De natuurkunde van het geheelal

Een 13de-eeuws middelnederlands leerdicht

[p. 88]

Hoofdstuk III
De verschillende handschriften

1. Beschrijving

Enkele codices waren reeds, zij het dan niet zeer uitvoerig, beschreven, o.m. door Verwijs (Nat. Bl.) en van Leersum (Cyrurgie). Het was geen gebrek aan bescheidenheid deze beschrijvingen opnieuw te ondernemen, noch mijn bedoeling ze te verbeteren. Ik wilde ze op enkele verwaarloosde punten aanvullen, maar vooral wenste ik systematisch voor alle handschriften dezelfde werkwijze te volgen.

De dateringen die bij de titels worden opgegeven, (teneinde de hss. onmiddellijk te kunnen situeren in de tijd), worden in de alinea ‘Herkomst en geschiedenis’ verantwoord. Zo niet, dan werd de datum uit de Bouwstoffen overgenomen.

In de geciteerde Incipits en Explicits (alinea ‘Inhoud’) werden ontwijfelbare afkortingen zonder meer opgelost, daar zij t.a.p. nóch filologisch, nóch paleografisch belang hebben.

De bespreking van Schrift, Abbreviaturen, Formaat en Illustratie werd vooral afgestemd op het gedeelte dat de Natuurkunde-tekst bevat. Van ieder hs. wordt een fotocopie bijgevoegd, behalve van Ups (zie deel II).

Al de tien handschriften heb ik zelf in handen gehad; voor de beschrijving ervan heb ik slechts 'n enkele maal een beroep gedaan op de B.N.M., en dit t.g.t. nadrukkelijk vermeld.

Ups.: 1400-1429

Bewaarplaats en signatuur:

Upsala, Universitetsbiblioteket, MS De la Gardie 56.

[p. 89]

Herkomst en geschiedenis:

Het boek behoorde in 1429 toe aan een zekere Bertolomeus, filius Lauretis¹, pastoor van de parochiekerk te Monster, volgens de tekst op f^o 67^r:

Notum sit universis tenore cum presenti quod ego bertolomeus filius Lauretis presbiter curatus ecclesie parrochialis in monster feci tres proclamaciones debitas et consuetas tribus diebus festivis a se invicem distantibus de matrimonis contracto inter ihohannem ysbrandi et Katherinam lamberti super quibus nullum repperi impedimentum quare dictum matrimonium legitime possit impedire In cuius rei testimonium sigillum meum presentibus est impressum.
datum anno domini M^oCCCCXXIX feria quarta post pasche.

Volgens Prof. G.I. Lieftinck, die mij met zeer veel bereidwilligheid in dit en ander verband hulp verleende, is het bovenstaande de gebruikelijke verklaring, die thans nog bij de Burgerlijke Stand in zwang is. Wij noemen dat ‘aantekenen’. De ouderwetse term is: ‘onder de geboden zijn’. D.w.z. het echtpaar heeft het voornemen te kennen gegeven in het huwelijk te treden. De pastoor heeft op drie niet opvolgende feestdagen, dus zo dat iedereen in de gelegenheid is geweest er kennis van te nemen, dit voornemen bekend gemaakt. Er is van geen enkele zijde bezwaar gemaakt in verband met huwelijksbeletselen en de pastoor geeft een sanctie aan het huwelijk door aan een stuk met deze inhoud zijn zegel te hechten.

De pastoor gebruikte wellicht de opengebleven plaatsen in het boek voor formulierteksten die hij nodig kon hebben. Welnu, ik ben ten zeerste geneigd om deze pastoor als de afschrijver te beschouwen. Het acteschrift van de formule op f^o 67^r is niet met volkomen zekerheid te identificeren met de hand van de Natuurkunde-tekst, maar toch is daar veel voor te zeggen. Het gebeurt heel vaak dat een afschrijver mét het genre ook van stijl verandert, daarmede een afstand scheppende tussen tekst en toevoegsel, of gewoonweg omdat hij zich veel meer toelegt op ‘schoonschrift’ voor het eigenlijke boek. De vorm van de

1 Is dit de Bartholomeus van wie sprake is in het Archief van de O.L.V.-Abdij te Middelburg (Fruin, R. 805), in dato 4/8/1460, en die toen reeds overleden was: Schepenen van Middelburch oorkonden, dat Pieter Hugen zoon erkent van Onsse Vrouwen klooster te Middelburch niets meer te vorderen te hebben wegens het bewind, dat wijlen heer Bertelmeeus Lauwerey's zoon, zijn oom en voogd, over zijn goederen heeft gevoerd?

[p. 90]

p, b, l, g, d vooral lijken bedrieglijk veel op elkaar. Ook de data stemmen goed overeen: als Bartholomeus in 1460, - misschien al een paar jaartjes! - overleden was, kan hij best het boek in zijn jonge jaren hebben overgeschreven. Prof. Lieftinck was zo goed mij in een brief, dd. 29/11/1960, het volgende te schrijven: ‘Welnu, dit is ook duidelijk een boekje dat gemaakt moet zijn door een pastoor of in ieder geval door een wereldgeestelijke of klerk [...]’.

Op f^o 38^r staat eveneens, maar dan in een beslist andere hand, een Latijnse aantekening die vermoedelijk, ook al zijn alle details, zoals naam e.d., hier ingevuld, als mnemotechnisch formulier dienst deed:

Domine reverende rogo vos amicabiliter ut cytetis petrum dictum cuper ad feriam secundam proxime venturum in ecclesia[m] hagensi post summam missam precise, mihi super obicienti responsorum.

Zou dit wellicht ook op een ceremonie voorafgaand aan het huwelijk kunnen slaan? Het zou dan protocolair het briefje kunnen zijn dat de bruid zendt aan de pastoor, waarin zij hem vraagt op de gezette tijd, na de afkondigingen, haar bruidegom na de hoogmis in de Haagse kerk (Den Haag ligt vlak bij Monster in het Westland) te ontbieden, om haar plechtig te verzekeren dat hij haar tot vrouw zal nemen. Een kenner van het canonieke recht weet zeker wat deze tekst betekent.

Op f^o 1^r stond waarschijnlijk nog een andere, 17^e-eeuwse bezitter vermeld. De formule is totaal onleesbaar op het eerste woord na:

‘Dit [...]’. E. Rooth (in een brief - aan De Vreese? - dd. 29/9/1927, die ik in een BNM-map vond) kon toen nog een paar woorden méér lezen: ‘Dit boec is [...]’. Onder ultraviolette belichting werd de tekst gedeeltelijk duidelijker: ‘Dit boeck hoort [+ één woord]’.

In 1669 werd de Codex aan de Universiteitsbibliotheek te Upsala geschonken door graaf Magnus Gabriel de La Gardie (samen met o.m. de Codex Argenteus). Misschien heeft de La Gardie dit handschrift op één van zijn talrijke reizen in Nederland gekocht. Rooth schrijft in de boven geciteerde brief het volgende: ‘Ueber die Provenienz weiss ich nichts ausser dass M. de la Gardie die Hs. wohl in Holland gekauft hat’.

[p. 91]

Materiaal:

Perkament en papier, regelmatig afwisselend. Wat de sexternen betreft:

buitendubbelblad^1: perkament	=	bv.	f^o 1 en 12
2 volgende dubbelbladen: papier	=		f^o 2, 3 en 10, 11
1 dubbelblad: perkament	=		f^o 4 en 9
1 dubbelblad: papier	=		f^o 5 en 8
binnendubbelblad: perkament	=		f^o 6 en 7

of in de volgorde, bladgewijs:

1 perk., 2 pap., 1 perk., 1 pap., 2 perk., 1 pap., 1 perk., 2 pap., 1 perk.

Wat de quinternen betreft:

buitendubbelblad: perkament	=	bv.	f^o 1 en 10
4 binnendubbelbladen: papier	=		f^o 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8, 9

of in de volgorde, bladgewijs:

1 perk., 8 pap., 1 perk.

Het perkament is zeer goedkoop materiaal geweest: dik, ruw, gerimpeld, met gaten (bv. f^o 9: aan onderkant gat van ± 3,5 cm ). Wel lijkt het alsof de rimpels er oorspronkelijk niet allemaal in waren, want het schrift en de tekeningen lopen in de plooien vaak regelmatig verder, alsof er bij het schrijven geen hindernis ontmoet werd. Het papier is dik, soms ook ietwat gerimpeld, maar hier dan oorspronkelijk. Het zit vol grote bruine vocht- en watervlekken aan de drie buitenranden, en is tamelijk beduimeld.

5 verschillende watermerken komen voor:

1) plantenfiguur, niet verder te bepalen; ontbreekt in Briquet;

2) niet te herkennen tekening; misschien deel van een vogel (eend, zwaan?). Id. als voor 1).

3) Boog: dit merk is zo verspreid dat geen definitieve conclusie mogelijk is. Bij Briquet komt het niet voor, maar het kan als een variant beschouwd worden van de nummers 802 en 803, in dokumenten uit resp. 1404-1416 en 1419-1427. Dit papier is waarschijnlijk herkomstig uit Champagne.

1 Met een ‘dubbelblad’ wordt, van hieraf aan, een diploma bedoeld.

[p. 92]

4) basiliscus: kan vergeleken worden met Briquet 2707, 2708 en 2709. Herkomstig uit Champagne. De zeer talrijke varianten dateren alle uit de periode tussen 1400 en 1429.

5) kroon of berg met kruis: dit merk ontbreekt in Briquet. Wel is er iets dat er vaag op lijkt (5645), uit het begin van de 15^e e¹.

De tekst is het hele handschrift door zeer goed leesbaar. Op f^o 12^v is er met de rode inkt een ongeluk gebeurd: een grote veeg maakt een of twee woorden onduidelijk.

1 Een gedeelte van deze inlichtingen heb ik te danken aan Dr. M. Wittek.

Schrift:

Littera cursiva libraria, ongeveer in de manier van de administratieve stukken van omstreeks 1400. Op het einde der regels heeft de n nog een 14^e-eeuws haaltje, maar aan de andere kant hebben v, w, b, d, toch bepaald geen vroeg karakter.

Het huwelijksformulier op f^o 67^r zou best van dezelfde hand kunnen zijn. Het formulier op 38^r daarentegen, in een veel spichtigere schrijfstijl, is werkelijk van een andere hand.

Boven i en j staat meestal een dun schuin streepje; op y een kordate stip. De Romeinse cijfers staan tussen isoleringspunten, die in de meeste gevallen door de rubricator in het rood overgetekend werden, of ingevuld indien vergeten. De r is recht, behalve soms na o en v, en in de auslaut zelfs na andere, niet geronde letters (cf. o.m. vers 475). De t wordt meestal afgewerkt met een schuin sierstreepje; s schijnt regelmatig lang vooraan en in het midden, rond aan het einde; het woord Iaren, met varr., heeft bijna steeds een eerste letter, waarvan moeilijk uit te maken is of het om een hoofdletter I of J gaat. De verbinding ct en tt is niet makkelijk te onderscheiden, soms zelfs helemaal niet. In een voetnoot wordt twijfel aan een juiste interpretatie vermeld. Ook wens ik er op te wijzen dat het lastig is steeds zeker te zijn of de copiist een e of o schreef.

Als leestekens hebben we een enkele maal een punt, midden in de zin:

Dat die planeten. e tfirmament

E dicwile men oec. siet

en éénmaal bij een enjambement:

Die mane scinet. haer outhede

[p. 93]

(zie voor de volledige zin de tekst). Verder zijn er nog paragraaftekens.

De rubrieken zijn met rode inkt, in dezelfde hand. De copiist was dus tevens rubricator, maar hij liet niet altijd de nodige plaats open voor de in te vullen inhoudsopgaven. In dat geval werden ze er in margine bijgeschreven. De beginletters van ieder vers werden met een rood streepje gerubriceerd. De rode lombarden van een nieuw hoofdstuk beslaan de hoogte van 2 regels en springen naar links soms wel één cm. uit. Meestal zijn er representanten, in bruine inkt. De paragraaftekens zijn rood; als representante ervoor werden 2 schuine streepjes gebruikt. Op f^o 7^r gebeurde er een vergissing: de representante staat vóór vers 494, het paragraafteken werd vóór v. 493 geplaatst. Op f^o 21^v en 36^r werd de representante niet vervangen.

