (340)
	bringhen (727)
	ghedinken (3 pl.) (1796)
	Dus uitsluitend in het rijm.
E.	nummer	oostelijk? (cf. p. 175)
	éénmaal: 572
F.	ĕ > ŏ	N-Br., Zeel., Z-Holl.
	dorden (382, rubriek na 1160, 1170)
	dortich (191, 209, 233, 256, 548, 555)
	(maar 208: dertighen)
	vorder (= verder) (757)
G.	ĕ + n + cons. > ei	N-O-Br., Geld., ookVl.
	peynst (3 s.) (725)

3.	ĭ
A.	ĭ + n > ĕ	O-Vl., Limb.
	anders sends (411)
	(ver)drencken (1320, 1321, 1326, 1331)
	ghens (= ginds) (1734)
B.	ĭ > ĕ	O-Vl., Limb., Br.
	mest (3 s.) (268, 908)
	lecht (= lux) (972: slecht)
	maar: 981 licht: slicht
	hette (= hitte) (indien niet uit Germ. * χaitiþô-) (1038, 1076, 1260, 1839, 1861)

4.	ŏ
	of/af	of = westelijk af = niet W-Vl.
	Steeds of, zonder uitzondering

5.	ŭ
A.	sulc	Wmnl.
	592, 922, 977, 1332, 1341, 1831
B.	ŭ > ĭ	Ingweoons
	stick(en) (1284, 1367, 1390, 1398)
	dinne (1787, 1803)
	Alleen in het rijm.

Lange vokalen

6.	ē en ê
A.	ê > ie	Holl. (kust), Z-Br.
	hiet(en) (= nomen habe(n)t) (rubriek na 590, rubriek na 958, 1113, 1129, 1410, 1411, 1413, 1427, 1429)
	twie (en samenstellingen) (253, 1045, 1046, 1050, rubriek na 1360, 1729)
B.	ê > ei	Limb., Kust-Wvl. en -Holl.Ga naar voetnoot1
	Niet-umlautfähig:
	breyt (1721)
	Umlautfähig:
	teyken (rubriek na 944) Daarentegen herhaaldelijk: teken heylighen (1127, 1696).

7.	î
	Vooral in het ww. sijn (= esse, inf. en 3 pl.) spelling ie, (naast vormen met -ij-):
	1210, 1212, 1645, 1796, enz...
	Vooral in Frans- en W-Vl., Z-Br., Limb. 13^e en 14^e eeuw.

8.	ie
	ie/uu	ie = Kustmnl., Vl., Br. uu = oostel., Limb.,Holl.
	vier (654, 658, 659, 693, 696, 700, 711, 721, 749, 753, enz...)
	liede(n) (rubriek na 772, 795, 1157, 1258, 1323, 1401, 1539, 1641, 1651, 1796)

	dietsche (918, 963, 1124, 1147, 1540, 1830)
	bedieden (3 s. en inf.) (1434, 1540)
	lude(n) (rubriek na 630, 676, 1311, 1647)
	duytsche (301)

9.	ō en ô
	palatalisatie	Ingweoons
	dueren (bijw.) (1783)
	Misschien ook, (voor zover de o superscriptum geen bizondere kleur aan de klank geeft):
	duer (741, 882)

10.	oe
	met spelling o: most(e)	Holl., Br.
	1314, 1324, 1795.

11.	uu
A.	spelling uy	vnl. 15^e eeuw.
	duytsche (301)
	(ghe)luyt (745, rubriek na 1842)
	suyt (878, 997, 1083, 1883)
	puyr (1562)
	huyt (1757)
B.	spelling uu in gesloten syllabe	14^e, vooral 15^e e.: Vl., Brab.
	gheluut (1843)

12.	Lange (?) vocalen met enkele spelling:
	terste (1013)

De vocaal in onbeklemtoonde lettergreep

13.	Sonorisatie van sjwa:
	wasom (821, 823, 824, 831, 835, 866, 867, 877, 879) (naast wasem)	O-Brab.
	vtor (= uter) (865)	O-Brab.
	tekijn, tekine (1001, 1005, 1013, 1016, 1045, 1051, 1063, 1079)

De consonanten

14.	epenthetische h
	threchte (= het rechte + subst.) (1031)
	Maar: 509 trechte

15.	-ft/-cht	-ft = N- en Z-Holl., N-Br., oostel. -cht = zuidelijk
	Steeds -cht-vormen, behalve:
	crafte (748, 1026, rubriek na 1286)
	after (rubriek na 414)

16.	Dissimilatie
	somne (= somme) (1677) (of sonme?)
	omne (= omme) (1678) (of onme?)

17.	t-apocope (assimilatie)Ga naar voetnoot1
	aerbevinghe (1799, rubriek na 1824, rubriek na 1832)
	tonstekene (= gerund.) (648)

18.	-sch/-sk	-sk = N-Holl.
	viske (pl.) (1806)
	paesken (rubriek na 1888, 161)

Vormleer

19.	t-apocope:
	die wint [...] loep in die hole (1780)

20.	umlaut van e: 3 s. st. ww. ind. praes.	Limb., ook Holl.Ga naar voetnoot2
	ghif (298)

21.	het ww. sullen
A.	sullen	Vlaams, maar ook sporad. Holl., Br., Limb.
	3 pl. (622, 1286)
B.	sollen	Limb., Holl.
	3 pl. (399)
C.	sellen	N-Holl., maar ook sporad. Utr., Brab.
	3 pl. (1542)
	3 s. (1810, 169, 218)
	2 pl. (231, 236)
	2 s. (173)

22.	horen (adj. poss.)	schijnt vooral Br. te zijn
	424, 576

23.	soe = zij (fem. s.)	Vlaams
	303, 436, 1493 (so: toe))

24.	-scap/-scep	-scep = Vl., Zeel., Holl.
	lantscep (1831)
	maar: lantscap (612, 1615)

25.	hemlieden	Wmnl.
	1651

26.	Vormen van het type ‘entie’	Vlaams
	haerentaer (314)
	entie (539, 617, 795, 1211, 1295)
	enten (1412)

27.	Nom.-Acc. pl. 1^e flexie op -n	Vl., Brab.: vooral 15^e eeuw
	voeten (517)
	duuelen (709, 723)
	dagen (rubriek na 1426)
	lieden (1401)

	holen (1830)
	enz...

28.	stoet (praet. staan)	Vl.
	stoeder (1793)

29.	Acc. gebruikt in 1^e casus
	den reghenboghe [...] en es el niet (901)
	hoe den viant den mensche doet quaet doen (rubriek na 1834)

30.	begonde (praet. beginnen)	Vl., Holl.
	1634

31.	worden (inf. en ind. praes.)	15^e eeuw
	inf. (1162)
	ind. praes. (643, 749, 957, 1069, 1165, 1317, 1329, 1346, 1357, 1495, 1512, 1524, 1610, 1737, 1778, 80, rubriek na 96)
	Maar: ind. praes. wert (945, 1118, 1298)

32.	Eigenaardig zijn enkele gevallen, waar het onderwerp blijkbaar een enkelvoudsvorm heeft, met een ww. in het meervoud: 609 haer naem [met e-apocope!] sijn gheheten cometen; 1761 aertrike sijn al vol holen.
	Vermoedelijk is hier attractie in het spel naar de meervoudige bepalingen: cometen en holen.

33.	e-apocope bij de substantieven komt slechts zelden voor, meestal is de oudere, volle vorm bewaard. Ook bij de ww., 3 s. ind. praes., werd de oudere vorm op -et, in en buiten het rijm, bij voorkeur behouden.

34.	ghe- prefix
	Alle participia hebben normaal het ghe-prefix. Ook bij infinitieven komt het geregeld voor, met perfectieve betekenis: de copiist scheen hiervoor zeer gevoelig en laste zelfs eenmaal het prefiks boven de regel in (349).

	Ook de substantieven en adjectieven hebben bij voorkeur de ghe-vorm: gheluut, gherecht (adj.), e.d.
	Leden (part. perf.) is hierop een normale uitzondering: 194, 205.

35.	ghevaen (1346, 1870)	Wmnl.
	ontfaen (1376, 1520)
	beuaen (1464)

36.	woude (praet. willen)	meer oostelijk
	1340

37.	Gereduceerd gerundium	Holl.: eind 14^o e., ook Brab.
	te proeuen (577)
	te soeken (rubriek na 1888)
	te weten (rubriek na 88, na 96, na 270)
	te sijn (rubriek na 1180)
	te stelen (1343)
	te comen (1851)
	te sien (182)
	Enkele niet-gereduceerde vormen:
	tonstekene (648)
	te gane (922)
	te stane (961)
	te doene (1072)
	te siene (255)
	Dus alle, op één na, in rijm-positie.

Woordgeografie

	Toghen	Vlaams
	10, 335, 808, 835, 974, 1168, 1206, 1316, 1348, 1548, 1564, 1670, rubriek na 1708, 198
	Wac(heit) /nat(heit)
	Wac (930, 933, 938, 944, 1155, 1181, 1189, 1195, 1210)
	Nat (1150, 1213, 1719)
	Zelle (= februari)	Hollands
	1159

	Varinghe	Vlaams
	834
	Sonder dat	Vlaams? (cf. Mnl. W. 7, 1544)
	540

Conclusie

Het is op het eerste gezicht duidelijk dat we hier westmiddelnederlands hebben. De gegevens moeten nu verder helpen uitwijzen of het om een Vlaams of Hollands dialect gaat.

Maar eerst even p.m. dit: indien het schrift op f^o 67^r dat van de copiist is, hebben we een zeer precieze aanduiding: Monster, op een tiental km ten Z. van Den Haag. Ook deze stad wordt in de codex vermeld, maar door een beslist andere hand. We blijven niettemin in de buurt.

Nu is het wel heel moeilijk om, bizonder in dit handschrift, typische (lees: exclusieve) kenmerken te vinden, van welk dialect ook. Op enkele uitzonderingen na, zijn alle vormen mogelijk in Vlaanderen, Zeeland en Zuid-Holland. Dat was dan ook één van de redenen waarom deze tekst onze legger werd.

Vlaams zijn, of kunnen zijn:

1 A, C; 2 A, B, C, G; 3 A, B; 4; 5 A, B; 8; 9; 15; 21 A; 24; 25; 26; 27; 28; 30; 35;

m.a.w. het leeuwenaandeel.

Maar zó eenvoudig gaat het niet, want de volgende vormen komen in Vlaanderen normaal niet voor:

2E	nummer (1 ×):	uitgesproken oostelijk (?)
2F	ĕr > ŏr:	N-Br., Zeel., Z-Holl.
6A	ê > ie:	Holl. (kust), Z-Br.
8	uu:	Holl., Limb., oostelijk
9	o superscriptum (2 ×):	oostel., maar kan ook in Holl. voorkomen
10	moste:	Holl., Brab.
13	wasom:	O-Brab.
15	-ft (4 ×)	N- en Z-Holl., Utr., N-Br., oostel.
18	-sk:	N-Holl.
20	ghift (1 ×):	Limb., ook Z-Holl.
21B	sollen:	Holl., Limb.

21C	sellen:	N-Holl. (ook Brab.)
37	geruduceerd gerund.:	Holl., ook Brab.

Uit dit overzicht blijkt dat, ondanks het overwegend Vlaamse element, de copiist geen Vlaming was. Uit de opgesomde afwijkingen blijkt een duidelijk Z.-Hollandse tendens, en een licht Brabants tintje. De meer noordelijke vorm -sk (18) werd, en wordt nog, gebruikt tot aan Scheveningen, in wat Van Ginneken het ‘Strand-hollands’ noemtGa naar voetnoot1.

Wat nu met de enkele Brabantse vormen? Bij Van Ginneken (Handboek I, p. 98) lezen we: ‘Voor het Zuid-oost-Hollandsch hebben wij zoowel overeenkomst met het Strand-Hollandsch als met het Brabantsch en West-Vlaamsch te constateeren’. Dit kan best voor heel Zuid-Holland waar zijn geweest.

Nummer komt meermaals voor bij Breero (o.m. Klucht van de Koe, 289); zie ook Nauta § 11. Eveneens bij Huygens: Trijntje Cornelis 1329, 1330: ummers (in de mond van Trijntje!). Van Helten citeert (§ 34, opm. 2) verschillende vindplaatsen, waaronder Vlaamse.

Heeroma (Daan en Heeroma, Zuidhollands, p. 41) ziet er zelfs een Ingweoons substraat in: ‘Stellig oud en waarschijnlijk heenwijzend naar de Ingweoonse taallaag zijn de vormen ûrgens, umment, ummers en neuit voor ‘ergens’ ‘iemand’ ‘immers’ en ‘nooit’, [...] van oorsprong [zijn ze] alle samenstellingen met het bijwoord io (uit êo uit germ. aiw) [...] het 1^e element van deze tweeklank [heeft] het tweede gepalataliseerd’.

Hieruit blijkt wel dat deze vormen niet zo maar definitief als ‘oostelijk’ mogen beschouwd worden.

Tot besluit meen ik te mogen zeggen dat we hier, op een paar uitzonderingen na, een tekst hebben die zeer dicht bij het Vlaams staat, maar afgeschreven door een Zuid-Hollander (Hagenaar?), die slechts hoogst zelden, en dan nog meestal in de rubrieken, zijn eigen streektaal even laat doorklinken.

Hs. M.

Korte vocalen

1.	ă
A.	ă + r + cons. > ĕ	Brabants, Limburgs
	herde (580, 262)
	sterk (1039, 782)
B.	ă + r + cons.	O-Vl., Geld., Limb.
	harde (663, 678, 700)
	starc (764, 1025)
	scarp (589, 756)
	varwe (914)
C.	ă/ĕ + r + cons. > ae	W-Vl., Z-Holl.
	waerpt (3 s.) (781)
	waert (3 s.) (651, 749)
	waerven (911)

2.	ĕ
A.	ĕ + r + cons. > ă	Vlaams, Hollands
	marcurius (299, 359, 440, 444)
	barnet (687)
	start (1115)
	Meestal echter e-vormen.
B.	ĕ > ĭ	Brab., Holl., verder oostw.
	wilke (568: elke)
	him (pron. pers.) (958")
	mit (173, 361, 389, 396, 594, 653, 684, 736, 742, 970, 977, 986, 1042, 1115, 1126, enz...) De vorm met komt ook voor, maar minder.	Holl, Noordel., ook N-O.
C.	ĕ + n > ĭ	Brab., oostel.
	bringhen (alle vormen) (413, 727, 730', 775: bezenght)
	bekinnen (568)
	ghedincken (1796: verdrincken)

D.	ĕ > ŭ: nummer	oostelijk, ook Holl. (cf. p. 175)
	nummermeer (667). Meestal wordt ymmer gespeld: 614, 743, 866, 1851.
E.	Rekking van ĕ
	eende (= finis) (351)	Limburgs en Brabants
	deerde (= 3^e) (617: onvrede, 1045)
F.	ĕ + r + cons. > ae	WVl., Z-Holl., ook O-Vl.
	aerde (737)
	aertrike (299, 433, 437, 427, 588)
	Meestal echter ĕ-vormen. Zie ook 2 A.