De custoden werden door de rubricator doorgestreept. De correcties geschiedden zonder veel zorg: o.m. door het doorschrappen met rode inkt als er iets teveel staat. Door de copiist zelf werd hier en daar, bij het schrijven, een synoniem gezet boven een woord dat hem moeilijk te verstaan leek, maar toch behouden moest blijven om rijm of maat:

vrucht:	anxt
godelinghe:	wichte
natheit:	of wacheyt
maren:	nachtmerien
enich:	menich [ter aanduiding van twijfel aan de juistheid van de legger?]
weke:	of natte
wachede:	of nathede.

Dit wordt, in de filologische commentaar, verder besproken. Ook boven de Nederlandse namen van de maanden werd de Latijnse vertaling geschreven.

Afkortingen: zie lijst p. 163.

Foliëring:

Recent met potlood gefolieerd: 1-68. Het voorste schutblad (papier), dat samen met de binnenspiegel één dubbelblad vormt, en blanco gebleven is, werd niet mee gefolieerd, wat wèl het geval is op het einde van het boek (f^o 68, eveneens blanco).

[p. 94]

Het blad tussen f^o 55 en 56 is weggesneden. Er valt niet uit te maken of daardoor iets in de tekst ontbreekt. Op de laatste blz. van ieder katern staan reclamen.

De volgende foliëringen werden verbeterd uit een vroegere potlood-foliëring:

61 uit 56

62 uit 57

63 uit 58

64 uit 59

66 uit 60

68 uit [?].

De samenstelling van het handschrift is a.v.: 1 schutblad (blanco, niet gefolieerd) + 4 VI (48) + (V-1) (57) + V (67) + 1 blanco schutblad (68).

Formaat:

Bladgrootte: 202 × 140 (de perkamenten bladen zijn telkens iets kleiner, met zeer onregelmatige afmetingen). Bladspiegel van de Nat.: 135 × 83 (bij de rubrieken wordt dit formaat absoluut niet in acht genomen).

Inrichting:

Verzen: per bladzijde één kolom van 23 à 26 regels. Ieder vers begint op een nieuwe regel. De vellen werden klaargemaakt vóór het schrijven: eerst met gaatjes, daarna met lijnen met een bruinachtig stift, dat op het papier soms alleen maar een blinde lijn achterliet. Een apart kolommetje van 4 mm. werd voorbehouden voor de hoofdletters.

Vanaf f^o 22^r heeft iemand recent met potlood af en toe de verzen genummerd: 1161, 1164, 1173, 1180, 1195, 1212, [...] tot 1373. In 1936 was die nummering nog niet aangebracht, behalve op 25^v. Ze stemt niet overeen met die van Clarisse: 1169, enz.

Tussen de verzen zijn rubrieken aangebracht, soms ook in margine, met een korte inhoudsopgave.

Illustratie:

34 astronomische pentekeningen met, in het algemeen, 2 tekeningen per bladzijde. Ook hier werden de bladspiegels afgelijnd met loodstiftlijnen, zodat er verticaal twee vierkanten

[p. 95]

ontstonden, gescheiden door een tussenruimte van ± 1 cm. In die vierkanten werden met een blinde passer cirkels getrokken en daarna (zéér slordig) met inkt overgetekend. De verdere aanduidingen en de erbij behorende tekst werden willekeurig met rode en bruine inkt geschreven.

Twee tekeningen, die van het heelal (f^o 1^v) en die van de hel (46^v), staan alléén op een bladzijde.

De eerste beslaat het hele blad (er is aan de linkerkant klaarblijkelijk een reepje perkament afgesneden, zodat de woorden god en noord zijn weggevallen), de tweede slechts de helft.

De tekeningen staan niet, zoals in andere hss., bij het erop slaande hoofdstuk, maar paarsgewijze gegroepeerd tussen de vv. 1888 en 161.

Op f^o 2^r is de initiaal I (9 regels lang) met rood en bruin pennewerk versierd, tot bijna onderaan het blad (even voorbij het laatste vers).

Band:

Perkamenten band, 17^e-eeuws. Op het voorplat: gouden ovaal, waarin, onder gravenkroon en omkranst, de initialen MDLG (= Magnus De La Gardie).

Daaronder: N: 56. Op het achterplat: idem, zonder nummer. Op de rug staat niets.

Binnenspiegel voorkant: zelfde papier als het ms., waarop in potlood: De la Gardie 56 (bovenaan links). Onderaan links, met rosse inkt: 56.

Het schutblad is blanco en niet gefolieerd.

Binnenspiegel achterkant: zelfde papier als het ms., blanco; het achterste schutblad is f^o 68.

Inhoud:

f^o 1^r: penneprobeersels en een zeer korte, gedeeltelijk onleesbare inscriptie (zie Herkomst en geschiedenis).

f^o 1^v: tekening van het Heelal.

f^o 2^r-38^r: verzen: Natuurkunde van het Heelal:

Inc.
Dit boec is van astronomien
ende van naturen
Ende van den .vij. planeten

Expl.
Gaet toter spera die dit ghetal
in heeft .xxxiij.

[p. 96]

f^o 38^v-46^v: astronomische tekeningen.

f^o 47^r-49^v: verzen: Computus, horende bij de Natuurkunde:

Inc.
Te soeken paeschen inden kalen-
dier na toude ghetal vander mane
dat in alden kalendiere staet
want paesken wasser na gheset
al ist nv uerlopen

Expl.
Maer dat moeti verstaen
Als het bouen xxx sal gaen
Dortich men wech werpen sal
Ende houden an tander ghetal

f^o 50^r-51^v: Astrologisch en meteorologisch proza:

Inc.
Van die quade daghen die weder
naturen sijn

Expl.
Als dat nuwe jaer comt opten
saterdach dan salt een mistich winter
wesen ende een windighe vasten
ende een droech zomer ende een
spade oest ende luttel wijns ende
alle anders dinghes ghenoech ende
veel husen sullen bernen int jaer

Deze teksten staan in zeer nauw verband tot een Mnd. handschrift uit het begin der 15^e eeuw, dat zich in de Landesbibliothek te Gotha bevindt: het zgn ‘Gothaer Arzneibuch’ (kl. fol. nr. 980). Daar worden nl. op f^o 142b-146a ook de kwade dagen van het jaar opgesomd:

An jeweliken jare sint twe vnde druttich schedelike dage, also de meystere to paris gevunden hebben.

Het proza op f^o 168a-172a gaat zonder twijfel terug op dezelfde bron als de tekst in Ups., f^o 51 r en v; ja, misschien mag zelfs verondersteld worden dat het Mnd. de vertaling is van een Mnl. voorbeeld.

Ter illustratie de beide Incipits:

Ups.
Als dat nuwe Iaer comt opten
sonnendach dan selt een
groot winter wesen Ende een
windighe vasten ende een
starc zomer ende droghe Ende
een goet oest ende veel
scapen ende alles dinghes
ghenoech

Gotha
Wanner dat des hilgen nygen
jars dach kumpt vp den sondach,
de winter wert hart,
de lenthe wert windich, de
samer droge, der wyn wasset
wol, de schape wasset,
honninges wert vele, de vrede
wert gud, de olden lude steruen

[p. 97]

Ook in een Aardenburgs handschrift (‘Den boek met den knoop’) staat een dergelijke tekst, uitgegeven door J.H. Van Dale, Fragment van een onuitgegeven rijmwerk uit de eerste helft der XIV^de eeuw, naar wie ik citeer:

p. 56:
Als van den jare den eersten dach
comt upten zondach,
so es die winter laeu bi stonden.
herest e zomer worden vonden
moeyelic van groten winde.
goede tijt zal men vinden
e oec alrande coren.
die terwe bliuet verloren.
die winghaert wort welgheraect,
maer die oeuchstvrucht wort mesraect.
jongheliede zullen steruen ze'e.
rudd'r zullen cōmen die eere
torienten, e orloghen zee' vele.
e die dieue zullen stelen.
vele niemaren salmen bringhen
van princen e van coninge.

f^o 52^r-55^v: proza: medische recepten:

Inx.
Hier beghinnen die medicinen reper-
cussyf simpel ende componeert

Expl.
Als ghi wilt matureren soe suldi
teersten die stede fomenteren met
lawen water daer in gesoden sijn
maturative crude als malva bismalva
peritaris [= paritaria?] ∋ƒ ende alzo
lange fomenteren dat die stede roet
gemaect si ende dan tmaturatijf op
leggen warme ende eens des dages te
vernuwen

M.i. hebben we hier afwisselend 3 verschillende handen: één daarvan zou wel die van de Natuurkunde kunnen zijn. Het schrift in de recepten is veel cursiever, zodat identificering moeilijk is.

f^o 56^r-60^v: blanco. Op f^o 57^v en 58^v (perkament) werden inscripties uitgeschrapt; op 58^v staat nog één woord: mandabo.

f^o 61^r-64^v: proza: medische recepten:

Inc.
Hier beghint capittel vanden mundi-
ficatiuen

Expl.
Dit selve ungentum heet men oec
litergirum nutritum

[p. 98]

Beurtelings van verschillende handen.

f^o 65^r-66^r: blanco. Op 66^r bovenaan enkele verbleekte (uitgeradeerde?) krabbels.

f^o 66^v: 5 Latijnse versjes. De titels zijn:

-	Septem sunt genera stultorum
-	Septem curialitates mundi
-	Septem incurialitates mundi
-	Cyprianus
-	Salomon

f^o 67^r: 3 aantekeningen:

1)
Notum sit [enz..]:
zie Herkomst.

2)
dicitur et multus
sors est contraria
stultus

3)
post tedit cristum
mundum
dum penitet istum

De Latijnse spreuken (penneprobeersels?) zijn van dezelfde hand (verschillend van 1)?).

f^o 67^v-68^v: blanco.

Uitgaven¹:

A. Van Loey, Middelnederlands Leerboek, pp. 22-24: de verzen 1161-1242 uit de Natuurkunde.

1 Bij gebrek aan een uitvoerige referentie wordt automatisch verwezen naar de Speciale Bibliografie, pp. 253-272. Als regel worden geen uittreksels vermeld, tenzij nog geen editie in extenso verscheen.

M: begin 15^e eeuw (Bouwstoffen)

Bewaarplaats en Signatuur:

Maastricht, Rijksarchief, nr 167³-14a.

Herkomst en Geschiedenis:

Deze fragmenten werden in 1856 gevonden in het schutblad van een register der Schepenbank van Opcanne, uit het jaar 1572. De vinder was waarschijnlijk Mr. G.D. Francquinet

[p. t.o. 98]

Fig. 1. M. f^o 16^r

[p. 99]

(cf. M. De Vries, Mededeelingen. In: N.R. Werken Mij Leiden, 1856, 191-217).

Tot 1953 bevonden zich ongeveer een dozijn registers van deze Schepenbank in het Rijksarchief van Nederlands Limburg. In Augustus van dat jaar werden ze, in het kader van een uitwisseling van archiefstukken tussen België en Nederland, naar het Rijksarchief van Hasselt overgebracht.

In 1942 waren de fragmenten zoek (cf. Bouwst.).

In 1951 werden ze teruggevonden door J. Deschamps, in het magazijn van het Rijksarchief.

In de 19^e eeuw werd de Natuurkunde gecopieerd door dezelfde onbekende die ook het Maastrichtse fragment van de Spiegel Historiael afschreef. Deze copie werd door Verdam met het origineel gecollationeerd, en bevindt zich nu in Leiden: U.B., Letterk. 1745.

Dit afschrift geeft heel wat meer dan het erg gehavende fragment, misschien omdat het hs. toen minder geschonden was dan nu. Huiverig tegenover alles wat niet gecontroleerd kan worden, heb ik besloten geen rekening te houden met de aanvullende (of aangevulde?) woorden uit het afschrift.

In 1954 werden de fragmenten gefotocopieerd (B.P.L. 2485, en niet zoals in de Addenda en Corrigenda bij de Bouwst., Ts. 72, 1954, p. 40: B.P.L. 2586)¹, alvorens in hetzelfde jaar, op het Alg. Rijksarchief, grondig gerestaureerd te worden.

1 Deze correctie wordt trouwens, zoals mij later bleek, door Lieftinck zelf gemaakt in Ts. 75 (1957) p. 155.

Materiaal:

Zeer dik, vezelachtig papier, dat uit twee lagen schijnt te bestaan. Op verschillende plaatsen is één van de 2 lagen gedeeltelijk losgeraakt en verdwenen, en heeft de 2^e laag (verso) duidelijk de tekst bewaard.

De fragmenten zijn in een deerlijk gehavende toestand, weliswaar gerestaureerd, maar heel wat stukken en hoeken ontbreken. Eigenlijk zijn alleen maar de volgende bladzijden totaal ongeschonden gebleven: 5^r, 5^v, 6^r, 9^r, 10^r, 11^v, 17^r, 17^v, 18^r, 18^v, 19^r, 19^v, 20^r, 21^v.

Van f^o 15 blijft slechts een 5cm-brede strook over, de rest is weggesneden.

[p. 100]

De inkt is rossig bruin.

Er blijven nog talrijke fragmenten van verschillende watermerken zichtbaar, maar het bleek jammer genoeg niet mogelijk deze kleine stukjes te identificeren met wat dan ook. Vermoedelijk is het watermerk van f^o 12 een anker, te oordelen naar de schacht met bolvormig uiteinde.

Schrift:

Littera cursiva libraria, alles in dezelfde hand, die op sommige blzz. een min of meer slordige indruk maakt, vooral wat de correcties betreft: drie- à viermaal doorgekraste letters of woorden, doorgestreepte zinnen.

Vergeten letters worden boven de regel bijgeschreven, met een inlassingsteken onder de regel.

Verkeerde volgorde wordt verbeterd met 2 inlassingstekens, of de letters a en b.

Behalve de paragrafen komen geen leestekens voor. Vóór en na Romeinse cijfers een isoleringspunt.

Op i en j staat gewoonlijk een schuin streepje. Auslaut-t, -r of -c worden wel eens afgewerkt met een schuin streepje, -n met een gekruld haaltje onder de lijn. De tekst loopt aan één stuk door, (ieder vers op een nieuwe regel) zonder alinea's of speciale hoofdletters. Geen rubricatie. Deze was, meen ik, echter wel voorzien: af en toe staat er een kleine representante voor een lombarde die niet werd ingevuld, en waarvoor een ruimte van 2 regels hoog op ± 15 mm werd opengelaten (cf. Variantenapparaat).

Afkortingen: zie lijst p. 163.

Foliëring:

Het hs. is twee keer met potlood gefolieerd, één keer verkeerd (waarschijnlijk vóór de restauratie), nl. één blz. te vroeg. Dus bv. op 1^v staat 2, enz., tot op 5^r de nummers plots samenvallen.

Na de restauratie werd het opnieuw gefolieerd: 1-24 (M' inbegrepen). Hierbij valt nog op te merken dat op 23^v: 24 staat!

Over de oorspronkelijke samenstelling van het hs. kunnen we niets mededelen, aangezien bij het restaureren de fragmenten op nieuwe vellen werden geplakt en als volgt ingenaaid:

VII (14) + IV (21) + 1 dubbelvel (24: lees 23^v).

[p. 101]

Formaat:

Bladgrootte: ook hier is het onmogelijk iets over de oorspronkelijke afmetingen te zeggen, gezien de gehavende toestand der bladen. Huidige bladgrootte: 205 × 143.

Bladspiegel: maximum 155 × 85. Minimum van de hoogte is door beschadigingen moeilijk aan te geven, terwijl door het ontbreken van een achterkantlijn (de versregels zijn alle van verschillende lengte) ook de minimumbreedte moeilijk opgegeven kan worden.

Inrichting:

Eén kolom verzen per blz., van 26 regels (24 voor 1^r). F^o 12^r en 13^v lijken eigenaardig gerestaureerd: het eerste vertoont sporen van 28 regels, het tweede van 27. Volgens de inhoud moeten het er ook daar maar 26 zijn.

Ik kan niet meer uitmaken of de vellen gelinieerd werden. Wèl is hier en daar een kolomafbakening links te zien, waarachter de hoofdletters staan, die slechts met een krul of een lus deze lijn naar links overschrijden.

Illustratie:

De initiaal op 1^r was vermoedelijk drie regels hoog, maar er is niets van overgebleven.

Ook twee van de drie astronomische tekeningen zijn er lelijk aan toe. Ze staan in margine, zijn slordig, met bruine inkt getekend, door de copiist zelf.

Band:

Zoals gezegd, werden deze fragmenten als losse bladen teruggevonden in het kaft van een register. Ze werden in 1954 gerestaureerd en in een kaftje gebonden.

Op het schutblad, voorkant, staat:

‘Fragment van Natuurkunde van het Geheelal door broeder Gheraert verzen 247-296 [dit is natuurlijk niet juist]. Uitgave: Werken der Mij van Ned. Letterkunde N.R. 4^o deel 1874 [deze datum moet 1847 zijn, en zal op mijn verzoek verbeterd worden]. Gevonden in het schutblad van een register der schepenbank van Opcanne 1572. Rijksarchief in Limburg.
Gerestaureerd Alg. Rijksarchief 1954’.

[p. 102]

Inhoud:

Schutblad: zie beschrijving band.

f^o 1^r-21^r: verzen: De Natuurkunde van het Geheelal.

Inc.:
[G]eerne soudic doen verstaen
Hoe dat ene vinden mach
Ende merken wel sonder waen

Expl.:
Hier mede ist ghedaen
Die loep van eertrike aen

f^o 21^v: een cirkelvormige, astrologische tekening, met in vakjes letters van het alfabet.

Daaronder:

Wie wilt weten wie eerstwerf steruen
sal van man of van wijf die rekent
bi die abc so mochdi die rechte waer
heit weten telt ho menich litter dair
men hair namen mede spelt so deilt
bi ix is dat ghelic so sel die man
langher leuen ist onghelic so sel dat
wijf langher leuen

Ongeveer dezelfde nonsens vond ik in Dat Groote Planeten Boeck (incunabel of postincunabel?), op f^o 39^v, waarvan ik voor de aardigheid de tekst laat volgen:

Dat vierthiende Capittel. Een ABC.
Van twee Echte Luyden, welcke het eerste sterven sal. Neemt haer beyder Doopnamen, ende die Mans name het eerste, ende set eenen yegelicken Boeckstaven zijnen Tal toe, als hier na in desen ABC. Volcht ende doet den Tal met 7. af wanneer ghy niet meer dan 7. vint ende blijft ghelijck soo overleeft den Man die Vrou. Desgelijcken doet oock met der Vrouwen naem, doet den Tal oock af met 7.
ende wanneer ghy niet meer dan 7. aftrecken kont, ende daer blijft eenen onghelijcken Tal over, soo overleeft die Vrouwe den Man.

Daarop volgen twee rijen cijfers en letters.

In hetzelfde werk, vijftiende Capittel,

Volcht een practica Burchardi Ristachs op twee Eluyden wie het eerst sterven sal,

maar hier gaat het erom vocalen te tellen¹.

f^o 22^r-24. (= 23^v) = M' (zie verder).

1 Dergelijke onomatomantische formules waren zeer in zwang in de Middeleeuwen. G. Eis wijdde er een artikel aan: Probleme der mittelalterlichen Onomatomantie. In: Atti e Memorie del VII Congr. Internaz. di Scienze Onomastiche. Firenze-Pisa, 1961, pp. 153-159.

[p. t.o. 103]

Fig. 2. - M' f^o 23^r

[p. 103]

M': begin 15^e eeuw (Bouwstoffen)

Bewaarplaats en Signatuur:

zie M.

Herkomst en Geschiedenis:

zie M.

Materiaal:

zie M.

Schrift:

Twee handen werkten aan dit zéér korte fragment, beide in een littera cursiva libraria (tenzij dezelfde copiist na een poosje veel cursiever en slordiger aan het schrijven ging).

1) de hand van M: f^o 22^r, 22^v, en de eerste zes verzen op 23^r.

2) een lossere, cursievere hand ging verder. Dit tweede schrift is minder regelmatig en werkt met veel grotere krullen (bv. onderaan de y, soms twee regels lang).

Ook spichtiger, dunner geschreven.

Weer geen rubricatie. Op 23^r werd een tweeregelig plaatsje opengelaten voor een initiale A, waarvoor zelfs geen representante staat.

Sporadisch een punt na een Romeins cijfer; geen paragraaftekens.

De i van int wordt regelmatig hoofdletter I geschreven (niet j). Terwijl hand 1 volgens zijn gewoonte verder gaat een schuin streepje op i en j te plaatsen, gebeurt dit bij het tweede schrift niet: slechts één- of tweemaal staat er een boogje boven de i.

Correcties komen in dit korte stukje niet voor. Alles wijst in het tweede gedeelte op haast en spoed.

Afkortingen: zie lijst p. 163.

Foliëring:

zie M.

Formaat:

zie M.

Inrichting:

zie M.

Illustratie:

Op 24 (lees 23^v) wordt de opengebleven plaats onder de 4 verzen ingenomen door de grote (slordige) heelal-tekening. De verwachte A-initiaal op 22^r, waarvoor drie regels werden opengelaten over een breedte van ± 2 cm, werd niet ingevuld.

[p. 104]

Band:

Zie M.

Inhoud:

Zie M, en verder:

f^o 22^r-24 (= 23^v): fragment van de Natuurkunde.

Inc.:
[A]ldus si is hemelrike
ghecepen ende eertrike
Ende allegader tfirmamente

Expl.:
Want Int wa[^a]ssen [sic] die hersene drinten
Ende Int waenen sij dan neder dranten

daarop volgt de heelal-tekening.

N.B. Het ziet er werkelijk naar uit alsof M' verkeerd gerestaureerd is:

f^o	22^r
		} vv. 279-332
	22^v
f^o	23^r
		} vv. 245-278.
	23^v

Op zichzelf is er niets abnormaals aan een gewijzigde volgorde der verzen. Een blik op de Compositie-tabel der verschillende handschriften is méér dan overtuigend. Maar hier hebben we niet zo maar een gewone omzetting van twee hoofdstukken: vers 332 is het begin van een zin die niet beëindigd wordt.

Ofwel moet dus f^o 23 vóór f^o 22 komen, waardoor de verzen aansluiten, maar we problemen krijgen door de verschillende handen, die dan beurtelings zouden geschreven hebben; ofwel ontbreekt tussen f^o 22 en f^o 23 de hele Natuurkunde-tekst, die dan zou besloten worden met vers 278, en de daarop volgende tekening, net zoals in O.

L: ± 1375 (Bouwstoffen)

Bewaarplaats en signatuur:

Leiden, Bibliotheek der Rijksuniversiteit, B.P.L. 14A (olim Hs. XVIII).

[p. t.o. 104]

Fig. 3. - L. f^o 21^r

[p. 105]

Herkomst en geschiedenis:

Deze kostbare codex, of liever een deel ervan: Der Naturen Bloeme, werd vervaardigd voor een van de Heren van IJsselstein, wier wapen viermaal afgebeeld wordt (cf. Verwijs, Nat. Bl., p. LV). Vermoedelijk verbleef de maker dus in de buurt van Utrecht.

Wat de kalender betreft, deze bevat een mengelmoes van Vlaamse en Utrechtse heiligennamen, terwijl soms typische feestdagen ontbreken. Hij is zéér waarschijnlijk het werk van een leek, waardoor de vergissingen in data en het overslaan van aan Utrecht of Doornik eigen heiligenfeesten verklaard wordt.

Vooral Utrechts zijn (cursieve namen staan in het rood):

14/1	Pontianus
6/3	Victor
17/3	Gertrudis
9/4	Maria Egyptiaca
5/5	Hilarius
13/5	Servatius
19/5	Pontianus, die op 17/5 gevierd wordt
12/6	Odolf
13/7	Margaretha
4/10	Apollinaris, die op 5/10 gevierd wordt
10/10	Victor
6/11	Leonardus
12/11	Lebuinus.