3.	ĭ
A.	ĭ > ĕ	O-Vl., Limb., Brab.
	ghewes (570)
	clemmen (859, 1053, 1792)
	bames (1121)
	hette (1038, 1861) (indien niet uit Germ. *χaitiþô-).
	N.B. ĭ-vormen komen ook voor, zelfs in het rijm: 268 mist: west 908 mist: west
B.	ĭ + n > ĕ	O-Vl., Limb.
	vent (3 s.) (410) (zie echter commentaar)
	henghe (586, 672)	Holl., N-O.
	renc (929: ginc)
C.	Rekking van ĭ + n + cons.	Brab., Limb.
	vienden (1882: enden)
	(tenzij kruising in spelling van vinden en venden).
D.	Rekking van ĭ
	liecht (305)	oostelijk
	vieschen (= vissen) (1806)	Brab., Limb.
	hietten (= hitte, hette) (1076)	Brab., Limb.

4.	ŏ
A.	ŏ > ŭ:
	summe (398: omme)	W-, O-Vl., Holl. (kust)
B.	af/of:	of = westel; af = niet W-Vl.
	of (174'', 191, 292, 386, 676, 681, enz...) Eén enkele uitzondering: 1818 af

5.	ŭ
A.	ŭ > ĭ	Ingw.
	dincken (alle vormen) (588, 631)
	dinne (1787: inne; 1803: inne)
	sticke (1814: dicke; 1872: dicke)
B.	selc	Brabants
	674, 841, bis, 845, 1004
	Sulc komt vaker voor:	Wmnl.
	323, 592, bis, 674, 714, 842, bis, 356, 922, 977, 1083, 1831.
C.	ů	oostmnl.
	marcůrius (440)
	lůcht (678)
	důůelen (709, 716)
	vlůcht (748)
	důs (751, 777)
	Ook op u = v: důůelen (709, 716) gheůallet (1074)

6.	Rekking (?) van korte vocalen:
	Behalve de reeds aangehaalde:
	coert (776) coertelic (58) }
	waecheit (606) (?) }	meest in Limburg, ook Brab.
	ghewaech (43: dach) (?) }
	heet (= pron. het) (883) (?)
	haelf (1095) }	meest in Limburg, ook Brab.

Lange vocalen

7.	ā en â
A.	umlaut	Oostelijk, Brabant
	twelf (317, 369)
	weyt (3 s. waeyen) (817, 830)	Holl., Limb., Oostbr.
	maar: wayt, drayt, wayen (1835, 1836, 1841)
B.	spelling ai	Limb., Brab., Geld., (Holl.)
	dair (601: claer, 688, 763, 779, 862, 1032: tiaer, 1052: waer, 1787, enz...)

	hair (688: claer, 1003, 1818, 215)
	wair (733, 811, 232, 1797, 1799)
	wair (conj. van sijn 3 s.) (1844)
C.	no = na	Limburg
	1110

8.	ē en ê
A.	ê > ei	Limb., Kust-WVl., Kust-Holl.Ga naar voetnoot1
	Niet-umlautfähig:
	heiten (alle vormen) (303, 309, 312: planeten, 353, 356, 609, 715, 722, 750, enz...)
	weit (3 s.) (891)
	eyn (436)
	meister (623)
	gheine (766)
	Umlautfähig:
	teyken (775, 1005, 1013, 1016, 1037, 1045, 1051, 1063, enz...)
	deilen (subst. pl.) (999)
	vleisch (h, cf. III, p. 616)
	cleyn (580: ghien, 616: ghemien, 572: gheen, 1029)
B.	ê > ie	Hollandse kust, Z-Br., ook Limb.
	ghemien(like) (75, 616: cleyn)
	twie (443, 450, 661 twien: een, 663, 781: wee, 915: mere, 1046, 1050, 250)
	ghien (579: cleyn, 595, 768, 773, 859, 984, 1842)
	clien (596)
	ierste (615)Ga naar voetnoot2
	stien (655)
	hiet (3 s.) (1045, 1063, 1081, 1097, 1113, 1129)
	ic mienne (374)
	Deze vormen wisselen af met e(e)-vormen; het rijm is niet steeds zuiver.
C.	ē/[ø:]:	Brabants, Hollands, N-O.
	voele (728)

9.	ie
A.	ie > ē		Kustmnl., Holl., Oosten en Limb.
	lede (676)		W-Vl.
	stremen (977)
B.	ie/uu		ie = Kustmnl., Vl., Brab.
	dietsche (301, 918, 963, 1124)
	vier (600, 643, 654, 658, 659, 693, 696, 700, 711, 721, 749, 753, 850, 857, enz...)
	liede (795, 1075, 1796)
	lude(n) (290, 66, 370)		uu = Limb., oostel., Holl.
	beduden (629)

10.	ô
	Spelling oi		oostelijk
	hoirt (imper.) (599)
	beduden (629)

11.	oe met spelling o		Zeel., Vl., Holl.
	nomen (293)
	(be)prouen (425, 428, 577)
	vloyen (266)
	ho (= hoe) (178, 242)
	beduden (629)

12.	Enkele spelling van lange (?) klinker
	wy sin (= videmus) (379)	[ie]	Limb., Br.,
	maniren (608, 1006)	[ie]	Limb., Br.,
	vlighen (subst.) (394, 398)	[ie]	Limb., Br.,
	virde (353)	[ie]	Limb., Br.,
	tfir (753, 850)	[ie]	Limb., Br.,
	schiren (= schier) (904: manieren)	[ie]	Limb., Br.,
	driw'f (218, 235)	[ie]	Limb., Br.,
	schint (3 s.) (215)	[î]
	sin (3 pl. esse) (958')	[î]
	hants wil (404)	[î]
	nord (626)
	sten (657)
	wet (3 s.) (298, 660)
	erste (299, 380)
	ghen (306, 987)

	twen (366)
	ontstect (3 s.) (736)	Brabant
	wassem, wassen (= wasem) (739, 744)
	ens (= eens) (889)
	brect (3 s.) (955, 1788, 1804)	Brabant
	dar (= daar) (437, 980)
	twellinc (1045)
	het (= adj. heet) (1065)
	vort (1780: ghehoort)
	wanner (245)
	warheit (1874)
	dagraet (1823)
	Allerlei factoren spelen hierbij een rol: e-syncope, e-apocope, verdubbeling van consonant, e.d.

De vocaal in onbeklemtoonde lettergreep

13.	Sonorisatie van sjwa:
	twiuoudoghe (1046)	Brab., Limb. (?)
	bliximt (783)

14.	Svarabhakti:
	ellic (288, 294, 375, 894, 1001)
	ghelas (979)

Consonanten:

15.	H-prothesis:	Vlaams
	hymmer (207)

16.	-ft	-ft = N-en Z-Holl., Utr., N-Br., oostel. -cht = zuidelijk
	after (83)
	In alle andere gevallen: -cht-vormen (171, 298, 347, 749, enz...)

17.	scl:
	sclach (746, 754)

18.	t-apocope of -hypercorrecte toevoeging:	Limburgs
	luch (601, 793, 927)

	nach (165)
	dinck (3 s.) (631)
	Soms met verbetering in de tekst:
	{lan[^t]sheren (619)
	{nache[^t]n (1060)
	snachs (720, 1817, 1824)	} assimilatie?
	hon daghen (= hondsdagen) (1087)	} assimilatie?
	dinct (= ding) (649: ghinc)
	hier oft (871)
	dat segt ic (168, 186)
	nu hebt ic v al vercallet (998)

19.	w = v
	wliet (828, 1777)
	twijfte (1063)
	woren (1086)
	waren (ww. varen) (798)
	weel (= veel) (1796, 1821, 1875)
	wischen (= vissen, subst. pl.) (1809)
	wriest (1841)
	ewangelist (63)
	v = w
	vel (711)
	vallet (1073, 1075)

20.	k > ch-spelling
A.	maechter (= maakt er) (1800)	Vl. en Br.
B.	ich (43)	oostelijk (Duitse invloed)

21.	Verdubbeling van consonanten	(vooral) Limburgs
	ic mienne (= mene) (374)
	twiellinc (1050)
	twellinc (1045)
	kerssen (670, 672, 690, enz...)
	wa(e)ssem (737, 739, 744, enz...)
	wanttet (= want het) (703)
	watt (339)

22.	Segmentatie:
	nempt (694)
	compt (733: noempt)
	noempt (734: compt)

23.	Metathesis:	Limburgs
	dorne (= donre) (734)
	ghewarcht (1048: cracht) (?)
	drop (= dorp) (1793)

Vormleer:

24.	di	oostelijk
	art. (781, 885, 1085, 1842, 1846, 1849)
	rel. (930)

25.	et	Brab., oostel.
	208

26.	hoer, horen (adj. poss.)	schijnt vooral in Brabant
	285, 424	voor te komen (?)

27.	soe = zij (fem. s.)	vnl. Vlaams
	Alleen in het rijm, tweemaal: 436, 447.

28.	da = daar; hy = hier	oostelijk
	da (843) hy (393)

29.	entie, e.a.	Vlaams
	entie (287, 678, 768, 1060)
	haer entaer (314)
	enten (1865)

30.	zullen
A.	soelen wi (69)	oostelijk
B.	Tweemaal sullen (3 pl.) (399, 622)	Vlaams, maar ook sporad. Holl., Brab., Limb.

31.	Twisken	N.-Holl.Ga naar voetnoot1
	437, 453, 661, 702, 787, 789, 1863.

32.	Ny(w)e:	Omnl.
	174' epyphanie, 379.

33.	ic seiden	oostelijk
	346

34.	Part. perf.:
	gheleden (205)
	maar: venijnt (1092)

35.	Nom.-Acc. pl. op -n, 1^e flexie	Vlaams; Brab.: vooral 15^e e.
	duuelen (709, 723, 716, 790)
	winden (1886)
	vieschen (en varr.) (1806, 1809)

36.	Ghescapen	Brabants
	(part. perf. sceppen) (280)
	Maar: ghescepen (688)

37.	umlaut 3 s. ind. praes. st. ww.	Limburg, ook Holl.
	brict (1856)

38.	ten laesten	Holl.
	654

39.	acc. mv. si	oostmnl.
	582: men si niet ghesien

Woordgeografie

M is het enige handschrift, waarin de vorm nochtien gebruikt wordt, en dit zelfs met uitsluiting van iedere variant: 399, 409, 701, 753, 856, enz...

-	nat(heit) /wac(heit)
	nat(heit) (897, 899, 933, 938, 944, 882)
	wa(e)c(heit) (606)
-	bachten
	Slechts éénmaal (1026), waar de andere hss. achter /after hebben.
-	toghen	Vlaams
	198, 808, 974
	maar: in vers 644 werd het vervangen door bewisen.

Conclusie

De taalvormen in dit handschrift zijn zeer uiteenlopend en lijken op het eerste gezicht een onmogelijke warboel. We hebben dan om te beginnen de kenmerken per streek gegroepeerd:

Limb. en oostel.:	2C; 3D; 5C; 6; 7A, B, C; 10; 12 (gedeeltelijk); 18; 20B; 21; 23; 24; 28; 30A; 32; 33; 37; 39.
o.m. Limburgs:	1A, B; 2D, E; 3A, B, C; 8A, B; 9A; 16; 25.
Vlaams:	1C; 2A, F; 4A; 5B; 11; 15; 27; 29; 30B.
Brabants:	5B; 12 (gedeeltelijk); 36.
o.m.Brabants:	2B; 8C; 9B; 20A; 26; 35.
N-Hollands:	31.
Hollands:	38.

De oostelijke (en Limburgse) kenmerken halen het met enkele lengten op de andere. De Brabantse vormen zijn bovendien in Limburg best mogelijk. Er blijven dan nog talrijke Vlaamse eigenaardigheden, alsook enkele (Noord-)-Hollandse.

Ik meen de volgende conclusie te mogen trekken: M is de Limburgse copie van een (Noord-)Hollandse Vorlage, waarin duidelijk een Vlaams substraat zichtbaar is. Ofwel heeft de afschrijver van M gewerkt met twee leggers, wat wel voorkomt, en waarvan we dan een bevestiging zouden vinden in M', gedeeltelijk (?) door dezelfde hand geschreven, maar kennelijk naar een andere Vorlage dan die van M.

Hs. M'.

Dit fragment bevat slechts 84 verzen, zodat het haast onmogelijk is een gegronde opinie te formuleren over de taal. Enkele kenmerken zijn niet voldoende om enig houvast te bieden, maar wijzen toch in een bepaalde richting:

Korte klinkers

1.	ă
	ă + r + cons. > ĕ	Brab., Limb.
	werf (317)
	herde (276)

2.	ĕ
A.	ĕ + n > ĭ	vooral Br., ook oostel.
	brinct (3 s.) (252)
B.	ĕ > ĭ	Holl., Noordel., ook N-O.
	mit (272)
C.	met rekking
	gheseit (part. perf. setten; tenzij verwarring met segghen) (297: wet)
D.	ĕ + r + cons. > ă + r + cons.	Vlaams, Hollands
	marcurius (299)

3.	ĭ
A.	ĭ > ĕ	O-Vl., later Limb.
	decke (270)
B.	met rekking	oostelijk
	liecht (= lux) (305)

4.	ŏ
	af	niet W-Vl.
	(292)

Lange vocalen

5.	ā en â
	spelling ai	Geld., Limb., Brab. (Holl.)
	hair (285, 316)
	clair (313: entaer)
	wair (330)
	dair (246)
	N.B. gheet (3 s.) (264)

6.	ē en ê
A.	ê > ie	Holl. (kust), Z-Br.
	twie (295)
B.	ê > ei	Limb., Kust-WVl. en -Holl.Ga naar voetnoot1
	heyt, heit (= nomen habet) (302, 309)
	weycke (= weke, adj.) (273)
C.	ē met ronding	Brab., Holl., N-O.
	voele (258)

7.	ie
	dietsche (300)	Kustmnl., Brab., Vl.

8.	oe
	Spelling o	Zeel., Vl., Holl.
	nomen (293)
	vloyen (266)

Consonanten

9.	f-syncope	schijnt eerder Br. en oostel. te zijn
	hoet (= hoofd) (275)

10.	v = w
	veruen (= werven) (317)

11.	-cht	zuidelijk
	cracht (298)

Vormleer

12.	horen (adj. poss.)	schijnt vooral in Br. voor
	319	te komen (?)