Naar het bisdom Doornik wijzen:

4/1	Verilde (= Pharaïldis: typisch Gentse heilige)
10/1	Antonius
22/1	Vincentius
9/2	Aubert: wordt op andere dagen gevierd
19/2	Julianus: wordt op 13/2 gevierd
6/3	Victor
17/3	Gertruidis
25/4	Marcus
9/5	Macharius: Gent, Antwerpen, Brugge
6/6	Gudwalus: typisch Gentse heilige
10/7	Amalberga: vooral Gent

[p. 106]

27/7	De 7 slapers
1/10	Bavo: Gent en Brugge.

De kalender was dus zeker oorspronkelijk Vlaams; een Utrechtse afschrijver voegde er enkele heiligen bij. Wèl vergat hij, en dit is zeer eigenaardig maar kan misschien verklaard worden als de copiist een leek was, op 25/8 Radbodus en op 7/11 Willibrordus.

Ik vermoed dat de Natuurkunde oorspronkelijk niet in deze codex thuis hoorde: de band is tamelijk recent (zie verder); de Christoffel-miniatuur en de wapens op de eerste folio's van Der Nat. Bl. wijzen m.i. erop dat dit de eerste bladzijden waren van het boek; het schrift is verschillend voor de twee gedeelten; ook de inrichting is anders.

In 1724 werd de codex verkocht op de veiling George Bruyn, te Amsterdam, voor 46 gld.¹

De koper was Is. Lelong, uit wiens nalatenschap hij in 1744 aangekocht werd door de U.B. te Leiden, voor 27 gld. Cf. Auctiecatalogus Lelong:

Libri manuscripti; in Folio, 28: Der Naturen-Bloeme, vergadert door Broeder Albrecht van Ceulen / genaamt Magnus; in dicht gebragt / door Jacob van Maerlant; ten versoeke en opgedraagen aan Nicolaas Cats, Voogt van Floris V. Graaf van Hollandt Ao. 1273 met een Kalendier in Veerssen / door Gherard van Leenhoute. N.B. Dit exemplaar is geschreven voor Heer Gysbert van Amstel, wiens waapen hier viermaal gesien wordt; toon Hooveling van den Graaf / en alsoo voor Ao. 1296. Als wanneer hij verdreven / en 't Waapen vernietigt wierdt. Extra raar. Verciert alom met Goude Voorletters / en eenige hondert Miniaturen, van Menschen / Beesten / Voogelen / Visschen / Boomen / Gewassen / etc. Konstig met allerley Couleuren geteekent en afgeset.

1 Deze inlichting werd mij vriendelijk verstrekt door de Heer F. van den Bosch (assistent-bibliothecaris van de Vereeniging ter Bevordering van de Belangen des Boekhandels, in Amsterdam), volgens een MS aantekening in Catalogus Le Long. Ik twijfel eraan of het hier om een Natuurkunde-hs. gaat. De beschrijving in Catalogus Bruyn klopt niet, tenzij in die tijd, in de vroegere band, een ander hs. of een thans ontbrekend blad voorafging, waardoor het opgeven Incipit kan verklaard worden. Ziehier hoe de codex beschreven wordt bij Bruyn, onder Boeken in Quarto Nr. 159: Een zedelijk werk in Rijm/geschreven op perkament met verscheide miniaturen/vergulde letters, beginnende met Onder alle Creaturen Heeft die meester der Nature, etc... en het jaar 1374. Dit is het begin van de Dietsche Doctrinael.

Materiaal:

Fluweelzacht, soepel kalfsperkament (vellum) werd voor dit prachtexemplaar gekozen. Op f^o 14^va zijn later, bovenaan, twee inktvlekken gemaakt. Hetzelfde gebeurde op f^o 15^rb. In f^o 19 en 23 werd een scheur dichtgenaaid, vóór het beschrijven.

[p. 107]

Schrift:

Twee handen hebben aan deze codex gewerkt: 1) de Kalender, de Natuurkunde en het daarop volgende mystieke gedicht; 2) Der Naturen Bloeme.

De Natuurkunde-tekst werd in een zeer verzorgde littera textualis formata uitgevoerd. Slechts een héél enkele maal, en alleen maar in de verklarende woorden bij de tekeningen, komt er een cursieve lus aan een letter. Boven i en j staat vaak een schuin streepje, boven y meestal een stip. Romeinse cijfers staan tussen isoleringspunten; iedere rubriek en iedere versregel wordt met een punt afgesloten. De rubrieken zijn in dezelfde littera textualis formata, maar met rode inkt geschreven. De lombarden van ieder hoofdstuk, twee regels hoog, zijn met bladgoud ingelegd, en met witte hoogsels en wijnrankornamenten versierd. De A van v. 279: Aldus, beslaat een hoogte van 4 regels. Ieder vers begint met een hoofdletter. Er is geen spoor meer van representanten¹.

Correcties geschiedden zeer zorgvuldig door expungeren. r is recht, behalve na een naar rechts geronde letter (o, d, v, p). Op f^o 8^r is later de datum 1273 onderstreept, alsook de naam van leenhoute gheraerde.

De verbeteringen op f^o 9^v (in margine: vij) en die op 10^v (ib.: velghen) lijken niet van de copiist, alhoewel toch van een vrij oude hand.

Op f^o 17^v (vers 1280) zijn de laatste drie woorden uitgekrast, maar nog leesbaar. In margine staat héél dun het juiste woord dat ervoor in de plaats moest komen: meerde, maar dat niet ingevuld werd.

Afkortingen: zie lijst p. 163.

1 Af en toe komen de Meyerse ‘Buchstabenverbindungen’ voor: cf. de e van reden en woorde (fotocopie: 1^e regel), die vastgehecht is aan de ronding van de d, elders aan de b. Ook met o is dit soms het geval.

Foliëring:

Recente potloodfoliëring: 1-141. Op f^o 22 en 23 staan in de rechterbovenhoek resp. de cijfers 16 en 17, met inkt, 19^e-eeuws.

[p. 108]

Op f^o 23 werd door diezelfde hand, boven het rechtse kolommetje, bestemd voor de beginletters, de maat van dit kolommetje met inkt geschreven: 0,8.

De samenstelling is a.v.:

3 bladen papier, niet gefolieerd, door de latere binder ingelast + 2 IV (16) + (IV + 1) (25) + (IV - 1) (31) + 8 IV (96) + (IV - 1) (103) + 4 IV (135) + (IV - 2) (141) + 2 niet gefolieerde bladen papier, bij de band horend.

Signaturen staan op ieder nieuw katern, in de linkerbovenhoek, met Arabische cijfers, terwijl onderaan ieder blad Romeinse cijfers genoteerd werden: i, ii, ..., die bijna alle werden weggesneden. Ook de custoden zijn slechts bij uitzondering blijven staan, de meeste vielen weg onder het mes.

Tussen f^o 29 en 30 ontbreekt een blad, waardoor de verzen 526 tot 681 van Der Nat. Bl. verdwenen. Dit staat trouwens met inkt vermeld onderaan f^o 29^v, door een 19^e-eeuwse gebruiker.

Tussen 96 en 97 viel ook een blad weg. Dezelfde 19^e-eeuwse hand, die zo vaak in het hs. aan het werk was, heeft hier aan het overgebleven reepje perkament een blad papier geplakt, geprikt en gelijnd zoals het perkament. Daarop copieerde hij de tekst van het verdwenen blad, en liet zelfs de nodige ruimten open voor de tekeningen.

Formaat:

Bladgrootte: 310 × 233.

Bladspiegel van de Natuurkunde: 238 × 185.

Inrichting:

2 kolommen van 38 regels, behalve waar illustraties in de tekst voorkomen. Ieder vers begint op een nieuwe regel. De bladen werden zorgvuldig geprepareerd: 4 vertikale afbakeningen voor de 2 tekstkolommen, en 38 horizontale lijntjes voor de tekst. Tussen de verzen staan rode rubrieken. De Natuurkunde werd met loodstift gelinieerd, Der Nat. Bl. met inkt. Aan de 4 kanten werden gaatjes geprikt; die van de 3 buitenkanten vielen, op enkele uitzonderingen na, weg.

Illustratie:

Over de miniaturen in de kalender en die van Der Naturen Bloeme: zie Byvanck en Hoogewerff, p. 3; reprod. pll. 61 en 62.

[p. 109]

De prachtige St.-Christoffelminiatuur (f^o 25^v) werd uitvoerig beschreven door Verwijs (Nat. Bl., pp. LII-LIII). De Natuurkunde bevat zeer verzorgde toelichtende tekeningen, in verschillende kleuren. Hun diameter varieert van 48 tot 70 mm. Ze werden in de tekst ingelast bij het betr. hoofdstuk, en zijn uitsluitend cosmografisch of natuurkundig. Zo werden bv. de hemeltekens niet geïllustreerd (deze komen echter voor in de kalender, f^o 1^v-7^r).

Na iedere rubriek, dus bij het begin van een nieuw hoofdstuk, hebben we een met bladgoud ingelegde letter, beurtelings met rode of blauwe hoogsels en wijnrankornamenten versierd.

De Natuurkunde heeft geen bizondere initiaal, de tekst sluit werkelijk aan bij de kalender. Der Naturen Bloeme daarentegen heeft een eerste bladzijde, die helemaal omrankt is met takken, bloemen en gouden lovertjes, vogels en andere dieren. Het uitgangspunt van deze klimplant-versiering is de gehistorieerde I-initiaal, waarin op gouden achtergrond een naakte mannenfiguur afgebeeld staat. Op deze bladzijde komt tweemaal in de middenruimte, tussen de kolommen, het wapen IJsselstein voor.

De twee versierde lombarden die, nog steeds op dezelfde blz., in de tekst volgen op de I-initiaal, hebben in het oog resp. een klauwende leeuw en een arend. De volgende hebben slechts louter decoratieve hoogsels.

Band:

19^e-eeuwse lederen band, bruin marokijn. De rug heeft vijf compartimenten, waarvan 4 met gouden fleurons versierd, de tweede heeft met gouden letters: Maerlant. Naturen Bloeme. 1273. Rode zijden binnenspiegels en gouden binnenrand-decoratie in de vorm van gestyliseerd loofwerk. Op het voorplat een gouden rechthoek, met dubbele lijn getrokken, de buitenste enigszins breder dan de binnenste.

Inhoud:

f^o 1^v-7^r: Kalender voor het Bisdom Utrecht (? zie Herkomst).

f^o 7^v-22^r: verzen: Natuurkunde van het Geheelal.

Inc.:
Van hier vorwaert
Es ons gheopenbaert

[p. 110]

 

Expl.:

 

Die wynde haer name naer

 

Haer name ende hoe si staen

 

Siet hier in deze figure zaen

f^o 22^v-23^v: Mystiek gedicht.

Inc.:
Een bloyende boom in goods eren
Sijn telghe vol doochden des regneren
Sal te rechte elc goet mensce prisen
Hijs wortel hijs boom in sinen risen

Expl.:
Dit dit proyel dus heeft verscoont
Wie dat wel weet dies onghehoont
Wel weten is de hoochste raet
Elken dat dezen boom dus staet.

f^o 24^r-25^r: blanco.

f^o 25^v: miniatuur van de H. Christoffel.

f^o 26^r-141: verzen: Maerlants Naturen Bloemen.

Inc.:
Iacob van maerlant die dit dichte
Omme te sendene terer gichte
Wille datmen dit boec noeme
In dietsche der naturen bloeme

Expl.:
Doe voer den ghenen sijn ghebede
Die dit selue dichten dede
Ende oec mede ouer dient dichte
Dat got alle zielen uerlichte
Ende si ghenadich ende uerlene
Dat liif daer doet es an en ghene. Amen.

gevolgd door een Latijnse spreuk.

Uitgaven:

-	Natuurkunde: J. Clarisse (als variant).
-	Naturen Bloeme: E. Verwijs, Jacob van Maerlant's Naturen Bloeme. Uitgegeven door. (Bibliotheek van Middelnederlandsche Letterkunde.) Groningen, Wolters, 1878. 2 dln. L is basis-handschrift.

U: niet lang vóór 1400? (Suppl. Bouwst. n^r 1500)

Bewaarplaats en signatuur:

Utrecht, Universiteitsbibliotheek, hs. 1328 (5F5, olim Eccl. 483, antea 278 n).

[p. t.o. 110]

Fig. 4. - U. f^o 9^v

[p. 111]

Clarisse (p. 7) vermeldt nog andere signaturen, waarvan ik de juistheid niet kon nagaan: Codd. Mss. recent. N^o 13 (olim 237/278).

Herkomst en geschiedenis:

Dit handschrift was, samen met H, het eerst bekende bij literatuurhistorici en filologen en heeft steeds in het brandpunt gestaan. Het werd vermoedelijk afgeschreven in Utrecht.

De datum 1300 komt enkele malen voor in verband met de Proza-Natuurkunde: op f^o 1^r en 127^v is hij echter apocrief, en uit de tekst blijkt duidelijk dat niet de codex, maar de legger, in 1300 geschreven werd (f^o 44^r):

want dit boec wert ghemaect int iaer ons heren dusent driehondert van brůeder thomaes als voerscreuen is inden beghinsel.

Bij de berekening van de kortste en langste dag van het jaar wordt gezegd dat deze iedere 120 jaar één dag vroeger vallen. Er komt een hele interpolatie bij te pas van Aernt, de eerste copiist/bewerker: in 1300, toen Broeder Thomas dit boek schreef, ontbraken er 20 jaren om de zonnewenden op de 11^e dag vóór Kerstmis en Sint Jan te doen vallen, maar:

nu is tghetal vanden elften dach ende meer verwlt

(f^o 44^r), zodat we alvast als terminus a quo mogen aannemen: 1320.

Ook op 52^v worden een paar gegevens verstrekt, bij het berekenen van de omloop van Saturnus. Deze planeet voltrekt zijn cyclus in 29 jaar en 6 maanden:

Na ons heren ihesu xristi gheboert dusent tweehondert ende vierendetachentich iaer was verwlt die omganc der planeten die men heyt saturnus ende dan voert binnen eenendedertichste halue iaer was efter verwlt saturnus omganc.

Waaruit we afleiden dat dit na 1314 (om precies te zijn: na 1313 en 6 maanden) geschreven werd, maar tevens vóór de volgende omwenteling die in 1344 zou voltooid zijn.

Houden we nu rekening met de paleografische conclusies, die verder onder het ‘Schrift’ besproken worden, dan hebben we hier niet de autograaf van Broeder Aernt in handen, maar

[p. 112]

het werk van een volgende copiist die slaafs overschreef. Ik zie het dan zo:

1) eerste versie van Broeder Thomas: 1300;

2) ‘bewerkte’ copie van Broeder Aernt: na 1320 maar vóór 1344;

3) ongewijzigde copie (wat de inhoud betreft althans): na 1344 en eerder laatste kwart 14^e eeuw.

Veel weten we niet over de lotgevallen van dit handschrift, dat herhaaldelijk gecopieerd werd.

Het behoort sinds eeuwen toe aan de Stadsbibliotheek (later Universiteitsbibliotheek) te Utrecht, die in 1634 gesticht, en voor het grootste deel bevoorraad werd door de in beslag genomen boekerijen van allerlei abdijen en kloosters.

Vermoedelijk is de codex afkomstig uit het klooster der Minderbroeders te Utrecht, want hoewel op f^o 35^v staat:

ic brůeder aernt leese meyster der minre brueder tutrecht

weten we nog niet of de eigenlijke copiist (in de veronderstelling dat dit niet Aernt was) daar ook thuishoorde¹.

Op de voorste binnenspiegel staat een aantekening van een vroegere eigenaar, waarvan alleen nog duidelijk de datum te lezen is: 1636. De rest werd zwaar met inkt doorgekrast zodat in dit geval een belichting met de kwartslamp niets opleverde. Nu is 1636 de stichtingsdatum van de Utrechtse Universiteit. Toeval? Of niet?

Rond 1760 wordt het afgeschreven door A. Kluit, gedeeltelijk althans: vv. 279-454 (Hs. Leiden, U.B., Ltk. 212, olim 20, 48). In 1812 schrijft Tydeman aan Bilderdijk dat van Wachendorff in 1811 een afschrift maakte van de Natuurkunde, met een uitvoerig voorbericht, in het totaal 217 blzz. In de catalogus C.A. van Wachendorff blijkt noch op het door Tydeman geciteerde nummer (n^o 451, bl. 25), noch elders, een vermelding van het afschrift te staan.

In 1824 duikt een ander ouder afschrift op, in Catalogus Meerman IV, 1052:

1 Al de archieven en registers van het Utrechtse Minderbroeders-klooster zijn helaas verdwenen, en daarmee ook de mogelijkheid langs die weg Thomas of Aernt te identificeren.

[p. 113]

Verhandeling over de Natuurkunde of physica langs het gantsche heelal, in rijm gesteld in het jaar 1300, vermoedelijk door eenen Broeder Gerard van Gend (afgeschreven uit een H.S. op perkament van de Utrechtsche bibliotheek); benevens eenige excerpten van oude woorden, en grammaticale gebruiken, uit de verklaring van Broeder Arent van Utrecht, op de verhandeling van Broeder Thomas, over hetzelfde onderwerp, en uit het boek der medicijnen getrokken uit Galenus en Avicenna (uit hetzelfde H.S.), met een register en verklaring der woorden. Voor ieder dezer stukken gaat eene aantekening over dezelver schrijvers en inhoud. h.e.b. bis, met eene andere hand geschreven. h.e.b.

Verkocht voor 10 gld. aan Van Cleef, die op deze veiling voor diverse Academies en Instellingen in Nederland en België bood, en deze copie waarschijnlijk aankocht voor de Kon. Bibl., Den Haag, waar ze zich thans bevindt, onder sign. 128 E 23 (olim n^o 1253, 4^o). Ze werd gebruikt door Bilderdijk, aangezien het hs. in die tijd zoek was. Hij noemde dit afschrift

reeds vrij oud, doch (zoo altijd gereekend is) zeer naauwkeurig.

(Bild., Versl. p. 74). Vooraan in dit afschrift staat met potlood het volgende:

Vroeger van Clignett?

In 1826 vinden we weer het afschrift van v. Wachendorff in Catalogus Musschenbroek, p. 174:

126. Broeder Gerards Natuurkunde op rijm, volg. het Hdschr. op de Utrechtsche Stads-Bibl. gecopieerd door C.A. v. Wachendorff, 90 bladen; benevens een voorberigt door denzelven van 11 bladz. en aanteekk. van P.v.M., die deze copie met een ander MS. op perg. vergeleken heeft. h.e.b.

Verkocht voor 59 gld aan Richard Heber (De prijs is enorm!).

Een vierde (?) afschrift in 1859, in Catalogus L.G. Visscher p. 127, nr 5045:

Gerard Lienhout, Natuurkunde van 't heelal. Uit de 13. eeuw, Afgeschreven naar het origineel in de Bibl. der Utrechtsche Academie; Roman van Ferguut, Afschrift naar het oorspronkelijk op de Bibliotheek der Maatsch. v. Nederl. Letterk. 4^to.

Materiaal:

Dik, hobbelig perkament, met ontbrekende hoekstukken (o.m. f^os 31, 57, 65, 78), naden, gaatjes, weren, e.d. De lijm, gebruikt voor het vastkleven van de binnenspiegels, heeft

[p. 114]

donkerbruin, mauve-achtig afgegeven en de vlekken zijn aan beide kanten enkele folio's doorgedrongen. Vochtvlekken in de beide Natuurkunden (aan de buitenkant, verticaal), waarvan geen spoor in het Boec der Medicine!

Schrift:

De kleine littera textualis waarin de hele codex geschreven is heeft al heel wat hoofdbrekens gekost aan de specialisten Het schrift blijkt inderdaad zeer moeilijk met enige zekerheid te dateren, en als grenzen werden aanvankelijk opgegeven: 1320-1440.

In de Bouwstoffen dateert De Vreese ± 1440, in de BNM echter 14^e eeuw. De Vooys, in Ts. 62 (1943) p. 127, heeft het over ± 1325, en zegt dat ook Hulshof en Lieftinck van mening zijn dat het uit de eerste helft van de 14^e eeuw dagtekent. De laatste echter betwijfelt sterk, in zijn Addenda op de Bouwstoffen, onder nr 1500, dat het lang vóór 1400 zou geschreven zijn.

Toch is Prof. Lieftinck aan periodieke twijfel onderhevig. In 1961 schatte hij het (mondeling) op ± 1325, maar beweert. niet zeker te kunnen zijn¹.

Alvorens verdere details te beschrijven, o.m. de leestekens, wens ik hier met veel nadruk de volgende opmerking te maken: op verschillende plaatsen werd dit hs. door een 18^e- of 19^e-eeuwse bezitter of gebruiker met inkt ‘bijgewerkt’: op de i's werden punten gezet, bij thans gediftongeerde i een j gevoegd, c in bv. lanc, ganc, dach in g veranderd, aan de j vanonder een krulletje toegevoegd, hoecheyt (folio 7) gewijzigd in hoegheyd, t ter onderscheiding van c met een vertikaal streepje naar boven toe verlengd, hoofdletters in de mate van het mogelijke gemoderniseerd, woorden onderstreept, een enkele aantekening in margine gemaakt, de i van iaren in j verbeterd, e.d. In het algemeen zijn deze ‘correcties’ duidelijk herkenbaar aan de donkerder inkt en de fijnere pen, maar dit neemt niet weg dat de twijfelgevallen over de ouderdom van een punt of een streepje te talrijk zijn om vergissingen uit te sluiten. Onder dit beperkte voorbehoud bespreek ik dan verder het uiterlijke aspect van de tekst:

1 Nu (d.i. einde 1965) helt Prof. Lieftinck echter sterk over naar zijn eerste schatting, t.w. iets vóór 1400.

[p. 115]

Als leesteken vinden we heel uitzonderlijk een punt (f^o 12^r: van. diuerser naturen; f^o 5^r: daer si. ten naesten); isoleringspunten vaak vóór, soms ná een Romeins cijfer, en zelfs enkele malen bij het pronomen v.

Boven i staat:

1) meestal niets;

2) in enkele gevallen, na m, vóór n, maar vooral ná n: een halfrond streepje of boogje. Dit is altijd het geval bij niet. Het doel is verkeerde lezingen te voorkomen en we moeten dit diacritische teken dus goed onderscheiden van:

3) een punt, op i vóór j (nooit op y), en dit met vaste regelmaat: tijt, sijn (poss.), kijnt, enz. Deze enkele punt op ij heb ik elders nooit aangetroffen.

u heeft af en toe, zeer wisselvallig, een o superscriptum: vůl, hůer, půnct; r is steeds recht, ook na o en e; t en c zijn vaak niet te onderscheiden; i, e en zelfs de unciale a zijn meestal vastgehecht aan een voorafgaande ronde letter, met de zgn. Buchstabenverbindung: cf. dan (fotocopie: 5^e regel). De lange s is van onder naar rechts gerond en soms lijkt het wel alsof de letters van een woord aan elkaar geschreven zijn: cf. dit (fotocopie: 1^e regel). Af en toe is de l op weg een cursieve lus te krijgen: cf. mile (fotocopie: 5^e voorlaatste regel).

Tekst en tekeningen zijn met rosbruine inkt geschreven; de rubrieken, van dezelfde hand, in het rood, alsook de bijschriften bij de tekeningen. Ik geloof niet dat oorspronkelijk (alle) rubrieken in de Vorlage stonden. In het begin werd duidelijk een plaats ervoor opengelaten, en werden ze tussen de tekst ingevuld, maar zeer vaak worden ze daarna in margine erbij geschreven. Op f^o 15^r begint de opsomming van de dierenriem: een rubriek, in de tekst, kondigt het eerste teken aan. Bij de volgende tekens verwachten we dus telkens weer een rubriek, die er niet staat, zelfs niet in de marge. Het ligt voor de hand dat de eerste opgave vol goede wil door de copiist ingelast werd, en dat hij deze uitstekende bedoeling op het volgende folio alweer vergeten was. Bovendien scheen de schrijver slechts af en toe zijn rode inkt ter hand te nemen (cf. de representanten onder of naast de rode lombarden).