13.	et (pron.)	Brab., oostel.
	271

14.	entaer	Vlaams
	314: clair.

Conclusie

M' is, althans voor het begin, het werk van dezelfde copiist als die van M, zodat we natuurlijk hetzelfde superstraat zullen vinden. En alhoewel naar alle waarschijnlijkheid de legger niet dezelfde was voor beide hss., komen we toch ongeveer tot een identieke conclusie.

Behalve de te verwachten Vlaamse vormen, hebben we ook hier talrijke oostelijke kenmerken.

Ik waag het niet een definitieve conclusie te trekken wat de legger betreft, maar meen er wel zeker van te mogen zijn, dat de copiist een Limburger was.

Hs. L.

Korte klinkers

1.	ă
A.	ă + r + cons.	O-Vl., Geld., Limb.
	warf (478, 487, 501, 569, 1380, 1559)
	harde (580, 663)
	scarp (589, 756)
	starc (764, 782, 1392)

	varwe (911)
	arch (769)
	starf (1560)
B.	ă + r + cons. > ĕ	Brab., Limb.
	werf (317, 326, 545, 555, 559, 561, 565)
	herde (700, 1274)
	verwe (914)
C.	ă/ĕ + r + cons. > ae	W-Vl., Z-Holl., ook O-Vl.
	kaersen (637, 670)
	aerdrike (299, 433, 437, 453, 463, 543, 556, 737, 865, enz...)
	maers (= Mars) (363, 367, 1413)

2.	ĕ
A.	ĕ/ĭ	Brab., Holl., verder oostw., ook éénmaal in W-Vl. (Oudste Mnl. O.).
	wilke (486, rubriek na 752)
B.	mit	Holl., Noordel., ook N-O.
	Slechts uitzonderlijk: 361, 396, 1330
	Meest met.
C.	ĕ + n > ĭ	vooral Brab., ook oostel.
	kint (3 s. kennen) (340)
	bringhen (727)
	in (= negatie en) (958)
	omtrint (1035: bekent)
D.	ĕ + r + cons. > ă	Vlaams, Holl.
	marcurius (299, 359) Meestal: mercurius
	ardrike (331, 419, 493, 507, 551, 574, 839, 1461)
	barnet (3 s.) (687)
	bescarm (3 s. conj. pr.) (1798)

3.	ĭ
A.	rekking van ĭ + n + dent.	Geld., W-Overijss., Utrecht, NO-Brab.
	wijnt (781, 818, rubriek na 818, 820, 826, rubriek na 828, 836, 1764, 1765, 1774, enz...)

	wijnter (812, 1030, 1125, 1139, rubriek na 1172, 1173, 1192, rubriek na 1198, 1203, 1237, 1240, enz...)
	kijnt (1298, 1301, 1331, 1361, 1370, 1382)
	pijnster (= Pinkster) (54)
B.	ĭ + n > ĕ	O-Vl., Limb.
	henghe (3 s.) (586, 672)
	(ver)drenken (1320, 1321, 1326, 1331)
	send (= sinds) (1430)
	gens (= ginds) (1734)
C.	ĭ > ĕ	O-Vl., Limb., Brab.
	blessene (= bliksem) (732, 734, 797)
	blessemt (3 s.) (783)
	hette(n) (= hitte) (1038, 1076, 1260, 1861) (indien niet uit Germ. * χaitiþô-)
	clem (3 s.) (1720
	apelle (= april, met waarschijnlijk vergeten r- afkorting) (1043)
D.	ĭ > ŭ	Vl., Brab.
	lucht (= lux) (987)

4.	ŏ
A.	ŏ > ŭ	W- en O-Vl., ook Holl. (kust)
	wl (= vol) (1099)
B.	of/af	of = westelijk; af = niet W-Vl.
	of: 16, 386, 676, 681, 696, 714, 826, 832, 844, 846, 862, enz...
	af: 292, 733, 1078, 1384, en enkele andere.

5.	ŭ
A.	sulc	Wmnl.
	592, 922, 977, 1341, 1831.
B.	ŭ > ĭ	Ingweoons
	dinken (588, rubriek na 630, rubriek na 636)
	stick(en) (1284, 1367, 1398)
	Maar: dunne (1787: inne)

Lange vocalen

6.	ē en ê
A.	ê > ie	Holl. (kust), Z-Br.
	dielt (3 s.) (260)
	hieten (alle vormen) (309, 353, 527, 715, 722, 723, 750, 963, 1013, 1037, 1045, enz...)
	ghien (1625)
	stien (1671: een)
B.	ê > ei	Limb., Kust-W-Vl., Kust-Holl.Ga naar voetnoot1
	Niet-umlautfähig:
	weit (3 s.) (891)
	heit (= nomen habet) (1097)
	Umlautfähig:
	heylighe (66, 1127, 1696)
	teiken (1079, 1234)
C.	ai (= ê) > ā	Holl.
	nauegaer (645)

7.	ie
A.	ie/uu	ie = Kustmnl., Vl., Brab.
	Zonder uitzondering ie:
	dietsche (301, 918, 963, 1124, 1147, 1540, enz...)
	vier (654, 658, 659, 693, 696, 700, 711, 721, 749, 753, enz...)
	liede (676, 795, 1157, 1311, 1323, 1390, 1401, 1539, enz...)
	bedieden (1540)
B.	ie > ē	W-Vl., Zeel., Holl., Oosten en Limb.
	wel (= wiel, indien niet corrupt) (393)
	lede (1258) (of: = ledematen?)
	drewarf (218)
C.	ie > spelling ei (= ē ?)	W-Vl., Zeel., Holl. oosten en Limb.
	neit (= niet) (29: seit, 337: seit)

D.	ie met spelling ij
	nijt (= niet) (1501)

8.	ō en ô
	spelling oo in gesloten (ook vroeger open) syllabe	Vl., Holl., 2^e helft 14^e en 15^e eeuw
	De oo-vormen zijn te talrijk om ze volledig op te sommen; hier volgen er enkele:
	groot (317, 421, 542, 549, 558, 581, enz...)
	voort (346, 591, 631, 1400, 1431, 1442, enz...)
	loopt (3 s.) (300, 313, 327, 331, 332, enz...)
	coomt (3 s.) (357, 457, 475, 476, 495, 1516, enz...)
	ooc (360, 541, 578, 591, 637, 639, 641, enz...)
	oost (377, 381, 384, 388, 395, enz...)
	hooch (419, 455, 462, 472, 474, 482, enz...)
	mooch di (579)
	moocht (1351)
	(and)woorde (583, 1350, 1399, 1693, enz...)
	root (593, 678, 912)
	hoort (3 s.) (599, 1680, 1708, enz...)
	noord (626, 996, enz...)
	boort (imper.) (645)
	hooft (1134, 1342)
	altoos (776, 799, 883, 1347, 1723, enz...)
	door (882, 976, 982, enz...)
	enz...

9.	oe
A.	spelling o	Zeel., Vl., Holl.
	nomet (3 s.) (734)
B.	moste (3 s. moeten, praet.)	Holl., Brab.
	rubriek na 1242, 1314, 1324, 1823

10.	Lange (?) vocaal met korte spelling
	ghen (286)
	vlighe (subst.) (395)
	wet (2 pl.) (1219)
	driuoud (246)

De vocaal in onbeklemtoonde lettergreep

11.	Sonorisatie van sjwa
	tekijn (1001, 1005)
	wolkijn (1858)
	kersauant (349)

Consonanten

12.	v = w
	tve (515, 552)
	tuintich (559)
	ghevracht (1048)

13.	s of t + h
	sesh (336, 341, 459, 545)
	comethen (609, 626)

14.	-ft/-cht	-ft = N- en Z-Holl., Utr., N-Br., oostel. -cht = zuidelijk.
	craft (1026)
	after (1026)
	Anders steeds -cht.

15.	Auslaut-d
	Opmerkelijk is in dit hs. de vaste, haast beredeneerde spelling van eind-d (naar de regel van de gelijkvormigheid in onze moderne spelling), waarop noch de fonetiek, noch het rijm-voor-het-oog invloed schijnen uit te oefenen. Hier volgen slechts enkele vbb.:
	woord (26, 301, enz...)
	auond(s) (301, 307, 380, 381, 382, enz...)
	ardrike, aerdrike (zie 1 C en 2 D)
	coud (1155: menichfout, 1210)
	zuud (1883)
	driuoud (246)
	oud (180)

	noord (626, 996)
	dood (1178, 1397)
	enz...

16.	t-syncope door assimilatie
	onsteken (635, 648, 665, 667, 687)
	onbliuen (686)
	ombeiden (958)
	hondage (rubriek na 1076)

17.	-sk/-sch	-sk = N-Holl.
	Meestal spelling tusscen (437, 702, 787, 1455, 1459, 1466, 1590, 1863). Daar we echter éénmaal tusken (463) vinden, ben ik geneigd dit te beschouwen als een fonetische spelling, zodat ook bij de boven geciteerde vormen [sk] zou mogen gelezen worden. Ook: vissce (1806, 1809).

Vormleer

18.	zullen
A.	sullen (3 pl.)	Vlaams, maar ook sporad. Holl., Brab., Limb.
	399, 622, 100
B.	sellen	N-Holl., ook sporad. Utr., Brab.
	2 pl. zelt (22, 216)
	3 s. sel(t) (1345, 1368, 169, 219)

19.	seghen
	579, 607, 1815

20.	et (pron.)	Brab., oostelijk
	815, 817, 776, 933, 1115, 1141, 1312, 1341, 1569, 1611, 1697, enz...

21.	conen	Vlaams
	rubriek na 1242

22.	di	Limburgs
	art.: di wasem (744)
	pron. rel.: 1109

23.	de (art. en pron. rel.)
	Zéér vaak: ± 250 maal:
	18, 287, 297, 302, 308, 310, 313, 321, enz..., enz...

24.	Vormen van het type ‘entie’	Vlaams
	entie (828, 836, 1848)

25.	woort (= 3 s. werden)	schijnt o.m. O-Vl. te zijn
	1096, 1396

26.	hem lieden	Wmnl.
	1651, 1658.

27.	Nom.-Acc. pl. 1^e Flexie op -n	Vlaams
	goden (1405)
	e.a.

28.	part. perf. zonder ghevallen (675)	Holl.

Woordgeografie

Wac(heit)/nat(heit)
weec(heit) (877, 882, 938, 944, 1195)
wechede (897, 899, 933)
wac (606, 1150, 1155, 1181, 1189, 1210)
nat (1719)
Toghen	Vlaams
335, 664, 808, 974, 1168, 1206, 1548, 1670, 198.

Conclusie

We constateren dat de meeste vormen westelijk zijn, of kunnen zijn, en meer bepaald Vlaams, Hollands, Zeeuws. Vlaams is

de tekst zeker niet, omdat er teveel karakteristieken zijn die in het Vlaams niet thuishoren. We zullen dus iets meer noordelijk moeten zoeken: Zeeland of Zuid-Holland zouden eventueel in aanmerking kunnen komen (vooral wegens 6A, 7C, 9B), maar er zijn dwingende criteria die nog iets meer naar boven op de kaart wijzen: 17 -sk, 18B: sellen; ook meer oostelijke vormen komen voor: 1B, 20: et, 24: di.

In de Bouwstoffen wordt van L gezegd dat het in de buurt van Utrecht geschreven is. Dit lijkt inderdaad mogelijk, als we die ‘buurt’ niet al te eng beperken, en de taal niet als ‘Utrechts’ gaan bestempelen.

De kalender is, zoals in de andere hss., van Vlaamse oorsprong, maar met toevoeging van verschillende Utrechtse heiligen (zie Beschrijving).

De talrijke Vlaamse vormen komen natuurlijk ook hier voor rekening van de legger. Wát in de taal van hs. L wijst nu naar een andere streek dan Vlaanderen?

1B	ar + cons. > er + cons.	Brab., Limb.
2A	wilke	Br., Holl. → oostw.
B	mit	Holl., N., ook N-O.
C	ĕ + n > ĭ (1 ×)	Br., ook oostel.
3A	rekking van ĭ + n + dent.	Geld., W-Overijss., Utr. N-O-Brab.
6A	ê > ie	Holl. (kust), Z-Br.
C	nauegaer	Holl.
9B	moste	Holl., Brab.
14	-ft (2 ×)	N- en Z-Holl., Utr., N-Br., oostel.
17	-sk	N-Holl.
18B	zel(t)	N-Holl., ook Utr., Brab.
20	et	Brab., oostelijk
22	di	Limb.
28	part. perf. zonder ghe- (1 ×)	Holl.

Verschillende van deze vormen zijn inderdaad o.m. in Utrecht gebruikelijk:
2A, B; 3A; 14; 17 (tusscen wordt ook in Utrechtse teksten gevonden); 18 B;
enkele andere zijn eerder Brabants, of komen uit het oosten:
1B; 2C (één vorm); 4B; 20; 22;

andere weer horen o.m. in het Hollands thuis:
6A (ook Z-Brab.), C; 9B (ook Brab.); 28.

Daar talrijke Brabantse en verder oostelijke kenmerken ten enenmale ontbreken, er aan de andere kant toch onloochenbaar invloed van merkbaar is, en ten slotte het grote aantal westelijke karakteristieken ons niet toelaat te ver uit de buurt te gaan, meen ik wel dat dit handschrift inderdaad in de omgeving van Utrecht (misschien ten westen) kan geschreven zijn.

Hs. U.

Korte klinkers

1.	ă
A.	ă + r + cons.	O. Vl., Geld., Limb.
	warf (317, 326, 478, 487, 501, 545, 559: kerf, 561, 565, 569)
	harde (580, 663, 700, 1174, bis)
	starc (764, 782, 1039)
	arch (766, 769)
	varwe (911, 914)
B.	ă + r + cons. > ĕ	Brab., Limb.
	scerp (589, 756)

2.	ĕ
A.	ĕ/ĭ	ĭ = Holl., Noordelijk, ook N-O.
	mit (361, 389, 396, 594, 651, 684, 728, 742, 796, 970, 976, enz...)
	licken (1867: trecken)
B.	ĕ + n > ĭ	Brab., Holl.
	brinct (3 s.) (1330)
C.	ĕ > ŭ: ummer	Gelders, N-O.
	743, 785, 858, 1303
D.	ĕ > ŏ	N-Br., Zeel., Z-Holl.
	korsauont (349)
E.	ĕ + n + cons. > ei	N-O-Brab., Geld., kan ook Vl. zijn
	eynde (1117, 1394, 1427, 1885)

F.	ĕ + r + cons. > ă	Vl., Holl.
	marcurius (359, 440, 444, 553, 1214, enz...)
	artrike (1483, 1665)
	De vorm die echter meest voorkomt is:
G.	ĕ/ă + r + cons. > ae	W-Vl., Z-Holl., ook O-Vl.
	aertrike (280, 299, 331, 419, 427, 433, 437, 453, 463, 483, 493, enz...)
	paerde (1624)
	maers (= mars) (363)

3.	ĭ
A.	rekking van ĭ + n + dent.	Geld., W-Overijss., Utr., NO-Br.
	kijnt (718, 1298, 1301, 1317, 1329, 1361, 1370, 1382, enz...)
	wijnt (780, 781, 806 wijnde: vinde, rubriek na 818, 820, 826, 827, 832, 834, 954: beghint, 1731: twint, enz...)
	wijnter (1139, 1173, 1192, rubriek na 1198, 1203, 1237, 1240, enz...)
B.	ĭ + n > ĕ	O-Vl., Limb.
	(ver)drencken (1320, 1321, 1326, 1331)

4.	ŏ
A.	ŏ/ă	af = niet W-Vl. of = westelijk
	of (832, 871, 1366, 1384, 1556, 1731, 1818, 1858)
	Meestal echter af.
	brochten (3 pl. praet.) (724)}	W-Mnl. → Brab.
	ghedocht (subst.) (1697)}	W-Mnl. → Brab.
B.	waert (= woord)	Brab. Limb.
	1147: behoert (!)