Hoe komt het dan dat hij voor de rubrieken (rood) geen representanten nodig had? Dit is te verklaren wanneer wij

[p. 116]

aannemen dat hij ze onmiddellijk, onder de tekst door, opschreef. En dat kán niet, doordat verschillende rubrieken in margine zijn moeten komen staan. Dan blijft alleen deze oplossing over: de copiist was niet de rubricator, zoals De Vreese beweerde in de BNM, maar vulde wèl zelf de rubrieken in, waarvoor hij hier en daar een plaats openliet, elders weer niet.

De tekeningen werden gemaakt vóórdat de rubrieken werden ingelast; het bewijs daarvoor vinden we op f^o 20^r: de plaats van de rubriek in margine wordt ingenomen door de tekening; de inhoudsopgave komt dan daarboven te staan, dus tamelijk ver van de erbij horende tekst, en wordt met een streep verbonden aan het eerste vers waar het op slaat.

De nieuwe hoofdstukken vangen aan met een rode lombarde, de beginletter van ieder vers werd rood doorstreept. De lombarden hebben vaak, maar niet altijd, een hoogte van twee regels, en een kleine representante, ofwel links van de in te vullen letter, ofwel op de opengelaten plaats.

Een enkele keer wordt de foutieve aanloop van een woord gewoon doorgehaald, en éénmaal wordt een vergeten syllabe met het traditionele inlassingsteken boven het woord geplaatst.

Afkortingen: zie lijst p. 163.

Foliëring:

De Natuurkunde-verzen werden met inkt gepagineerd (18^e eeuw): 1-66; de proza-Natuurkunde daarentegen apart gefolieerd: 1-36, alsook het Boec der Medicine: 1-56. Daarna werd de hele codex opnieuw met potlood gefolieerd: 1-127, waarbij het voorste papieren schutblad (zonder watermerk) niet inbegrepen is.

Er zijn geen oude signaturen, maar wel regelmatig custoden, en in de Natuurkunde wordt hiervoor de hele versregel gebruikt. Slechts in het Boec der Medicine werden zij in het rood doorgestreept.

Samenstelling:

1 papieren schutblad + 2 IV (16) + V (26) + 5 IV (66) + (IV - 3) (71) + 7 IV (127).

Formaat:

Bladgrootte: ca. 210 × 156.

[p. 117]

Bladspiegel van de Natuurkunde: ca. 160 × 75.

De rubrieken en tekeningen in margine zijn hier niet inbegrepen.

Bladspiegel van de prozateksten: ca. 160 × 115.

Inrichting:

Verzen: één kolom per blz., van 28 regels. Ieder vers begint op een nieuwe regel. De vellen werden geprikt en gelinieerd: verticaal links een kolommetje voor de beginletters en een afbakeningslijn rechts; horizontaal: 28 lijnen (ook voor het proza). Hier en daar werden de verzen met potlood genummerd door een latere gebruiker (o.m. 6^v, 7^r). Deze nummering stemt niet overeen met die van Clarisse. Tussen de verzen, en vaak ook in margine, staan rubrieken.

Illustratie:

Op 1^v de traditionele grote tekening van het heelal, waarmee ongeveer ieder hs. aanvangt, en die de hele blz. beslaat ( 130). Verder wordt de tekst in margine geïllustreerd met 36 astronomische tekeningen, waarvan de cirkels met de passer getrokken werden, maar de details zéér slordig zijn ( ca. 50).

Dit alles in bruine en rode inkt, met in- of bijgeschreven teksten in rode inkt, van de hand van de copiist.

Zoals gezegd bij de bespreking van het Schrift, werden deze tekeningen uitgevoerd vóór het aanbrengen van de rubrieken, wat doet vermoeden dat deze laatste slechts bij het overlezen van de tekst werden ingevuld.

De 36^e tekening, de windroos, f^o 30^v ( 60), staat niet in margine, maar onder de kolom verzen, en beslaat iets meer dan 8 regels. De 35 overige zijn telkens precies 8 regels hoog.

Initialen of versierwerk komen niet voor. Alleen de I wordt bij het begin van een hoofdstuk met grof pennewerk versierd en krijgt een staartvormig verlengstuk van enkele regels.

Band:

De oude schaapsleren band is zonder versiering, en het oorspronkelijke slot is verdwenen. Vier ribben op de rug, waar het leer tot op de touwen toe is afgeschaafd. Onder het leer zitten 6mm-dikke houten borden.

[p. 118]

Inhoud:

Binnenspiegel (perk.) voorkant: een onleesbare inscriptie, met de datum 1636.

Op een voorin gevoegd blad papier, uit het begin van de 18^e eeuw:

Dit boek behelst eene volslagen verhandeling wegens de Natúurkúnde ofte Phijsica, lanx het gansche Heel-al op rijm, in veersen van 4 voet; naar de trant vandie eeuwen:
't is in rijm geschreven in 't jaer 1300, bij eens broeder Thomas. 't roert aen het jaer 1273, folio penultimo - 't is in prose vervolgens uitgebreid bij broeder Arent, Lees-meister der minnebroeders t' Uitregt; in 't selfde jaer 1300.
Dan volgt daer agter een Medicijn-boek getrokken uit de schriften van Galenús de Avicenna: daer aen't eind staet, dat het mede vandenselven broeder Thomas gemaekt sou wesen.

Daaronder staat met dezelfde (latere) hand die het hele hs. gepagineerd en gefolieerd heeft:

Dit is getrokken úit A. Verwers brief aan A. Reland bl. 20 achter Hoogstr. geslachts. 3^den dr. op bl. 474 van den 4^den dr.

f^o 1^r: m.ccc. en daaronder 2 oude signaturen: n^o 237; n^o 278.n. (met andere hand en ink).

f^o 1^v: tekening van het Heelal.

f^o 2^r-34^v: rijm-Natuurkunde.

Inc.:
Aldus is hemelrike
Ghescepen ende aertrike

Exc.:
amans. gfo. Effert. dogma.
cremans. Bliaro. grex. faftus. eorem.

f^o 35^r-70^v: proza-Natuurkunde.

Inc.:
Brůeder thomas die dit boeke maecte
seghet. is enich ghebrec in desen
boeke dat is mi leet ende soe wye dat
ghebrec verbeteren wille dat is mi lief

Expl.:
Ende hier is op dese tijt ghenoech
vanden hemel gheseghet.

De lege ruimten onder en bovenaan werden gebruikt voor latere penneprobeersels.

f^o 71^r: blanco.

f^o 71^v: proza: een recept, cursief:

nemet newe viroc ende orpois ende was ende roet bolum ende suinen smout ende sulphur ende stampent ende wallent altegadir ende ghetent

[p. t.o. 119]

Fig. 5. - S. f^o 18^v

[p. 119]

in enen erden pot ende dan sael men dien woet medie saluen ende houden die woet medie droghe

f^o 72^r-127^v: Proza: Boec van medicine.

Inc.:
Maria coemt tot minen beghin
Hier gaet medicine in dietsche in
Hier beghint een nuttelike cort boec
van medicinen ghemaect in dietsche,
dat ghetoghen es ende ghecopuleert
wt galienus boeken ende auicenne

Expl.:
Item men sal niet zeer noch menigherhande
dranc ouer een maeltijt drincken
Men sal niet drincken tuschen eten
nochtans als een tebedde

[daaronder, duidelijk apocrief:]

Breůder Thomas het dit boecke gemaekt anno 1300 T'Utrecht

In de rechter-benedenhoek een custode:

sal gaen Ende wantmen,

zodat de tekst hier ontijdig is afgebroken.

Uitgaven:

-	Natuurkunde: L.G. Visscher (als variant). J. Clarisse (idem).
-	Proza-Natuurkunde: L.G. Visscher (zie p. 271).
-	Boec van medicine: W. Daems, Het Boec van Medicinen in Dietsce. Diss. Leiden. Leiden, Brill, 1967.

S: ± 1375 (Bouwstoffen)¹

1 Prof. Lieftinck wenst het hs. nu (21/10/66) liever op ca. 1350 te dateren.

Bewaarplaats en Signatuur:

Den Haag, Koninklijke Bibliotheek, Hs. Kon. Ned. Ak. van Wetenschappen, nr. XVI, in bruikleen gegeven aan de Kon. Bibliotheek te 's-Gravenhage.

[p. 120]

Herkomst en Geschiedenis:

De kalender is niet met zekerheid te localiseren, alhoewel we gerust een Vlaams substraat mogen aannemen. Zo worden de volgende heiligen vooral in het bisdom Doornik vereerd en/of gevierd (het cursieve staat in het hs. in het rood):

2/1	Verilde (= Pharaïldis): vooral in Gent, maar dan op 4/1
17/1	Antonius: wordt op 13/1 gevierd
22/1	Vincentius
9/2	Aubert: wordt op andere dagen gevierd
19/2	Julianus: wordt op 13/2 gevierd
25/4	Marcus
6/6	Gudwalus: typisch Gentse heilige
10/7	Amalberga: vooral in Gent
20/7	Margaretha
27/7	De 7 slapers.

Naar het bisdom Utrecht wijzen:

6/3	Victor
9/4	Maria Egyptiaca
5/5	Hilarius
17/5	Potentiana: wordt op 19/5 gevierd
13/7	Margaretha
4/10	Apollinaris: wordt op 5/10 gevierd
16/10	Gallus
7/11	Leonardus: wordt op 6/11 gevierd.

De talrijke afwijkingen of vergissingen in de data kunnen slechts aan een leek toegeschreven worden. Volgens P. van Musschenbroek was het hs. afkomstig uit Schonauwen, bij Utrecht (cf. Bild., Verslag p. 76).

Mone beweerde dat Le Long één van de eigenaars geweest was: ‘Eine Hs. besass Clignett, die früher dem Le Long gehörte [...]’ (Uebers., 512,8).

Ik vermoed dat hij verwart met L.

Vóór 1804 is het in het bezit van Clignett.

Vóór 1812 doet deze het over aan Steenwinkel, zoals we lezen in een brief aan Willems (Bols, n^r 112, dd. 8/8/1825): ‘de extracten [...] welke laatste genomen zijn uit het Hs., destijds mijn eigendom, doch op stellig verzoek naderhand aan den

[p. 121]

Hr. Steenwinkel overgedaan, en na diens overlijden, ni fallor, bij het Kon. Inst. aangekocht’.

± 1812, wordt het door P. v. Musschenbroek aangekocht voor het Kon. Inst.

Vóór 1821 heeft Jer. De Vries een afschrift van de Nat. gemaakt, met varr. uit U.

De handschriftencollectie van de Kon. Ned. Akademie (vroeger: Kon. Inst.) wordt in 1937 als bruikleen overgebracht naar de Kon. Bibl., Den Haag.

In 1960 werd het tentoongesteld in het Rijksmuseum, ter gelegenheid van de expositie: ‘Gedrukt in Nederland’.

Materiaal:

Middelsoort perkament, zacht en tamelijk wit, waarvan heel wat versleten of oorspronkelijk schuinlopende hoeken gerestaureed werden door het inzetten van een stuk perkament.

Op f^o 100 werd één van de miniaturen uit het hs. geknipt, en in het daardoor ontstane gat een stukje perkament geplakt. De sporen van slijtage zijn legio. Af en toe zit er wel eens een vel tussen met een naad of een gaatje, maar in het algemeen is de kwaliteit normaal, en het handschrift in zeer goede staat.

Wormgaatjes, vooral langs het onderste touwtje. Verschillende restauraties onderaan de bladen dateren vermoedelijk van de oude binder; op de ingezette strookjes staan Latijnse (kerkelijke?) teksten, die bij doorschijning duidelijk leesbaar zijn.

Schrift:

De hele codex is van dezelfde hand.