5.	ŭ
A.	Spelling ů	oostelijk
	orcůnde (550)
	duncken (631, 926, 1604)
	lůcht (635, 816)
	vůl (1099)

	hůer (= pron. poss.) (1134)
	verrůert (1781)
	půnct (225, 227)
	sůldi (236)
B.	sulc	Wmnl.
	steeds: 592, 922, 977, 1341, 1831.
C.	ŭ > ĭ	Ingw., kan ook Limb. zijn
	dincken (588)
	sticke (1284, 1367, 1390, 1398)
	Alleen in het rijm.

6.	Rekking van vokaal:	Limb., Brab.
	eent (= eindigt) (1799)
	saelt (3 s. zullen, met enclise) (1321)
	eest (3 s. zijn, met enclise) (468, 517, 764, 1017, 1067, 1351, 1477, 1479, 1513, 1555, 1567, 1802, 93)

Lange vocalen

7.	ē en ê
A.	ê > ie	Holl. (kust), Z-Br.
	ierst (346, 357, 615, 1013, 1344, 1346, 1349, 1428, 1634: teerst, enz...)Ga naar voetnoot1
	twilinc (1045, 1050)Ga naar voetnoot2
	twiuoudighe (1046)Ga naar voetnoot2
B.	ê > ei
	Niet-umlautfähig:	Limb., Kust-WVl. en-Holl.Ga naar voetnoot3
	heit (= nomen habet) (353, 1037, 1097)
	weit (3 s.) (891, 1132)
	heitte (= hitte) (1038, 1076, 1839) (?)
	meyster (1247, 1374)
	Umlautfähig:
	cleyne (1364)

	teyken, teykijn (1001, 1005, 1013, 1016, 1037, 1045, 1051, enz...)
	deylen (92, 220, 237, 260)
	gereit (1721)
	heylighe (1127, 1696)

8.	ie
A.	ie/uu	uu = oostel., Limb., Holl.
		ie = Kustmnl., Vl., Brab.
	vier (654, 658, 659, 693, 696, 700, 711, 721, 749, 751, 753, enz...)
	liede (676, 1157, 1258, 1539)
	dietsche (1124, 1147)
	bedieden (1540)
	duutsche (301, 918, 963, 1540, 1830)
	lude (794, 1311, 1323, 1401, 1641, 1647, 1796)

9.	oe
A.	palatalisatie	Oostmnl. en Brab.
	verrůert (3 s.) (1781)
B.	spelling o	Zeel., Vl., Holl.
	nomen (3 pl.) (1015)
	prouen (1699)

10.	uu
	Spelling uu in gesloten syllabe	14^e, vooral 15^e e.: Vl., Br.
	scriftuur (1015)
	natuur (1019: vre, 1116, 1359, 1376, 1382, 1398, 1404: vre, 1275, enz...)
	cruus (1560)
	puur (1328, 1562, 1680)
	luut (= geluid) (1843)
	suut (1883, 1083)

11.	Enkele spelling van lange (?) vocaal:
	vor(-) (465, 626, 643, 779)
	nasten (485)
	orcůnde (550)
	strimen (977, 986)
	twalf (999)

	spelemant (= -maand) (1111)
	brect (3 s.) (1804)	Brabants
	heft (= habet) (1828)
	wet di (162)
	veertinnacht (165)

De onduidelijke vokaal:

12.	Sonorisatie van sjwa:
	blixom (rubriek na 732, 734, 750, 760, 774, 803, 809, enz...)	O-Brab.
	wasom (737, 739, 744, 821, 823, 824, 831, 835, enz...)	O-Brab.
	blixomet (3 s.) (783)	O-Brab.
	wolkijn (= pl.) (1725)
	teykijn (1005, 1016)

De consonanten

13.	Metathesis
	herfts (= herfst) (1109)

14.	Segmentatie
	coempt (rubriek na 818, 833, 1714)

15.	t-apocope
	men leer (1372)	} kan ook conj. zijn
	doe hi (1182)	} kan ook conj. zijn
	hire niet en coem an (1356)	} kan ook conj. zijn
	twiele ga (396)	} kan ook conj. zijn
	auonsterre (301, 310)	} assimilatie
	sauons (380)	} assimilatie
	lanscap (537)	} assimilatie
	onsteken (601, 665, 667, 687)	} assimilatie

16.	v = w
	tvehondert (478)
	tue (515)

17.	-ft/-cht	-ft = N-en Z-Holl., Utr. ook oostel., N-Br.
	craft (298, 748, 1026, 1028, 1029: macht, 1289: macht, 1501: nacht, 1516: nacht, 1771)
	after (1026, 1086, 1446)
	graft (1439)
	Af en toe ook -cht-vormen.

Vormleer

18.
A.	zullen	Vlaams, maar ook sporad. Holl., Brab., Limb.
	(3 pl.) (622, 1223', 1542, 1716, 100)
B.	zellen	N-Holl., ook sporad. Utr., Brab.
	(3 pl.) (1286)

19.	et
A.	pronomen	Brab., oostelijk
	348, 358, 410, 635, 735, 764, 805, 817, 933, 944, 984, 1115, 1118, 1141, 1150, 1167, 1188, 1327, 1330, 1338, 1341, 1357, 1364, 1368, 1373, 1472, 1524, 1552, 1569, 1605, 1643, 1697, 1795, enz...)
	Zeer zelden: het.
B.	lidwoord	15^e eeuw (oudste vindplaats: 1370)
	1037 et tander
	1045 et terde
	1051 et vierde
	1063 et vijfte
	1097 et tseste
	1105 et tseuende
	1113 et achtende
	1119 et coude
	1123 et neghende
	1129 et tiende
	1146 et elfte

	1153 et twaelfte
	1446 et afterste

20.	de
	795, rubriek na 918, 1053.

21.	adj. poss. hoer	schijnt vooral in Brab. voor te komen
	hoer(en) (424, 584)
	huer (988)
	hŭer (1134)

22.	soe = zij (fem. s.)	Vlaams
	436: toe

23.	vormen van het type ‘entie’	Vlaams
	ente (1060)

24.	Nom.-Acc. pl. 1^e flexie op -n	Vl., Brab.: vooral 15^e eeuw
	voeten (513)
	duuelen (709, 723)
	iaren (nom. pl.) (342)

25.	te + inf. gereduceerd	Holl.: eind 14^e eeuw
	te gaen (432)
	te staen (961)
	te doen (1072, 1266)
	te sijn (rubriek na 1180)

26.	e-syncope
	Zéér vaak, ook buiten het rijm: leeft, heeft, gheeft, enz...

27.	e-apocope	algemeen oostelijk
A.	in de vervoeging: (> versritme?)
	Vaak: ic meen (517)
	ic heb (892, 1007, enz...)

B.	bij substantieven (ook deflexie):
	die maen (nom.-acc. s.) (321, 378, 439, 549, 921, 939, enz...)
	die son (nom. s.) (330, 357, enz...)
	een planeet (1215, 1235, 1243, 1262, 1268, enz...)
	mit recht (1237)
	natuer (988, 1019: vre, enz...)
	som (398: om)
	cruus (1560)
	scriftuur (1015)

Woordgeografie

	Tuschen	zeldzaam
	Steeds: 433, 437, 453, 463, 483, 702, 787, 789, 1455, 1459, 1489, 1590, 1710, 1863.
	Wac(heit)/nat(heit)
	wac (877, 933, 938, 944)
	nat (880, 930, 1150, 1155: onghemac, 1174, 1181: onghemac, 1195, 1210, 1213, 1719)
	vuchticheyt (606)	} waar de andere hss. wac of nat hebben
	wasom (882, 897, 899)	} waar de andere hss. wac of nat hebben
	U heeft dus een duidelijke voorkeur voor nat, zelfs waar dit het rijm stoort.
	Toghen:	Vlaams
	335, 664, 808, 974, 1168, 1206, 1548, 1670, 198.
	Varinghe:	Vlaams
	834

Conclusie

Het Vlaamse substraat behoeft ook hier geen verder betoog of uitgebreidere commentaar. De kenmerken, door de copiist, of diens Vorlage, ingevoerd, zijn:

1B	ar + cons. > er	Brab., Limb.
2A	mit	Holl., N, ook N-O.
B	brinct (één vorm)	Brab., Holl.

C	ummer	Gelders, N-O.
D	er > or	N-Br., Zeel., Z-Holl.
E	eynde	N-O-Br., Geld., ook Vl.
3A	rekking van ĭ + n + dent.	Geld., W-Overijss., Utr., N-O-Br.
4A	brochten, e.d.	W-Mnl. → Brab.
B	waert	Brab., Limb.
5A	ů	oostelijk
6	rekking van vocaal	Brab., Limb.
7A	ê > ie	Holl. (kust), Z-Br.
B	ê > ei	Limb., Kust-W-Vl. en - Holl.
8A	uu	oostel., Limb., Holl.
9A	palatalisatie van oe	oostmnl. en Brab.
12	sonorisatie van sjwa	O-Br.
17	-ft	N-en Z-Holl., Utr., oostel., N-Br.
18B	zellen	N-Holl., Utr., Brab.
19A	et	Brab., oostel.
25	gereduceerd gerund.	Holl.

We zien duidelijk de overwegend Brabantse en oostelijke elementen, alhoewel er in deze lange lijst eigenlijk maar één vorm is, waar we iets precies aan hebben: 12 wasom, blixom, e.d., uitsluitend in O-Brabant te localiseren.

Ik vraag me dan ook af, of we de oorsprong van dit hs. niet eerder in N-O-Brabant zouden zoeken, dan in Utrecht.

Vooraleer hierop verder in te gaan, wens ik te verklaren waarom Utrecht als alternatief te berde gebracht wordt. De proza-natuurkunde werd geschreven door Aernt, Minder-broeder en lector te Utrecht, rond 1300 (zie Beschrijving, p. 110 vv.) Deze datum klopt niet, het handschrift is kennelijk jonger. Dus schreef een copiist én de Natuurkunde-in-verzen, én het prozawerk van Broeder Aernt af, onder vermelding van diens naam en opgegeven datum. Dit betekent in ieder geval dat de Vorlage van U Utrechts was, zeker voor de proza-natuurkunde, en naar alle waarschijnlijkheid voor de verzen ook. Maar dat wil nog niet zeggen dat de laatste copiist (die van U) een Utrechtenaar was. Hij kon dus aan de Vlaams-Utrechtse tekst nog eigen dialect-eigenaardigheden toevoegen.

We moeten hier dus rekening houden met:

1) een Vlaamse onderlaag

2) Utrechts gekleurd door een eerste copiist

3) waarboven we de nog te definiëren streektaal van de tweede copiist krijgen (tenzij deze ook een Utrechtenaar was).

Verschillende vormen wijzen uitdrukkelijk naar Brabant en het oosten, en ik herinner hier terloops aan het exclusief Oostbrabantse -som-suffiks, Brabants waert (= woord), oostelijk af, oostelijk ů, rekking van vocaal, palatalisatie van oe, pronomen et.

De in Brabant gewone vorm met is zonder uitzondering mit, wat eerder naar het Noorden wijst, zoals ook zellen, en de rekking van ĭ + n + dentaal.

Bij het wikken en wegen van wat Utrechts en/of N-O-Brabants kan zijn, slaat m.i. de balans toch door in het voordeel van het laatste.

Dit handschrift zou best kunnen geschreven zijn in een centrum als 's-Hertogenbosch, maar vraagtekens blijven hierbij hoogst noodzakelijk.

Wat nu het chronologische probleem betreft, we mogen niet vergeten dat het zeer moeilijk is in verzen, waar de traditie veel vaster geankerd zit, op zoek te gaan naar jongere strekkingen. Toch meen ik wel enkele kenmerken te hebben gevonden, die erop wijzen dat handschrift U eerder op het einde van de 14^e eeuw zou geschreven zijn:

19B	lidwoord et (= het) komt voor in de 15^e eeuw; de oudste vindplaatsen, vermeld in het Mnl. Wdb. zijn: 1370 (Noordholl.), 1380 (Zuidholl.-Utr.), ± 1390 (Stoke).
25	te + gereduceerde infinitief: dateert eveneens uit het einde der 14^e eeuw.
10	spelling uu in gesloten syllabe: wordt wel gevonden in de 14^e eeuw, maar behoort toch vnl. tot de 15^e eeuw. In U schijnt dit gebruik reeds goed ingeburgerd: de copiist spelt uu in een groot aantal woorden.

Deze bevindingen zijn natuurlijk op zichzelf onvoldoende om een handschrift te dateren, maar waar de paleograaf twijfelt tussen begin 14^e of einde 14^e eeuw, kunnen ze toch wel een nieuw licht werpen op het probleem.

Hs. S.

Korte klinkers

1.	ă
A.	ă + r + cons.	O-Vl., Geld., Limb.
	warf (218, 235, 257, 269, 317, 478)
	scarp (589, 756)
	starc (764, 782)
	arch (766, 769)
	varwe (914)
B.	ă + r + cons. > ĕ	Brab., Limb.
	werf (501, 545, 555, 559, 561, 565, 569, 1559: starf)
C.	ă + s + cons. > rekking	Brab.
	aestronomien (33)

2.	ĕ
A.	ĕ + r + cons. > ă	Vl., Holl.
	marcurius (359, 440, 444, 1214)
	karsauont (97, 349)
	karsdach (133)
	tarde (= 3^e) (617, 1045)
	varre (700: sterre)
	Op deze uitzonderingen na, wordt uitsluitend de algemene er-vorm gebruikt
B.	ĕ/ă + r + cons. > ae	W-Vl., Z-Holl., ook O-Vl.
	staert (594)
	aerde (865)
	waerf (487)
	maerct (23)
	maers (= Mars) (363, 367, 472)
C.	ĕ > ĭ	Holl., Noordelijk
	mit (361, 594, 684, 728, 736, 742, 796, 986, 1115, 1126, bis, 1216, 1330, 1436, enz...)
	De vorm met komt ook voor, maar minder.