Na veel aarzeling tussen de littera textualis formata en de littera textualis, meen ik toch te moeten besluiten tot de eerste. We hebben hier een prachtige regelmatige letter, misschien niet zo ‘getekend’ als bij de formata meestal het geval is, maar toch zeer verzorgd.

Boven de i staat telkens een fijn s-vormig krulletje; z, y, h, t, ronde r, bij de Romeinse cijfers: x, m en de laatste i, alsmede n op het einde van een vers worden afgewerkt met een dun haakje onder de regel; g en lange s staan op de regel. Na o, d, b, v, soms na e en p, is de r rond, en soms hebben we een lange s

[p. 122]

aan het einde van een woord. Ook hier is vooral d met volgende e of o aaneengesmeed.

Leestekens komen niet voor (tenzij de paragrafen), wèl isoleringspunten vóór en na de Romeinse cijfers, en een soort van punt-komma na het cijfer c.m. op f^o 11^v, waar volgens onze begrippen niets zou horen.

Kleine representanten staan links van de in te vullen lombarden. Deze zijn beurtelings blauw en rood, twee regels hoog, en met veel rankvormig penwerk regels ver naar boven en naar onder versierd. Paragraaftekens komen slechts voor op f^o 12^r, 24^r en 24^v, met als representanten twee schuine streepjes, die we ook op 7^r en 11^v vinden, maar waar ze niet vervangen werden.

Steeds in hetzelfde woord: jaren heeft j geen punt of krulletje boven de regel.

Correcties geschiedden door expungering.

Heel wat latere, ik zou zelfs zeggen recente gebruikers hebben met inkt en potlood een of ander aangetekend, genoteerd, genummerd, e.d., in Der Naturen Bloeme.

Afkortingen: zie lijst p. 163.

Foliëring:

De codex werd recent met potlood gefolieerd: 1-163. Aan het einde van ongeveer ieder katern staan custoden, zoals gewoonlijk in de rechter onderhoek.

In Der Nat. Bloeme komen, naast de custoden, signaturen voor van de copiist: Romeinse cijfertjes ii tot en met xv.

De samenstelling is a.v.:

schutblad + III (6) + 3 IV (30) + (IV - 1) (37) + 3 IV (61) + (IV - 1) (68) + 4 IV (100) + (IV - 1) (107) + 7 IV (163) + schutblad.

Tussen 31 en 32 ontbreekt een blad, maar geen tekst. Tussen 62 en 63 gebeurde hetzelfde, maar hierdoor viel tekst weg, t.w. de vv. 2511-2642 van Der Nat. Bl.; tussen 102 en 103 idem, waardoor ook weer een deel van Der Nat. Bl. verloren ging.

Formaat:

Bladgrootte: 276 × 207.

Afgeschreven bladspiegel Natuurkunde: ca. 210 × 137. Deze afmeting is zeer wisselend door de tekeningen: soms één kolom tekst, soms twee.

[p. 123]

Inrichting:

Voor de Natuurkunde: willekeurig twee kolommen of één kolom per bladzijde, van ca. 38 regels. Tussen de 2 kolommen is er ± 28 mm. tussenruimte. Ieder vers begint op een nieuwe regel. Voor het proza en Der Nat. Bl.: telkens 2 kolommen.

De vellen werden gelinieerd: horizontaal één lijn per vers, vertikaal vier lijnen per kolom: een kolommetje van 2 mm. voor de hoofdletters, 5 mm. verder een lijn als ruimtebeperking voor de lombarden van iedere alinea, en 6 cm. verder de afbakening van de hele kolom, waar de regel normaal moet ophouden. Practisch loopt de tekst meestal een beetje over die grens heen.

Onder iedere tekening van de dierenriem staat een korte Latijnse tekst.

De verschillende hoofdstukjes of alinea's werden met potlood genummerd tot en met 12 op f^o 8^v.

Illustratie:

De gehistorieerde initiaal van de Natuurkunde (f^o 7^r) is een gouden, geronde V, 5 regels hoog. In het oog van de letter zien we het hoofd van een gebaarde man, naar rechts kijkend, met een soort puntige blauwwitte tulband, op groene achtergrond. Het bladgoud van de initiaal steekt af tegen een blauwe en sepia grond, gevuld met witte hoogsels. Op f^o 9: de grote tekening van het Heelal ( ± 187), met bruine inkt. Verder vinden we naast de tekst (in dat geval meestal 1 kolom verzen per blz.), of tussen de tekst door, 33 cirkelvormige astronomische tekeningen, waarvan slechts 17 voltooid werden. De overige missen ofwel de erbij horende tekst, ofwel ieder detail, en bestaan slechts uit één of meer lege cirkels. De is zeer willekeurig, meestal 52 mm.

Van f^o 17^v tot 19^v staan tussen de tekst een twaalftal miniaturen, voorstellende de tekens van de dierenriem. Ze worden beschreven bij Byvanck en Hoogewerff, p. 4 (reprod. pl. 121). De afmetingen zijn ± 60 × 35; of ± 57 × een hoogte die varieert van 45 tot 55. In haar geheel is de illustratie van dit hs. zéér verzorgd afgewerkt.

Der Nat. Bl. vooral is rijkelijk geïllustreerd, en het bladgoud werd kwistig gebruikt.

[p. 124]

Band:

Volgens De Vreese (BNM) is de band oorspronkelijk. Prof. G.I. Lieftinck vindt dit zeer onwaarschijnlijk (mondelinge mededeling). De band is in ieder geval oud en geschonden, bestaat uit twee eikenhouten borden met leer overtrokken, met 5 koperen knoppen op het voorplat, en 4 (één van de 5 is verdwenen) op het achterplat. De hoeken en de rug zijn verstevigd met koperen banden.

De twee sloten zijn eveneens van koper. Het leer is helemaal weggesleten op de rug (5 ribben) en een groot gedeelte van voor- en achterplat, waar nog iets van de oorspronkelijke gouden versieringen zichtbaar blijft. Op het voorplat staat nog te lezen: Ghedenct den doot des Heeren.

Op het achterplat: H.P.V.D.H.

Twee binnenspiegels (voor en achter) van perkament, waarop vóóraan een Latijnse bijbeltekst staat, volgens Prof. Lieftinck uit de tweede helft der 13^e eeuw, met initialen die wijzen naar Noord-Frankrijk of België; achteraan één van de prologen van Hiëronymus.

Inhoud:

Voorste binnenspiegel: Latijnse bijbeltekst; schutblad: niet gefolieerd, blanco;

f^o 1^r-6^v: kalender.

f^o 7^r-25^va: verzen: Natuurkunde.

Inc.:
Van hier vortwaert
So is ons gheopenbaert

Expl.:
Beneden dit scrift ter goeder vre
Daer vintstu staende die scrifture

f^o 9^v is blanco.

f^o 25^vb-28^r: verzen: Heynric van Hollant, Die cracht der Mane.

Inc.:
Ic bidde gode dat hi minen sin
verlichten moete dat miin begin
Te goeden ende moete comen¹

Expl.:
God gheue hem tewelike leuen
Ende hem allen diet horen lesen
Amen ic staes of met desen

1 Jan De Weert begint zijn Nieuwe Doctrinael met ongeveer dezelfde formule:

Gode so biddic in mijn beghin
Dat hij verlichte mijnen sin.

[p. 125]

f^o 28^r-34^r: Een astrologische tafel, waarna: prozastukken, meest van astrologische aard: 1^e en 2^e Boec der Aspecten van de maan.

Inc.:
Dit es ene tafle daer men bi mach
weten hoe menige wardicheit oft
macht elke planete heuet

Expl.:
Twalefste huus es der ghevanghene.
ende bedie karker putte Ende alle
ghebonden stucke ende verdroeuenesse.

f^o 34^r-37^r: proza: Boec vanden 4 Complexien:

Inc.:
Hier beghint die boec van den iiij
complexien.
So wie wille weten die nature ende die
maniere vanden luden. Als ons seghet
meester ypocras ende galyen

Expl.:
Ende wes ghanc traghe es ende
nauwe of cort hi is bedrustich ende
twiuelich ommachtich in allen stucken
ende van quaden wille. Nota.

f^o 37^v: blanco.

f^o 38^r-163: verzen: Der Naturen Bloeme, van J. van Maerlant.

Inc.:
Jacob van marlant die dichte
Om te sendene teere ghichte
Wille dat men dit boec noeme
In dietsch der naturen bloeme

Expl.:
Dat god alre sielen verlichtere
Ende oec mede vorden dichtere
Hem si ghenadich ende verleene
Dat liif daer doot es ne gheene
Amen Amen

Achterste binnenspiegel: Latijnse proloog van Hiëronymus.

Uitgaven:

-	Natuurkunde: J. Clarisse (als variant).
-	Heynric van Hollant, Die Cracht der Mane: M. de Vries, in: Versl. Ber. Vereeniging ter bevordering der Oude Nederlandsche Letterkunde 4 (1847), 5-22.
-	Naturen Bloeme: E. Verwijs (zie hs. L).

[p. 126]

H: 2^e helft 15^e eeuw (Bouwstoffen)¹

1 Laatste datering van Prof. Lieftinck (21/10/66): ca. 1400.

Bewaarplaats en signatuur:

Den Haag, Koninklijke Bibliotheek, 76 E 4 (olim Ms. Y 134 (726); Toonkast 9).

Herkomst en geschiedenis:

Dit hs. is een rechtstreekse copie van S, wat elders verantwoord wordt (Filiatie).

Ook hier wijst de kalender, zonder typisch te zijn, naar het Zuiden, maar met Utrechtse elementen. Hij is ongeveer identiek met die van S, behalve voor de volgende heiligen, die door een latere hand werden ingelast:

14/6	Cunera: vooral in Utrecht gevierd, maar op 12/6
25/6	Lebuinus: typisch voor Utrecht.

Aan de andere kant ontbreken twee specifiek Gentse heiligen, die in S wèl vermeld worden, en die de copiist als hem onbekend zijnde, wegliet:

2/1	Verilde (= Pharaïldis, eigenlijk op 4/1)
10/7	Amalberga.

Het hs. was, nog in 1799, in het bezit van Mr Jacob Visser (Collectie J. Visser, n^o 168) (door Bilderdijk passim verkeerd Visscher gespeld): cf. Van Wijn, Hist. en Letterk. Avondst. IV, p. 302.

In de veilingscatalogus J. Visser (La Haye, Scheurleer, 16/12/1811) komt echter onder nr. 168 in geen der afdelingen een Natuurkunde voor. Wellicht had Visser zelf zijn collectie genummerd en nog tijdens zijn leven dit handschrift aan de Kon. Bibl. verkocht (of geschonken), zodat het op de auctie niet meer vermeld kon worden.

Vóór 1812 komt het terecht in de Kon. Bibl., Den Haag.

Vóór 1825 wordt het door Bilderdijk afgeschreven, met varianten uit U, L, S (Den Haag, Hs. Kon. Ak. XXV).

Materiaal:

Perkament van een middelsoort-kwaliteit, met eerder negatieve kenmerken: geen schuin lopende randen, geen naden, en slechts

[p. t.o. 126]

Fig. 6. - H. f^o XVII^r

[p. 127]

hier en daar een gaatje. Het is niet al te dik, meestal zéér vergeeld, glazig aan de randen en rimpelig.

Voor- en achteraan zitten 2 bladen papier, door de binder in de 18^e eeuw ingelast. Het watermerk van dit papier is een druiventros, met de naam H. Durandan, en nog een hele regel hoofdletters, waarvan de betekenis niet duidelijk is.

Schrift:

De codex is geschreven, door één hand, in wat eigenlijk een littera textualis formata zou moeten heten, was er niet het cursieve karakter van de a. Andere cursieve kenmerken ontbreken beslist: s en f staan op de regel, afgerond naar rechts aan de basis, geen lussen aan de schachten boven de regel; g en s hebben niet de vereenvoudigde cursieve vorm. Op i en j staat meestal een héél fijn puntje of een schuin streepje, zó dun dat het soms nauwelijks zichtbaar is. Het loopt ook vaak in elkaar met het krulletje van een naburige letter.

De t heeft een streepje, vanaf het horizontale lijntje tot onder de regel.