D.	ĕ + n > ĭ	Brab., Holl.
	kint (3 s. kennen) (340)
	bringhen (alle vormen) (463, 727, 775, 1330)
	besinghet (3 s.) (776)
	minghen (796)
E.	ĕ + r > ŏ	N-Brab., Zeel., Z-Holl.
	bornt (3 s. bernen) (671, 687)
	worpt (3 s. werpen) (781)

3.	ĭ
A.	ĭ + n > ĕ	O-Vl., Limb.
	venden (1882)
B.	ĭ > ĕ	O-Vl., Limb., soms Brab.
	blexem(e) (734, 750, 760, 797, 803, 809)
	blexemt (3 s.) (783)
	clemmen (alle vormen) (858, 859, 1053, 1732)
	mest (3 s.) (268, 908)
	lecht (= lux) (972)
	messe (= missa) (1127)

4.	ŏ
A.	ŏ/ŭ	ŭ = W-en O-Vl., Holl. (kust)
	up (6, 592, 675, 705, 786, 821, 833, 840, 858, 866, 930, 1033, 1134, 1299, 1437, 1589, 1603, 1720, 1785, enz...)
	vul (1099, 1761)
B.	of/af	of = westelijk; af = niet W-Vl.
	Meestal of, alhoewel af voorkomt.

5.	ŭ
A.	sulc	Wmnl.
	592, 977, 1341, 1831
B.	ŭ > ĭ	Ingweoons (volgens Kern ook Limb.)
	dinken (alle vormen) (588, 631, 712, 926, 1604)
	stic(ken) (1284, 1368, 1390, 1398)

Lange vocalen

6.	ē en ê
A.	ê > ie	Holl. (kust), Z-Br.
	hieten (alle vormen) (527, 1129, 1410, 1413, 1427)
	twilinc (1045, 1050)Ga naar voetnoot1
	twiuoudighe (1046)Ga naar voetnoot1
B.	ē: ghone (ō, eu)	Vlaams
	ghone(n) (1511, 1700)
	ghore (1631)
C.	ē en ê > ei	Limb., Kust-WVl. en -Holl.Ga naar voetnoot2
	weit (3 s.) (891, 1132)
	heit (= nomen habet) (1829)
	steict (imper.) (646) (< ē: vnl. Z-W. van W-Vl.)
	breict (3 s.) (1788) (< ē: vnl. Z-W. van W-Vl.)
D.	ê: spelling ee in open syllabe	Vlaams
	Komt zeer vaak voor:
	gheene (306, 518, 571, 649, enz...)
	meene (1 s.) (374, 517)
	leeren (418, 732, 1164)
	meere (468, 553, 882, enz...)
	ghemeene (615)
	steene (660)
	heeten (750)
	seere (795)
	deelen (220, 237)
	Eigenaardig is dat clene steeds met één e gespeld wordt, zelfs in het rijm:
	571 } gheene: clene
	579 } gheene: clene
	595 } gheene: clene

7.	spelling ii	ouder
	S heeft haast uitsluitend spelling ii in gesloten (soms vroeger open) syllabe:

	siin (= esse) (8, 12, 292, 295, 310, 341, enz..., enz...)
	tiit (306, 592, 603, 1170, enz...)
	viiftich (451, 491)
	schiint (611, 875, 921, enz...)
	wiif (784)
	lentiin (= lente) (1181, 1197, 1833)
	tekiin (1216)
	quansiis (1221, 1317)
	wiis(heit) (1297, 1566)
	heidiin (1401)
	riist (3 s.) (1854)

8.	ie
	ie/uu	uu = oostel., Limb., Holl.
		ie = Kustmnl., Vl., Brab.
	vier (600, 643, 654, 658, 659, 693, enz...)
	dietsche (918)
	duutsche (301, 963, 1124, 1147, 1540, enz...)
	lude (676, 795, 1157, 1258, 1311, 1323, 1401, 1539, enz...)
	beduden (1540)

9.	ō en ô
	Spelling oo voor ô:	Vl., Holl., 2^e helft 14^e, 15^e e.
	loop (subst.) (285, 319)
	loopt (3 s.) (300, 313, 327, 331, 332, 363, 365, 370, enz...)
	ghelooft (3 s.) (316)
	groot (317, 421, 542, 549, 558, 581, 589, enz...)
	noort (626, 996)
	doot (1178, 1332, 1363, 1397)
	verloos (1561)
	loof (= subst.) (810)
	rooc (= subst.) (860)
	root (= adj.) (678, 912)
	scoot (praet. scieten) (700)

10.	oe
A.	spelling ou	Vlaams
	gheuoucht (403)
	slouch (praet. slaan) (1363)

B.	spelling o	Zeel., Vl., Holl.
	nomen (inf.) (293)
	nomet (3 s.) (734)
	wonsdach (42, 44, 47, 49)

11.	uu
	spelling uu in gesloten syllabe	Vl., Brab.; 14^e, vooral 15^e eeuw
	duutsche (301, 963, 1124, 1147, 1540, 1830, enz...)
	luut (1843)
	suut (1883)

12.	Korte spelling van lange (?) vocaal:
	dor (= voorz.) (138, 741, 878, 882, 1724, 1740, enz...)
	hir (90, 198, 694: vier, 1010, 1015: dier, enz...)	Limb., Brab.
	(be-) (ge-)hort (35, 108, 238, 500, 599, 1146, 1148, 1191, enz...).
	vor (= voorz.) (308, 898, 964, 979, 1125, enz...)
	bort (= imper.) (645)
	gheborte (= subst.) (1319)
	bekerde (= praet.) (1579: leerde)	Brab.?
	Dus uitsluitend vòòr r, die, zoals bekend, een verlengende invloed heeft.

De vocaal in onbeklemtoonde lettergreep

13.	Svarabhakti
	erefst (= herfst) (1109, 1185, 1193, 1833)

14.	Sonorisatie van sjwa
	teki(i)n(e) (948, 1001, 1005, 1013, 1016, 1037, 1045, 1051, 1079, 1097, 1105, 1123, enz...)
	ghodoghet (1574): in vóórtonige positie (tenzij prolepsis in de spelling).

Consonanten

15.

-ft/-cht

-ft = N- en Z-Holl., Utr., N-Br., oostel.

	after (123, 171, 347, 654, 758, 1026, 1056, 1086, enz..., enz...)
	craft (298, 742, 748, 1026, 1289: macht, 1771, enz...)

16.	h-procope of -prothesis	Vlaams
	alf (525, 1023, 1043, 1049, 1061, 1104, 1111, 1121, 1127, enz...
	hoest (= oogst) (1104)
	erefst (= herfst) (1109, 1185, 1193, 1833)
	hout(hede) (= oud) (178, 180, 187, 204, 215, 231, 245, 1571)
	vut (= huid) (1757)
	hebbe (= ebbe) (268)
	si hiis (= is) (230)

Vormleer

17.	sullen	Vlaams, maar ook sporad. Holl., Brab., Limb.
	100

18.	et (pron.)	Brab., oostelijk
	735, 776, 1124, 1141, 1552

19.	de
	42, 769, 804, 811, 901, 1077, 1377, 1447, 1449, 1450

20.	hore(n) (adj. poss.)	schijnt vooral in Brab. voor te komen (?)
	136, 437, 576, 1134, 1244

21.	sijn (adj. poss. fem. s.)	Vlaams
	1056: sinen voet (: crabbe, fem. s.)

22.	Nom.-Acc. pl. 1^e flexie op -n	Vl., Brab.: vnl. 15^e e.
	clercken (535)

23.	Vormen van het type ‘entie’	Vlaams
	entie (13, 287, 1295)
	hare entare (314)
	enter (787, 789, 1489)

	enten (1179)
	entien (1865)

Woordgeografie

	Wac(heit)/nat(heit)
	Wac (606, 877, 897, 899, 930, 933, 938, 944, 1150, 1155, 1181, 1189, 1195, 1210)
	nat (1719)
	wasem (882)
	Toghen	Vlaams
	335, 644, 1168, 1206, 1548, 1670,
	Maar:
	808: tellen
	974, 1564: segghen.

Conclusie

Op het eerste gezicht kunnen we onmiddellijk zeggen dat dit hs. in het westelijk deel van het Mnl. taalgebied geschreven werd. Er zijn onmiskenbare Vlaamse kenmerken: 6B; 10A en 16.

Toch mag er geen ogenblijk aan getwijfel worden dat de copiist géén Vlaming was:

2C	overwegend mit (naast met)	Holl., N. en N-O.
2E	-or	N-Br., Zeel., Z-Holl.
6A	ê > ie	Holl. (kust), Z-Br.
8	de tientallen uu-vormen	oostel., Limb., Holl.
15	de uitsluitende voorkeur voor -ft, zelfs waar dit het rijm verknoeit	N-en Z-Holl., Utr., N-Br., oostelijk
18	et	Brab., oostelijk

Nemen we nu even aan dat de taal van de afschrijver Utrechts was, dan vinden we daar een verklaring èn voor de westelijke (die wel uit de Vorlage zullen stammen), èn voor de Brabantse en oostelijke elementen. De kalender die aan de tekst voorafgaat en, zoals gezegd, duidelijk van Vlaamse (Gentse?) oorsprong

is, vermeldt verschillende uitheemse heiligen, die eerder in het Utrechtse diocees thuishoren.

En tóch is het juist deze kalender die ons ertoe zal nopen de eerste hypothese (t.w. Utrecht) te verwerpen: té belangrijke Utrechtse heiligen ontbreken. Musschenbroek beweerde wel dat dit hs. afkomstig was uit Schonauwen (cf. p. 120), vlak bij Utrecht, maar wat bedoelt hij met ‘afkomstig’?

Ook mogen we niet uit het oog verliezen dat er een zeer enge binding is met het Vlaams. Dit kan natuurlijk grotendeels uit de Vorlage zijn overgenomen, maar de copiist scheen toch niet veel graten te vinden in werkelijk zéér typisch Vlaamse eigenaardigheden.

Ergo zijn er m.i. maar twee mogelijkheden:

ofwel heeft een Zuid-Hollandse afschrijver naar een Utrechtse copie gewerkt;

ofwel moeten we de taal van de copiist situeren op de grens van het Zuid-Hollands en het Stichtse, naar het Zuiden toe.

Hs. H.

Zoals reeds gezegd, is H een slaafse copie van S, ook wat de taal-vormen betreft, op een gering aantal uitzonderingen na, die hier besproken worden. Wat niet vermeld wordt, hebben beide dus gemeen. De nummers verwijzen naar de indeling bij S.

Nu is het interessant te zien hoe een veel jongere copiist te werk gaat met een oude Vorlage. Niet zozeer wat hij daaruit overneemt, is van belang, want we weten dat archaïsmen wel worden overgeschreven, maar wat hij gaat wijzigen. Want dan staan we bijna zeker voor vormen die, volgens de normen van de tijd of de regionale schrijftraditie, niet meer, of moeilijk, door de beugel konden.

1.	ă
C.	ă + s + cons. > rekking: niet in H

4.	ŏ
	op/up
	H heeft enkele malen op, waar in S up staat: 705, 858, 1589, 1603, enz...

7.	î
	De oudere spelling ii van S wordt steeds gewijzigd in ij. Hierop slechts één uitzondering:
	tiide (1255)

12.	Enkele spelling van lange (?) vocaal:
	Niet zo systematisch doorgevoerd. Zo hebben we steeds hier, i.p.v. hir.
	Ook: behoert (35)
	bekeerde (1579)
	en enkele andere.

14.	Sonorisatie van sjwa
	i.p.v. teki(i)n(e) steeds tekijn(e) (zie ook 7)
	ghodoghet (1574) werd overgenomen.
	Bovendien: voortonigheid (?) in hebi si (675).

15.	-ft/-cht
	H heeft vaker -ft dan S, o.m.
	1028, 1029: macht enz...

19.	de
	Minder dan in S. Die i.p.v. de in:
	42, 769, 804, 811, 985, 1449.
	Assimilatie:
	H is gevoeliger voor assimilatie dan S:
	corste (= cortste) (1141)
	ast si (= als het zij) (432)
	ter nedester (= ter nederster) (446)
	Inf. met n-apocope:	Br., Limb., Holl., Utr.
	1041 ere
	1060 lange

Besluit

Het verschil is dus wel zéér gering, en van taalkundig standpunt haast irrelevant. De copiist van H was, wat men in die tijd

zonder twijfel een goed ‘scriver’ noemde: hij ging bijna mechanisch te werk en wijzigde niet alleen niets aan de tekst of de indeling ervan, maar ook niet aan de taal. Toch spreekt het vanzelf dat deze ongeveer met zijn taalgevoel overeenstemde, anders zouden we meer afwijkingen vinden.

Welnu, de enkele vormen waar een persoonlijke toon doorklinkt, bieden ons niet veel houvast. Eén ding is zeker: hij kan de spelling ii voor î niet met zijn copiisten-geweten overeenbrengen. Synchronisch helpt ons dit niet, hoogstens hebben we hier een diachronisch gegeven.

Af en toe ontvalt hem een op, waar de Vorlage up heeft, die i.p.v. de, -ft i.p.v. -cht.

Schraal is de buit, en het ware dan ook roekeloos definitieve conclusies te gaan zoeken. Ik zou alleen, zéér voorzichtig, willen opperen dat we misschien de bakermat van H mogen zoeken in een streek dicht bij S, maar iets noordelijker.

Hs. B.

Korte klinkers

1.	ă
A.	ă + r + cons. > ĕ	Brabants, Limburgs
	werf (390, 478, 487, 501)
	kerf (560)
	herde (1802)
	De voorbeelden zijn tamelijk schaars: B gebruikt meestal het afkortingsteken '. Toch zijn er enkele a-vormen, zij het dan sterk in de minderheid:
B.	ă + r + cons.	O-Vl., Gelders, Limburgs
	tsarpe (= tscarpe) (589)
	starc (764)
	arch (766, 769)
	warf (1559)
	starf (1560)
	harde (1174, bis)
C.	ă + umlaut > e (ĕ of ē?)	Oosten en Brabant
	tweleuen, twelefste (999, 1153)

2.	ĕ
A.	met: overal, op één uitzondering na: 389 mit
B.	ĕ + n + cons. > ĭ	Brabants, oostelijk
	kint (3 s.) (340)
	bekinnen (568)
	bringhen (alle vormen) (413, 727, 775, 801, 1330, enz...)
	besinget (3 s.) (776)
	mingen (796)
	lingen (1060, 1143)
	gehingt (3 s.) (1389)
	inden (subst. pl.) (1881, 1885)
C.	ĕ + r + vel., lab., dent. > ă	Vl., Holl.
	marcurius (299)
	Meestal heeft B hier de gerekte e-vorm: cf. 6
D.	Wel
	steeds wel, en slechts een enkele maal wale, waar dit voor het rijm nodig was: 290, 660, 1106, 1578.
E.	ĕ/ă + r + cons. > ae	W-Vl., Z-Holl., ook O-Vl.
	maers (= mars) (466)
	paert (1624)

3.	ĭ > ĕ	O-Vl., Limb., Brab.
	clemmen (alle vormen) (738, 856, 858, 1136, 1720, 1730, 1732, 1792, enz...)
	gewes (862)
	mest (3 s.) (908)
	scepman (tenzij scēpman?) (956)
	lecht (= lux) (972)

4.	of/af	af = niet W-Vl.
	Steeds af (voorz.), op één uitzondering na, in het rijm: 1858 of: grof

5.	ŭ
A.	selc	Brabants
	Steeds selc, zonder uitzondering: 592, 603, 922, 977, 1083, 1341, 1481, 1482, 1831, 1873.

B.	ŭ > ŏ	Brabants
	Ook hier weer, zonder de minste uitzondering:
	locht (601, 627, 635, 638, 639, 643, 650, 661, 665, 667, enz...)
	vrocht (640, 710, 1102)
	vlocht (668, 748)
	drocht (684, 736)
C.	ŭ > ĭ	Ingw.
	Zelden, alleen in het rijm:
	dinken (558)
	sticke (1284, 1390, 1398)
6.	Gerekte klinkers:
	B heeft een voorkeur voor de gerekte enclitische vorm eist: 438, 452, 468, 517, 603, 662, 764, 1017, 1035, 1067, 1132, 1232, enz...
	Verder:
	fiermament (281, 285, 327, 333, 365, 368, 371, 387, 401, 406, enz...)
	saelt (= salt, 3 s.) (500, 1321, 1368)	Brab., Limb.
	hieten (= hitte) (1076) (of < ê?)
	eertrike (551, 556, 557, 560, 566, 570, 453, 463, 483, 493, enz...)
	steert (594, 605)

Lange klinkers

7.	ê en ē
A.	ê > ie	Holl. (kust), Z-Br.
	ierste (346, 357, 615, 1013, 1346, 1349, 1428, 1633, 1634, enz...)Ga naar voetnoot1
	hieten (alle vormen) (527, 715, 1410, 1411, 1413, 1417, 1427, enz...)
B.	ê en ē > ei
	Niet-umlautfähig:	Limb., Kust-Wvl. en -Holl.Ga naar voetnoot2
	leiken (= adj.) (1539)
	weit (3 s.) (891)

	Umlautfähig:
	meine (1 s.) (374)
	deilt (3 s.) (551, 1000, 1884)
	gemeine (615, 1477)
	cleine (616, 1029, 1364, 1626)

8.	î
	Voorkeur voor spelling ii in gesloten (soms vroeger open) syllabe:
	ouder
	siin (3 pl. en inf. ‘esse’) (292, 310, 341, 419, 477, 542, enz...)
	latiin (309)
	siin (pron. + en) (580)
	siin (adj. poss.) (587)
	sciint (3 s.) (690, 875, 882, 886, 904, enz...)
	tiit (1093)
	veniin (1115)
	enz...

9.	ie
A.	ie/uu	ie = Kustmnl., Vl., Brab.
	dietsche (301, 918, 963, 1124, 1147, 1540)
	vier (654, 658, 659, 693, 696, 700, 711, 721, 749, 753, 850, enz...)
	liede (676, 795, 1157, 1258, 1311, 1323, 1401, 1539, 1641, enz...)
	bedieden (1540)
B.	ie > ē	Kustmnl., Oosten en Limb.
	stremen (977)

10.	oe
A.	umlaut van oe > uu	Oostmnl. en Brabants
	duet (3 s.) (649, 770, 774, 1769)
	gruene (912)
	sute (949)
	verruert (1781)
	goet wordt nooit gepalataliseerd
B.	oe met spelling o	Zeel., Vl., Holl.
	nomt (3 s.) (734, 1880)

11.	Enkele spelling van lange (?) vokaal:
	dire (= diere, pron.) (449)	Limb., Brab.
	vire (= 4) (1505, 1884)	Limb., Brab.
	maniren (608, 1645, 1729, 1732)	Limb., Brab.
	sciren (1730, 1506)	Limb., Brab.
	vor, vort (302, 308, 511, 591, 779, 959, 964, 979, enz...)
	plegt (3 s.) (432)	Brab.
	viftech (451, 491)
	hort (3 s. en imper.) (500, 599, 631, 1146, 1148, 1328, enz...)
	gehort (partic.) (1191)
	wet (imper. + 2 pl.) (585, 660, 929, 1219, 1304, enz...)
	nort (626, 996, 1883)
	stect (imper. + 3 s.) (646, 687, 736, 749, 825, 850)	Brab.
	nemt (3 s. + imper.) (694, 975, 1139, 1217)	Brab.
	dor (741, 878, 882, 1723)
	brect (3 s.) (826, 955, 1788, 1856)	Brab.
	wort (subst.) (960, 1147, 1399, 1693)
	magt (virgo) (1097)
	dragt (3 s.) (1098)
	mact (3 s.) (1182)
	mort (subst.) (1186)
	mester (1247, 1283, 1374)
	dogt (virtus) (1290)
	gebornisse (1319)
	tstelne (= te stelen) (1343)
	lerde (3 s. praet.) (1364, 1372)	Brab.?
	lert (3 s.) (1367)	Brab.?
	har (pron.) (1451)
	clarheit (1493)
	hir (1514)	Limb., Brab.?
	port (1608, 1795)

De vocaal in onbeklemtoonde lettergreep

12.	Svarabhakti	Brab.?
	ellec (941)
	gelas (975)
	wollic (1858)

Consonanten

13.	Segmentatie
	nember, ember (572, 667, 908, 1102, 1324, 1380, 1454, enz...)
	dondre (806, 809, 1415)
	elder (1554)
	verden (1707)

14.	v = w; w = v
	tuelefste (1153)
	waren (= ww. varen) (798)

15.	assimilatie
	pilijchede (772)
	auons (381, 382)

16.	-cht/-ft	-cht: zuidelijk
	Steeds -cht-vormen.
	Bovendien: ochte (= sive) (672, 921, 1231, 1472, 1531, enz...)

17.	Verdubbeling van consonant
	oppenbaren (378, 720, 942, 998, 1197, 1444, 1476, 1543, 1548, enz...)
	kerssen (637, 670, 690)

Vormleer

18.	di (art. masc.)	oostelijk
	di viant (1385)

19.	de
	B toont een voorliefde voor het artikel de, in alle naamvallen enkelvoud. Meestal echter bij vrouwelijke substantieven, hoewel zonder regelmaat.
	De komt ongeveer 200 maal voor:
	287, 296, 302, 308, 313, 321 ', 327, 330, 363, 422, 439, enz...

20.	heren (adj. poss. fem.)	Brabants
	1137

21.	soe = zij (fem. s.)	Vlaams
	Alleen in het rijm: 303, 436.

22.	Vormen van het type ‘entie’	Vlaams
	hare entare (314)
	enter (1489)
	enten (1865)

23.	zullen
	selen (3 pl.) (399, 622, 1286, 1542)	Brabants
	ghi selet (647)	Brabants
	seldi, ghi selt (422, 895, 982, 1002, 1172, 1480)	Brabants
	selt (3 s.) (1716)	Brabants
	De beide laatste vormen zijn vermoedelijk met ē te lezen: cf. 11. Geen enkele maal sullen, of een andere u-vorm.

24.	Nom.-Acc. pl. 1^e flexie op -n	Vl., Brab.: vnl. 15^e eeuw.
	planeten (401)
	en enkele andere.

25.	Ghescapen (part. perf. sceppen)	Brabants
	208
	Daarentegen: gescepen (688)

26.	hemlieden	Wmnl.
	1651

Woordgeografie

	Toghen	Vlaams
	644, 1168, 1206, 1316, 1548
	Het werd vaak vervangen door een synoniem:
	335, 808, 974, 1670, enz...

	Onghemac
	Het subst. onghemac wordt stelselmatig vermeden:
	1156: v'noy
	1182: leet
	1190: (het hele vers werd hier vervangen)
	Wac(heit)/nat(heit)
	Wac werd haast overal vervangen door nat: 606, 897, 899, 933, 938, 944, 1155, 1181, 1189, 1195, 1210, 1719
	Soms werd het gewijzigd in versch(eide): 877, 882, 930.

Conclusie

Naar Brabant wijzen in de eerste plaats de verzen waar Gent stelselmatig gewijzigd werd in Brussel en Brabant (1588, 1592, 1596, 1598, 1601, 1609).

Typisch Brabants zijn: 5A, B; 20; 23; 25.

Limburgs of oostelijk: 18.

Brabants kunnen zijn: 1A, C; 2B; 3; 7A, B; 9A; 10A; 14; 24.

Limb. of Oostel. kunnen zijn: 1B; 4; 9B.

Vlaams, Hollands: 2C, E; 10B; 21; 22.

Als we echter deze laatste vormen van dichterbij bekijken, blijft er niet zo heel veel van over:

2C	twee ăr-vormen, die ook in Brabant kunnen voorkomen.
2E	twee aer-vormen.
10B	tweemaal nomt in het rijm.
21	tweemaal soe in het rijm.
22	3 × entie.

Het Brabants en Limburgs hangen zeer nauw samen, zodat de o.m. Limburgse vormen geen beletsel zijn om te besluiten tot een Brabantse oorsprong van het afschrift.

We hebben hier dus het werk van een Brabantse copiist (W-Brab.), naar een Vlaamse Vorlage, waaruit enkele karakteristieken (maar dan ook slechts enkele) overgenomen werden.

Er is echter iets dat de zaken ingewikkelder doet schijnen: de copiist noemt zich ‘Johan de Altre’, dus afkomstig uit Aalter, arr. Gent.

Ik kan slechts één verklaring suggereren: de naam duidt enkel op de bakermat van de familie, die zich in Brabant vestigde, zodat het taaleigen van Johannes het Brabants was, of werd.

Hs. O.

Korte klinkers

1.	ă
A.	ă + r + cons.	O. Vl., Gelders, Limburgs
	warf (317, 326, 478, 487, 545, 555, 565, 569, 1274, enz...)
	scarp (589)
	starf (praet.) (1560)
	harde (1174)
	starc (764)
	varwe (914)
	arch (766, 769)
B.	ă + r + cons. > ĕ	Brabant, Limburg
	werf (501, 559, 561)
	herde (580, 700, 927, 1246, 1802)
	sterc (782, 1025, 1039)
C.	Umlaut van ă	Oosten en Brabant
	techterst (654)
	twelff, twelfte (317, 999, rubriek na 1152, 1153)
D.	ă + r + cons. > ae	W-Vl., Z-Holl., ook O-Vl.
	haerde (663)

2.	ĕ
A.	ĕ > ŭ
	nummer, ummer (572, 667)	Gelders, N-O.
	sunte (349, 1121, 81, 85)	vooral oostel., ook Holl.
B.	ĕ > ŏ	oostelijk
	ommer (614, 743, 858, 1303, 1324, 1454, 1513, 1617, 1745, 1851, 207, enz...)
C.	ĕ + n + cons. > ei	N-O-Brab., Geld., kan ook Vl. zijn.
	eynden (1881: vijnden, 1885), maar ook ende (1117, 1427)
	teyns (342)

D.	ĕ + n > ĭ	vooral Brab., ook oostel.
	lijnte (met rekking, zie 6) (1031, 1181, 1197, 1833, enz...)
	minsche (640, 770, 800, 1070, 1179, 1309, 1352, 1387, 1646, enz...)
	gint (= Gent, tenzij hier misverstand bij de copiist in het spel is) (1588, 1596, 1598, 1601, 1609: bekent)
E.	ĕ > ĭ	oostelijk (Limburg)
	kircke (1430)
	beschirmen (882)
	ylfste, ilfste (rubriek na 1145', 1146)
F.	Wel/wael
	Zeer opmerkelijk is dat O overal wael heeft (zelfs in het rijm: 1040: vele; 829: fel; 1307: el, enz...)
	Op een 50-tal vbb. zijn er slechts drie wel-vormen, waarvan twee in het rijm: 425: el; 373: el, en één in de tekst: 1266.
	De geografische (en ook chronologische) verspreiding van deze vormen is nog niet bestudeerd.
G.	mit	Holl., noordelijk, ook N-O.
	geregeld (361, 389, 396, 651, 684, 728, 742, 796, 798: bet, enz...), zelfs waar het rijm gestoord wordt.
H.	ĕ + r + dent., lab. of vel. > ă	Vlaams
	dartichste (548)

3.	ĭ
A.	Rekking van ĭ + n + dent.	Gelders, W-Overijss., Utr., N.O-Br.
	begijnt (339, 1851, 1866, 1871, 162)
	wijnt (630, 780, 781, 811, 818, 820, 826, 827, 832, 834, 954, enz.)
	vijnden (647, 805, 1882: eynden, 161, 805: dingen)
	kijnd, kijnt (718, 1298, 1301, 1361, 1370, 1382)
	wijnter (812, 1125, 1139, 1173, 1192, 1203, 1237, 1240, 1837, enz...)
	lijnten (= lente) (1031, 1181, 1197, 1833)
	twijnt (1732, 1841)
	Voorts (tenzij veeleer grafisch onderscheid van i door ij vóór nn):
	mijn(ne) (= minder) (323, 414: in, 863)
	sijnne (= zin) (324, 1736, 1752, 234)

	hijngen (897: gingen, 586)
	dijnne (= dun) (1787: ynne)
	bijnnen (rubriek na 327, 328, 1735, 1782)
	ijnne (1753)
B.	ĭ > ŭ: ducke	oostelijk
	407, 637, 656, 770, 772, 778, 809, 1178, 1271, 1283, 1387, 1389, 1397, 1731, 1804, 1813, 1871, 201, 212. Zonder uitzondering.

4.	ŏ
A.	smergens
	593, 720
B.	af(f)/of	af = niet-WVl.
	Steeds, zonder uitzondering, af, zelfs in het rijm: 1858 aff: groff

5.	ŭ
A.	ŭ > ĭ	Ingweoons
	Eénmaal, waarschijnlijk omwille van het rijm: dijnne (1787: ynne), terwijl 1367 stuck: ic.
B.	ŭ > ŏ	Brab., Omnl., maar niet Gelders.
	locht (601, 627, 635, 638, 643, 650, 661, 665, 667: vlucht, 669, 671, 678, 683: vrucht 709: vrucht, 735: droecht, enz... zonder uitzondering);
	daarentegen echter, ook als het rijm in het gedrang komt:
	vlucht (668: locht)
	vrucht (684: locht, 710: locht, 747: locht)
C.	ŭ	Oostmnl.
	Ontelbare malen o superscriptum boven u: 394, 416, 418, 452, 458, 511, 525, 538, 540, 551, 588, 599, 600, 624, 644, 664, 682, 709, 815, enz...)
	maar ook boven u = v: 428 průůen 513 vijůe 577 proůene 1246 diůeers 1668 eůen

D.	sulc	Wmnl.
	(592, rubriek na 918, 922, 1341, 1481, 1482, 1831, 1873)

6.	Gerekte klinkers
	Vooral eest (is het) (377, 468, 1017, 1067, 1232, 1333, 1351, 1391, 1477, 1479, 1513, 1515, 1555, 1567, 1802, 93, enz...)
	eertrike (280, 331, 299, 433, 437, 453, 463, 419, 427, 483, 493, 507, 543, enz..., enz...)
	keersen (637, rubriek na 668, 670, 672, 690, enz...)
	haerde (663, 1174)	westelijk
	waes (3 s. praet. zijn) (1571)	Limburgs, Brab.
	peerde (675)
	Slechts een enkele maal een niet-gerekte (?) vorm:
	stert (605, 621)
	kerse (690)
	swert (767)

Lange vocalen

7.	ā en â
A.	â + umlaut	Oosten en Brabant
	verclert (3 s.) (314)
	ic weent (506)
	Verder geregeld geet en steet, éénmaal ontfeet (3.s):
	396, 847, 850, 1032, 1041, 1043, 1058, 1079, 1103, 1128, 1136, 1140, 1266, 1299, 1451, enz...
B.	ai	(Holl.) Geld., Limb., Brab.
	dair (1263)
	jairen (342)

8.	ē en ê
A.	ê > ei	Limb., Kust-WVl. en-Holl.Ga naar voetnoot1
	Niet-umlautfähig:
	heiten (3 s. en pl., inf.) (963, 1013, 1063, 1081, 1097, 1113, 1123, 1829, 1878, enz...)
	meister (1815, 1247, 1283, 1374, 623)

	Umlautfähig:
	cleine (1029, 1364, 580: gheen, 616, 572: gheen, 596: gheen, 1626)
	heilige (1696)
	deilen (3 s. en pl., inf.) (1884, 92, 237, 260, 551, 999)
	teyken (948, 1013, 1016, 1029, 1037, 1045, 1051, 1063, 1153, enz...)
	gemeine (1477, 615)
	meine (1 s.) (374, 517: geen)
	beteykent (3 s.) (629)
B.	ennich, mennich	schijnt, volgens de vbb., vooral Brabants, Limburgs en oostelijk te zijn; 15^e e.
	Bijna uitsluitend: 411, 554, 613, 702, 833, 843, 899, 900, 955, 1070, enz...
C.	ê > ie	Holland (kust), Z. Br.
	irste (cf. 13) (346, 615, 1013, 1346, 1349, 1428, 1446, 1633, 1634, 1747, 166, enz...)Ga naar voetnoot1
	hieten (527, 1411, 1413, 1429)
	N.B. ierste komt ook in Limburg voor.
D.	ē > eu	N-O
	soven (398, 542, 1003, 1089, rubriek na 1104, 1105, 1205, rubriek na 1398)
	voel (714, 1483, 1875, 235)

9.	ie
A.	ie/uu	uu = oostel., Limb., Holl.
	lude(n) (244: bescriuen; 676, 795, 1157, 1311, 1323, 1401, 1539, 1641, 1647, enz...)
	duytsche (918, 963, 1124, 1147, 1540, 1830)
	beduden (1540)
	vůer (600: hier, 643: hier, rubriek na 642, 647, 654, 658, 659, 693: hier, enz...)
	ongehure (1066: diere)
	N.B. de uu-vorm wordt zonder uitzondering gebruikt, zelfs zeer vaak ten koste van het rijm.

B.	ie > ē	Kustmnl., Oosten, Limb.
	stremen (977)

10.
A.	ō > ā	Gelders en N-O.
	apenbaren (378, 720, 942, 998, 1197, 1444, 1476, 1543, 1548, 1581, 1860, 168)
	gade (1405, 1421, 1578)
	gebade (1406)
	dader (= dooier) (1662)
	baert (= boort) (645)
B.	spelling oi	oostelijk
	vorvoits (779)

11.	oe
A.	palatalisatie van oe	Oostmnl. en Brabants
	guet (577: vroet, 583: doet, 718, 1248, 1253: vroet, 1272, 1283, 1291: doet, 1300, 1618, 1699: vroet, enz...)
	suet (860: doet)
	průuen (428, 884)
	verrůert (1781)
	Daarentegen overal doet.
B.	oe met spelling o	Zeel., Vl., Holl.
	nomen (alle vormen) (293, 1015)
	hi motene (729)
	proůene (577)
C.	oe > diftong	Limburgs, O-Br.
	schouwe (= scoe) (767: joue) (zie echter Filol. commentaar)

12.	uu met spelling uy	vnl. 15^e eeuw
	sůyt (997, 876, 1083, 1883, 265)
	duytsche - (918, 963, 1124, 1147, 1540, 1830)
	hůyt (1757)
	uyt (639: ontsiet, 1844)
	luyt (1843)

13.	Enkele spelling van lange (?) vocaal
	irste (346, 615, 1013, 1346, 1349, 1429, 1446, 1633, 1634, enz...)	Limb., Br.
	wile (= wiel) (393)	Limb., Br.
	stiren (= stier) (1042)	Limb., Br.
	wart (= ware het) (408)	Brab.
	stect (3.s) (825)	Brab.
	brect (3.s) (826, 955, 1788, 1804)	Brab.
	suet (= zweet) (1758: gereet)

Diftongen

14.	aei
	wait (3 s.) (809, 779, 817, 830)
	drait (3 s.) (810, 780)

15.	ou > ol	Gelders en N-O.
	twiuoldige (1046)
	colde (1157)
	mennichfolde (1158)
	solt (ww.; tenzij < soelen, cf. 26) (1172, 1749)

Vocalen in onbeklemtoonde syllaben

16.	e-syncope	Zuid-oostelijk
	werlt (405, 1033, 1435, 1640, 1642, 1643)

17.	Svarabhakti	Brabants
	blaesballich (1769)

Consonanten

18.	auslaut-ff	Omnl.
	aff (= ab) (292, 676, 681, 696, 714, 733, 826, 832, 844, 862, 871, enz...)
	twelff (317)
	warff (317, 390, 487, 545, 555, 565, 569, 269, 235)
	werff (559, 561)

	kerff (559)
	off (= sive) (672, 875, 921, 1086, 1231, 1264, 1331, 1624)
	wijff (784)
	halff (1023, 1043, 1049, 1061, 1095, 1104, 1111, 1159)
	gaff (1277, 1497)
	dieff (1339, 1342)
	starff (1560)
	groff (1857)

19.	auslaut-ll	Omnl.
	sall (458, 682, 948, 974, 1112, 1133, 1162, 1168, 1206, 1316, enz...)
	all (510, 723, 774, 807, 973, 1012, 1042, 1111, 1134, 1161, 1167, 1205, enz...)
	small (697, 1392)
	vall (1790)
	dall (1644, 1789)

20.	t-apocope	Limburgs
	ende steel al (3 s.) (1343)
	kijnsche (= kindse) (1382) (assimilatie?)

21.	-ft/-cht	-ft = N-en Z-Holl., N-Br., Utr., oostel. -cht = zuidelijk
	after (1086)
	In al de andere, talrijke gevallen: -cht.

22.	g
A.	g-syncope	Brab., Limb.
	seet (528, 607, 623: waerheit, 820, 837, 917, 1815, 1825, 1874: waerheide, enz...)
	geseet (510, 803: waerh[t], 892, 1161, 1721)
	leet (887: waerheit, 1741, 1748)
	geleet (1722)
	pleet (961)
B.	g + vokaal:
	Zowel vóór e, i, sjwa, als o, a, u steeds g, zeer zelden gh.

23.	w
	goensdach (1414)
	tvelinc (1045)
	suet (= zweet) (1758: gereet)
	suert (= zwaard) (767)

Vormleer

24.	et (pron.)	Brabants en oostelijk
	(355, 410, 577, 703, 764, 815, 817, 1524, 1847, enz...)

25.	oer, oen, hore, hoer
	oer (319, rubriek na 1398, 1650)	Gelders
	oen (1655)	Noord-oosten
	hore, hoer (1056, 391, 424)	schijnt vooral in Brab. voor te komen (?)

26.	zullen = soelen	oostelijk
	399, 622, 1716
	solt (1172, 1749) (tenzij uit sout: cf. 15)
	Eenmaal een pluralis-vorm: sullent sijt (1542)	Vl., maar ook sporad. Holl., Br., Limb.

27.	Nom.-Acc. pl. op -n, 1^e flexie
A.	dagen (1059)	Vl. 13^e eeuw, Br. vnl. 15^e eeuw
	voeten (517)
	clercken (535)
	staerten (621)
	visschen (1809)
B.	meisteren (1247)	Brab., Limb.

28.	3.s. met pluralis-vorm	Oostelijk
	hi plagen (922)
	dander [...] en leerden (1364)
	onse hoeren [= inf.] [...] en sijn niet also scerp (755)

29.	Ghescapen (part. perf. sceppen)	Brabant
	280
	daarentegen: gescepen (688)

30.	allet (989)	oostelijk

31.	hauestu (2 s. hebben)	oostelijk
	1684

32.	Umlaut bij st. ww. 3 s. ind. praes: ĕ > ĭ	Limburgs, ook Holl.
	stict (742)
	sprict (1538)

Woordgeografie

-	Het Vlaamse ww. toghen werd telkens vervangen door tonen, seggen, of synoniemen (644, 808, 974, 1168, 1206, 1316, 1548, 1564, 1670, enz...)
-	Geregeld vinden we de aan O eigen vorm nochtant (391, 399, 409, 735, 769, 855, 1278, enz...)
-	O verkiest klaarblijkelijk wac en wacheit boven nat en natheit
wac:	606, 877, 882, 897, 899, 930, 933, 938, 944, 1150, 1155, 1181, 1195, 1210, enz...
nat:	1189, 1719.

Conclusie

De taal in hs. O wijst overwegend naar het Oosten (Gelderland en Limburg):

1A, B, C; 2A, B, C, D, E, G; 3A, B; 4B; 5B, C; 7A, B; 8A, B, D; 9A; 10A, B; 11A, C; 15; 16; 18; 19; 20; 22A; 24; 25; 26; 28; 30; 31; 32.

Er komen echter ook Brabantse kenmerken in voor: 8A, C; 12; 17; 27A, D.

In de codex wordt enkele malen Nijmegen vermeld (zie Beschrijving), en deze localisering past dan wel heel goed bij onze bevindingen wat de taal betreft. Nijmegen ligt in Gelderland ongeveer op de grens van Brabant en Limburg. We mogen

dus met een gerust hart het grens-dialect van dit hs. met de zeer precieze term ‘Nijmeegs’ bestemepelen.

Er zitten echter een paar vreemde eenden in de bijt, waarvan sommige misschien minder vreemd zijn dan ze op het eerste gezicht lijken:

1) Vlaams: 2H: één vorm.

2) Kustmnl.: 5A: één vorm, in het rijm.

3) Hollands (kust) en Z-Br.: 8C.

Hier zou ik echter willen opmerken dat irste een zéér gewone vorm is in Limburg, en daar volgens Kern (L.S., p. 41) oorspronkelijk ook thuishoorde.

Hieten (4 × voorkomend) kan ook in het Limburgs gevonden worden, zij het dan niet vaak.

4) Vl. en Z-Holl.: 1D: één vorm.

6) Westmnl.: 5D: sulc.

Het spreekt vanzelf dat de Vlaamse vormen uit het oorspronkelijke werk overgenomen werden. Ik zeg hier niet, zoals bij de overige handschriften: uit de legger, want ik ben er haast zeker van dat de Vorlage van O niet alleen niet zuiver Vlaams geweest is, maar zelfs reeds zeer oostelijk gekleurd. Het is haast niet mogelijk dat een copiist, tenzij hij uitzonderlijk snugger is, zó weinig ‘steken’ laat vallen.

Ten slotte hebben we hier in een ‘literair’ werk de toch belangrijke bevestiging van wat Tille opmerkte voor de oorkondentaal: ‘Bedeutendster Treffpunkt und Umladeplatz ist da Nijmegen, das von jeher eine Sonderstellung einnimmt. Schon in früher Zeit finden sich Belege für seine grosse Bedeutung als Handelsstadt. [...]. Rheinaufwärts hat es Handelsfreiheit bis Koblenz und Mainz. [...]. Interessant ist es, wie sich diese Mittelstellung Nijmegens in seiner Urkundensprache ausprägt.’ (Zur Sprache, p. 12).

Hs. W.

Bij het bespreken van de taal van dit hs. werd ook rekening gehouden met enkele relevante vormen die voorkomen in de ingelaste verzen, o.m. Der Manen Zeden. De verwijzing hiernaar gebeurt dan a.v.:

M.Z.	=	Manen Zeden
r.	=	regel
III	=	deel III, waarna de bladzijde vermeld wordt.

Korte klinkers

1.	ă
A.	ă + r + cons. > ĕ	Brab., Limb.
	werf (218, 235, 248, 257, 269, 317, 326, 390, 569)
	sterc (782, 1039)
	verwe (911, 914)
B.	ă + r + cons.	O-Vl., Geld., Limb.
	arch (766, 769)
	warf (487, 501, 545, 555, 559, 561, 565)
	scarp (589, 756)
	harde (663, 678, 700, 756, 927)
	starc (1025)

2.	ĕ
A.	ĕ > ĭ
	wilker (468, rubriek na 192)	Brab., Holl., verder oostw.
	mit (361, 389, 396, 651, 684, 728, 736, 742, 1126, enz...)	Noordel., ook N-O.
	Maar: ook talrijke malen met.
B.	ĕ + n > ĭ	vooral Brab., ook oostel.
	Slechts éénmaal, in het rijm: bringet (775)
C.	ĕ > ŏ	oostelijk
	ommer (614)
	Ook: ymmer (743, 858)
D.	ĕ + r + cons. > ă	Vlaams, Holl.
	marcurius (299, 359, 440, 444, 553, enz...)
	market (imper.) (848)
	warpt (3 s. ind. praes.) (781)
E.	ĕ + r + cons. > ae	W-Vl., Z-Holl., ook O-Vl.
	aertrike, aerde (11, 419, 427, 433, 437, 453, 463, 483, 493, 508,

	543, 546, 547, 551, 556, 557, 560, 566, 570, enz..., zonder uitzondering)
	staert (605)
	kaerse (637, 670, 672, 690)
	swaert (767)
F.	ĕ + n + cons. > ei	N-O-Brab., Geld., kan ook Vl. zijn
	eynde (1117)
G.	ĕ > ŭ vòòr l + cons.	Brab., ook Holl.
	zulver (M.Z. r. 4: III, p. 529)

3.	ĭ
A.	rekking van ĭ + n + dent.	Geld., W-Overijss., Utr., NO-Br.
	viinden (647)
	wijnt (630, 779, M.Z. r. 6: III, p. 528)
	kijnder (718)
	wijnt (3 s. winnen) (M.Z. r. 5: III, p. 513; M.Z. r. 7: III, p. 527)
	Ook in andere positie:
	mijn (= minder) (323)
	sijn (subst.) (324, 88: in, 234: min)
	somwijl (674, bis)
	scrijfturen (1094)
B.	ĭ > ĕ	O-Vl., Limb., soms Brab.
	blexem(e) (639, 732, 734, 750, 760, 761, 774, 797, 803)
	blexemen (ww.) (783)
	mest (3 s.) (908)
	gemest (part. perf.) (268: west)
	lecht (= lux) (972, 984)
	bamesse (1121)

4.	ŏ
A.	ŏ > ŭ	W- en O-Vl., Holl. (kust)
	up (738, 822, 833, 840, 858, 866, 874)
	Meestal echter: op.
	versturmet (793)
	durren (3 pl.) (958)

	summe (219)
	cunste (subst.) (M.Z. r. 2: III, p. 510)
B.	of: af	of = westelijk af = niet W-Vl.
	Slechts zelden of (292, 696, 714, 805, 826, 844, 846, 862, 1078)

5.	ŭ
A.	sulke	Wmnl.
	steeds: 592, 922, 977.
B.	ŭ > ĭ	Ingweoons
	Dinken (inf.) (588)
	dinct (3 s.) (926)
	sticken (92)
C.	u met een kleine v superscriptum	oostelijk
	dnct (631)
	phtolomes (423)
	mechdi (829)
	nese (M.Z. r. 17: III, p. 513)

6.	Rekking van korte (?) vocalen:
	weert (3 s. werden) (749)
	weest (= west, windrichting) (W' 907: mest)	} Limb., Brab.
	sael (3 s.) (954)	} Limb., Brab.
	eexempel (974)	} Limb., Brab.
	eest (= is het) (764)	} Limb., Brab.

Lange vocalen

7.	ā en â
A.	umlaut op â	oostelijk, Brab.
	leechsten (456)
B.	spelling ai	Geld., Limb., Brab., (Holl.)
	dair (322, 326, 329, 334'', 353, 369: naer, 386, 394, 399, 421, 439, 442, 444, 446, 454, 456, 476: ouerwaer, 602: claer, enz...)

	iair (180, 184, 187, 354, rubriek na 167: ouerwaer, enz...)
	wairheit (884, 888)
	wair (1038)

8.	ē en ê
A.	ê > ie	Holl. (kust), Z-Br.
	hieten (alle vormen) (527, 722)
	twiuoldige (1046)Ga naar voetnoot1
	twilinc (1045, 1050)Ga naar voetnoot1
B.	ê > ei	Limb., Kust-WVl. en -Holl.Ga naar voetnoot2
	meyster (rubriek na 414)
	heit (= nomen habet) (750, 963)
	weit (3 s.) (891)

9.	î
	spelling ii	ouder
	tiit (1101)
	siin (= esse) (1155)
	Ook in de auslaut: sii (pron. 3 pl.) (846); hii (785, 852)
	Ook korte i: viinden (647)

10.	ie
	ie/uu	uu = oostel., Limb., Holl. ie = Kustmnl., Vl., Brab.
	dietsche (301, 918, 1147)
	vier (600, 643, 654, 658, 659, 693, 700, 711, 721, 749, enz...)
	liede(n) (1157)
	lude(n) (66, 795, 640)
	duutsche (1124)

11.	eu
A.	met spelling, afwijkend van o
	moelen (782)
	duer (= voorz.) (878, 881, 976, 984)

	voeren (= bijw.) (882, 1048)
	muecht (2 pl.) (rubriek na 34, 239, rubriek na 274, 1154)
	muechdi (24, rubriek na 320, 829)
	moeghdi (579, 599)
B.	ontronding	westelijk
	euel (M.Z. r. 12: III, p. 524)

12.	ō en ô
A.	ô > a	Gelders, N-O.
	vertaghet (3 s.) (611)
B.	spelling oi	oostelijk
	voir (302, 964, 1125, 1131)

13.	oe met spelling o	Zeel., Vl., Holl.
	noomt (3 s.) (1015)
	done (inf.) (1072: pusoene)
	prouen (inf.) (884)

14.	Enkele spelling van lange (?) vocaal
	heft (3 s. hebben) (746: gheeft; bijschrift bij tekening Venus; 1001, 1010: leeft; M.Z. r. 4: III, p. 510; M.Z. r. 25: ib.; 1019, 1026, 1029)
	brect (256, 955)	Brabants
	vort (bijw.) (1028)
	ghen (286)
	nem (imper.) (M.Z. r. 17: III, p. 522)
	tempest (957)
	wet (imper.) (298)

15.	Eigenaardige spelling van sommige lange klinkers
	cooemt (3 s.) (659, 681, 683, 733, 824)
	nooemt (3 s.) (734)
	rooet (912')
	dooet (3 s. doen) (938)
	voirwaeer (964: leidergheer)

Diftongen

16.	ou
A.	met spelling u	(O-)Vl., Holl.
	truwen (bijw.) (718: vrouwen)
	truwen (inf.) (M.Z. r. 13: III, p. 522: scuwen)
B.	ou > ol	Gelders, N-O.
	twiuoldige (1046)

17.	aei + umlaut	Holl., Limb., O-Br.
	meyen (M.Z. r. 4: III, p. 527: saeyen)

De vocaal in onbeklemtoonde lettergreep

18.	e-syncope	Zuid-oostelijk
	werlt (1033, M.Z. r. 17: III, p. 510)

19.	Sonorisatie van sjwa (of: vocaalharmonie?Ga naar voetnoot1)
	dagharaet (593)	} natonig; Brabants
	tachtarst (654)	} natonig; Brabants
	tsomorgens (720)	} voortonig
	te bistierren (M.Z. r. 19: III, p. 510)	} voortonig

Consonanten

20.	Segmentatie
	coempt (357, 639)
	neempt (694)

21.	v = w
	vallet (3 s. wallen) (1073, 1075)
	w = v
	ewangeliste (63)

22.	-ft/-cht	-cht = zuidelijk
	Steeds, zonder één uitzondering, -cht-vormen.

23.	Verdubbeling van consonant	oostelijk
	kaerssen (637, 670, 672, 690)
	menssche(n) (770, 800, 1070, enz...)
	gheenne (1098)
	duuell (725)
	all (947: sal, 1012)
	will (3 s.) (M.Z. r. 12: III, p. 522)

Vormleer

24.	sullen
A.	seldi (234)	Brab., Holl.
B.	sullen (3 pl.) (399, 622)	Vlaams, ook sporad. Holl., Brab., Limb.

25.	hoer (adj. poss.)	schijnt vooral in Br. voor te komen (?)
	20, 78, 215, 230, 231, 285, 417, 536, 576, 584, 1134

26.	bruchten: (3 pl.) (722)

27.	inf. zonder n	Limb., Brab.: 14^e e.
	crige (748)

28.	3 s. zonder t, ind. praes.	Limburgs
	doe (773, 782)

29.	soe = zij (fem. s.)	Vlaams
	303: hoe

30.	Nom.-Acc. pl. 1^e flexie op -n	Vl., Brab.: vnl. 15^e eeuw.
	clercken (535)

Woordgeografie

	Toghen
	10, 448, 644, 808, 888, 974	Vlaams

	Wac(heit/nat(heit)
	wac (270, 606, 877, 897, 899, 933, 938, 944, 1155)
	nat (1150)
	Creeft i.p.v. crabbe
	Systematisch: 1052, 1055, 1062
	Varinghe	Vlaams
	834

Conclusie

Bij een eerste schifting in dit zeer gemengde dialect krijgen we twee groepen:

1) Brabantse en meer oostelijke vormen, waaronder vooral belangrijk zijn:

3A:	rekking van ĭ + n + dentaal
5C:	v superscriptum
7A:	i-umlaut op â
B:	spelling ai
12B:	spelling oi
16B:	-old
18:	e-syncope
23:	vormen als all, will, e.d.

2) aan de andere kant typisch westelijke kenmerken (waarbij Brabant niet werd inbegrepen). Van belang zijn:

4A:	ŏ > ŭ
5A:	sulke
B:	ŭ > ĭ
11B:	ontronding van eu
16A:	-ouw, met spelling -uw.

In andere gevallen wisselen de oostelijke en de westelijke vorm af: 4B: of/af; 10: ie/uu.

Ik meen dat we hiermee voor een eerste globale keuze staan, maar vooraleer daartoe over te gaan, wens ik nog even terug te komen op de kalenders, besproken in de Beschrijving. We hebben gezien dat de Latijnse Cisiojanus eerder in het bisdom Utrecht thuishoorde.

Ook mogen we de initiaal van de Computus, een duidelijk Utrechts sjibboleth, niet uit het oog verliezen.

Niet alleen hierom, maar ook omdat ze minder talrijk en minder overtuigend zijn, zou ik de Vlaamse en westelijke kenmerken voor rekening van de Vorlage willen laten. Na deze eliminatie echter is de taal van de copiist nog zeer onvoldoende gelocaliseerd, en daarom gaan we alles, wat niet Vlaams of westelijk is, nogmaals, maar van dichterbij bekijken:

exclusief N-O.:	16B -old
oostelijk:	10 de uu-vormen
oostelijk:	5C
oostelijk:	23 dubbele consonant
Utr., NO-Br., Geld., West-Overijssels:	3A rekking van ĭ + n + dent.
Brab., Holl.:	24A seldi.

Het Gelderse en verder Noordoostelijke mogen we wel uitschakelen: teveel kenmerken ontbreken daarvoor, zoals a = o, nummer, e.d. Ook het Limburgse mag geëlimineerd worden: geen spoor van o.m. anticiperende assimilatie, t-apocope of hypercorrecte paragoge.

Eigenlijk is er niet veel dat ons toelaat de streek van de copiist enger te begrenzen. We moeten in Noord-Nederland zoeken, naar het oosten toe, dat staat vast. Het N-O. en het Gelders komen niet meer in aanmerking. Daar we in de buurt moeten blijven, kunnen we denken aan het Utrechts of Noord-Brabants.

In het N-Brabants zouden we bv. or- i.p.v. er- verwachten, terwijl in W geregeld kersdach, derde, e.d. gevonden worden; ook u + cht werd nooit -ocht.

Van het Utrechts weten we positief slechts één ding: het was een menggebied. In Utrechtse documenten werden de volgende vormen gevondenGa naar voetnoot1, die we ook in W hebben:

of:	4B
zel:	24A
mit:	2A
ĕ = ĭ:	2A.

Dit is natuurlijk véél te schraal om de taal van handschrift W definitief als Utrechts te bestempelen. Houden we echter

rekening met uitwendige criteria, zoals de kalender en de Utrechtse initiaal, dan zijn we toch wel haast gedwongen de bakermat van dit hs. te zoeken in Het Sticht, misschien iets ten oosten van Utrecht, naar de Veluwe toe.

voetnoot1: Heeroma, Holl. Dialektstudies, krt 8.

voetnoot1: Cf. Van Loey, VMVA 1967, Afl. Afl.1-2-3-4, 31-85.

voetnoot1: Volgens T. van Veen (Utrecht tussen O. en W.): t-apocope in Den Haag, Rotterdam + verder oostelijk (krt 4).

voetnoot2: Volgens T. van Veen (Utrecht tussen O. en W., krt 4) niet in Holland, maar wèl in Kromme-Rijngebied, Z. van Utrecht en N-Br., terwijl Daan en Heeroma (Zuidh., p. 12, krt 2b) een kaart geven van geeft/gift in Zuid-Holland!

voetnoot1: Bij Heeroma, Holl. Dialektstudies, krt. 10, wordt hij vermeld voor héél Holland.

voetnoot1: Cf. Van Loey, VMVA 1967, Afl. 1-2-3-4, 31-85.

voetnoot2: Cf. J. Franck, Mnl. Gr. § 75, Anm. 1: Ablaut.

voetnoot1: Volgens Heeroma, Holl. Dialektstudies (krt 10): westelijk in Holland.

voetnoot1: Cf. Van Loey, VMVA 1967, Afl. 1-2-3-4, 31-85.

voetnoot1: Cf. Van Loey, VMVA 1967, Afl. 1-2-3-4, 31-85.

voetnoot1: Cf. J. Franck, Mnl. Gr. § 75, Anm. 1 (Ablaut).

voetnoot2: Cf. Etym. Wdb. (vgl. twi-sken; hd. Zwilling): Ablaut?

voetnoot2: Cf. Etym. Wdb. (vgl. twi-sken; hd. Zwilling): Ablaut?

voetnoot3: Cf. Van Loey, VMVA 1967, Afl. 1-2-3-4, 31-85.

voetnoot1: Cf. Etym. Wdb.: Ablaut?

voetnoot1: Cf. Etym. Wdb.: Ablaut?

voetnoot2: Cf. Van Loey, VMVA Afl. 1-2-3-4, 31-85.

voetnoot1: Cf. J. Franck, Mnl. Gr. § 75, Anm. 1: Ablaut.

voetnoot2: Cf. Van Loey, VMVA 1967, Afl. 1-2-3-4, 31-85.

voetnoot1: Cf. Van Loey, VMVA 1967, Afl. 1-2-3-4, 31-85.

voetnoot1: Cf. J. Franck, Mnl. Gr. § 75, Anm. 1: Ablaut.

voetnoot1: Cf. Etym. Wdb.: Ablaut?

voetnoot1: Cf. Etym. Wdb.: Ablaut?

voetnoot2: Cf. Van Loey, VMVA 1967, Afl. 1-2-3-4, 31-85.

voetnoot1: Cf. W. Braune, Ahd. Gr. § 67.

voetnoot1: Cf. A. Van Loey, Een en ander met betrekking tot de Taal van het Zutphens-Groningse Handschrift (passim).

Vorige Volgende