Na o steeds ronde r; boven de rechte r staat geregeld een zéér fijne lus. Ook de l heeft bovenaan een fijn haakje. De ronde eind-s gaat met een streepje schuin naar boven. e na d wordt aan de ronding vastgehecht. Leestekens trof ik niet aan; hier en daar een willekeurige isoleringspunt voor of na (of beide) Romeinse cijfers.

In de kalender heeft een andere hand (ik citeer uit de BNM) ‘ca. 1530 bijgeschreven: 14 Juni: lunere virginis; 25 Juni: Lebuini confessoris; 1 Juli: Onser vrouwen dach visitationis. Door nog een andere hand is boven elke maand de Lat.-Ndl. naam geschreven: januarius, etc. october, november, dessember’. Op 14 juni staat echter: CunereVirginis (en niet zoals De Vreese las: lunere virginis).

De letters KL bij iedere kalendermaand zijn blauw, de eenvoudige lombarden (2 regels hoog) van de nieuwe alinea's in de Natuurkunde afwisselend blauw en rood, met een kleine representante. De beginletters van ieder vers zijn gerubriceerd, alsmede de letter volgend op een lombarde.

De tekst is overal zeer duidelijk. Vergeten woorden worden ingelast boven de regel, met het gebruikelijke inlassingsteken.

[p. 128]

Andere correcties komen niet voor, tenzij in margine een kleine a en b bij een verspaar in verkeerde volgorde.

Slechts zelden custoden.

Afkortingen: zie lijst p. 163.

Foliëring:

1) paginering met inkt: I-LXVII (= kalender, Natuurkunde, Cracht der Mane, astrologisch proza); daarop volgt een paginering, met inkt: 1-236 (Naturen Bloeme).

2) foliëring, met potlood: I-XXXIV (= idem), waarna een aparte foliëring voor Der Naturen Bloeme, met potlood: 1-118. Hierbij is het laatste blad perkament, dat blanco bleef, niet inbegrepen.

Samenstelling: 2 bladen papier (18^e eeuw) + III (VI) + 7 V (42) + (V + 1) (53) + 6 V (113) + III (119 = blanco, niet gefolieerd blad perkament) + 2 bladen papier (18^e eeuw).

Formaat:

Bladgrootte: ca 290 × 209.

Bladspiegel van de Natuurkunde: ca. 222 × 67. Dit geldt voor de bladzijden, waarop 2 kolommen afgeschreven werden. Voor de enkele blzz. waarop slechts één kolom tekst staat, is de bladspiegel moeilijk op te geven, daar de tekeningen in margine het formaat steeds wijzigen.

Inrichting:

In het algemeen twee kolommen per blz. De uitzonderingen hierop zijn: I-VI (de Kalender): één kolom, met lange regels; en de folio's IX^v, X^r, X^v, XI^r, XIII^v, XIV^r, XIV^v, en XV^r die, terwille van de tekeningen, slechts één kolom verzen hebben. Daarna worden de tekeningen tussen de tekst ingelast.

Ieder vers begint op een nieuwe regel. Het aantal verzen per kolom varieert, is meestal 41 à 42. De afgeschreven breedte voor de kolommen is 75 mm.

De bladen zijn gelinieerd geweest: hier en daar is er nog vaag een lijntje zichtbaar. Ook werd een kolommetje van 6 mm.

[p. 129]

afgeschreven voor de beginletters, waarna een kleine ruimte openbleef.

Illustratie:

De gehistorieerde initiaal, waarmee de Natuurkunde aanvangt, wordt in de BNM beschreven a.v.: ‘Gouden V, in een gedeelde omlijsting, blauw en karmijn overhoeksch, met witte biesjes en trifolia op de kleur. In het oog: een koningshoofd, naar links, tegen blauwen achtergrond’. Ik zou hier alleen aan willen toevoegen dat het hoofd niet naar links, maar naar rechts gekeerd staat, d.w.z. heraldisch links.

De 33 astronomische tekeningen werden, zoals gezegd, soms in margine, soms tussen de tekst aangebracht. De diameter gaat van 45 tot 62 mm. Ze werden uitgevoerd met inkt, maar zijn slechts gedeeltelijk voltooid (: 17 ervan, cf. hs. S). De grote tekening van het heelal ontbreekt ook hier niet ( 184).

Bij het bespreken van de dierenriem krijgen we, net zoals in S, tussen de tekst door, miniaturen van de 12 tekens, waaronder telkens een korte Latijnse tekst staat. De miniaturen lijken artistiek van minder waarde dan die van S, waarnaar ze gecopieerd werden. De afmetingen variëren: 51 × 64, 40 × 65, 33 × 65.

Deze miniaturen werden met een zeer oude hand (16^e eeuw?) genummerd, met inkt, van 1 tot 12. In Der Naturen Bloeme gaat deze nummering verder van 13 tot 462.

Band:

De kalfsleren band, gespikkeld, dateert waarschijnlijk uit de 18^e eeuw. Op de rug: zes vergulde compartimenten met fleurons en rood titelschild (2^e compartiment), waarin staat:

J: V: Maerlant
Die natuur des bloemen

De snee is gemarmerd.

Inhoud:

Op het 2^e blad papier, vooraan, verso, bovenaan, staat een eigenhandige inscriptie van J. Visser:

Der Naturen Bloeme door Jacob van Maerlant. dit Rijmwerk is het oudste dat in de Hollandsche taal over de natuurlijke Historie

[p. 130]

geschreven is, handelende over de Vogelen, Visschen, Bloemen, planten, Boomen, gesteentes, vier voetige dieren etc. alles met afteekeningen in goud en couleuren, geschreeven op pergament in twee columnen, in de XIV eeuw. dit exemplaar word breeder beschreeven in de voorrede voor de Spiegel Historiael of Rijmkroniek van J.v.M. door de HH. Clignett en Steenwinkel, pag. 39 seqq. volgens mijnen opgaaf aan haar E. gedaan.

f^o I-VI^v: Kalender.

f^o VII^r-XXII^v: verzen: Natuurkunde.

Inc.:
Van hier vortwaert
So is ons gheopenbaert

Expl.:
Beneden dit scrift ter goeder vre
D' vintstu staende die scrifture

f^o XXIII^r-XXV^r: verzen: Heynric van Hollant, Die cracht der mane.

Inc.:
Ic bidde gode dat hi minen sin
Verlichten moete dat mijn begin
Te goeden ende moete comen

Expl.:
Dit makede van hollant heynric
Die daer omme wakede een stic
Eer hijt in duutsche dus heeft bescreue
God gheue hem tewelike leuen
Ende hem allen diet horen lesen
Amen ic staes of met desen

f^o XXV^r-XXXI^r: proza: 1^e en 2^e Boec der aspecten van de maan, beginnende met een astrologische tekening.

Inc.:
Dit es ene tafle daermen bi mach weten hoe menighe wardicheit oft macht elke planete heuet in elc tekijn

Expl.:
Twalefste huus es der gheuanghene ende bedie karker putte Ende alle ghebonden stucke ende verdroeuenesse.

f^o XXXI^r-XXXIV^r: proza: Boec vanden 4 Complexien.

Inc.:
Hier beghint die boec vanden iiij complexien. So wie wille weten die nature ende die maniere vanden luden also ons seghet meester ypocras ende galyen

Expl.:
Ende wes ghanc traghe es ende nauwe of cort is bedrustich ende twiuelich ommachtich in allen stucken ende van quaden wille Nota.

f^o XXXIV^v: blanco.

[p. t.o. 131]

Fig 7. - B. f^o 4^v

[p. 131]

f^o 1^r-118^v: verzen: Jacob van Maerlant, Naturen Bloeme.

Inc.:
Jacob van maerlant die dichte
Om te sendene teere ghichte
Wille dat men dit boec nome
In dietsch der naturen bloeme

Expl.:
Hem si ghenadich ende verleene
Dat lijf daer doot es ne gheene
Amen ihesus maria.

Uitgaven:

-	Natuurkunde: 1) L.G. Visscher (basis-handschrift). 2) J. Clarisse (idem).
-	Heynric van Hollant, Die Cracht der Mane: M. De Vries (zie hs. S).
-	Naturen Bloeme: E. Verwijs (zie hs. L). J.H. Bormans, Der Naturen Bloeme van Jacob van Maerlant. Met inleiding, varianten van hss., aanteekeningen en glossarium, op gezag van het Gouvernement en in naem der Koninglijke Akademie van Wetenschappen, Letteren en Fraye Kunsten voor de eerste maal uitgegeven door -. Brussel, Hayez, 1857. Eerste deel. [Niet verder verschenen.] (H = basis-handschrift).

B: ca. 1351

Bewaarplaats en signatuur:

Brussel, Koninklijke Bibliotheek, Ms. 15624-41 (Bibliotheca Hulthemiana).

Herkomst en geschiedenis:

Eén van de teksten is gedateerd anno 1351 (f^o 21^v) en de afschrijver van de codex maakt zich bekend op f^o 28^r: Johannes de Altre, zodat we gerust mogen aannemen dat het hele werk rond de jaren 1351 gecopieerd werd.

Op f^o 148^r staat een 16^e-eeuwse aantekening van een vroegere eigenaar: Godefridus Leonijs, notarius en aromatarius te Mechelen (zie Inhoud).

[p. 132]

In 1818 wordt het hs. door de Londense bibliofiel Richard Heber verkocht aan Van Hulthem (cf. Van Leersum, De cyrurgie, p. XXV).

Bij diens dood, in 1837, wordt het door de Staat aangekocht voor de Boergondische Bibliotheek (thans K.B.).

De Natuurkunde werd afgeschreven door J.F. Willems: Leiden U.B. hs. 214. Deze copie werd door Clarisse voor zijn uitgave gebruikt.

Materiaal:

Perkament van een goedkope soort, in het algemeen niet te dik, maar met gaten, rimpels, weren, hobbelige randen, naden, e.d., en sporadisch enkele zachte, dunne vellen. De randen zijn beduimeld. Vele folio's zijn in hun geheel lichtbruin verkleurd. Vooral de eerste vier folio's zijn erg bevlekt.

Schrift:

Het lijkt op het eerste gezicht alsof er twee handen aan deze codex hebben gewerkt: één voor de verzen, en één voor het proza. Toch mogen we met zekerheid zeggen dat alles door dezelfde copiist geschreven werd, die van stijl veranderde. Hij noemt zich op f^o 28^r Johannes de Altre en dateert zijn werk op f^o 21^v: anno 1351. Het proza is cursiever, met meer lussen, ook dikker geschreven, maar de gelijkenis is treffend: unciale a, sierstreepje aan eind-t, krulletje aan rechte r, de vorm van de g, de schuine streepjes op ij, het interpunctiesysteem. Als we ten slotte kijken naar de kleine teksten die bij het proza geregeld in margine voorkomen, dan is alle twijfel uitgesloten (cf. 61^v), en mogen we gerust besluiten dat ook de Natuurkunde werd afgeschreven door Johannes de Altre, rond 1351. Voor de verzen gebruikte hij een fijnere pen en een cursiva, voor het proza een pen die makkelijker over het perkament gleed, met een iets bredere punt, en een meer lopende cursiva.

In de verzen hebben we een zeer kleine, regelmatige, ietwat spichtige littera cursiva. Hierbij dient echter terstond opgemerkt dat de a steeds zijn unciale vorm behoudt, en dat v, w, d, l, h, b, k meestal geen lus hebben.

i, j, ii, ij krijgen, óók als Romeinse cijfers, zeer vaak een soort van accent, en dit zonder uitzondering waar verkeerd lezen mogelijk is, vooral in verbinding met m of n; y heeft één punt.

[p. 133]

Na rondingen: ronde r; c en e zijn niet altijd makkelijk te onderscheiden; de auslaut-t wordt steeds afgewerkt met een sierlijk, schuin streepje; en auslaut-r met een opwaarts krulletje. De tekst is overal zeer goed leesbaar.

Signaturen komen niet voor. Op het einde van de katernen staan regelmatig custoden.

De lombarde van een nieuw hoofdstuk is rood en beslaat willekeurig één of twee regels hoogte. Links daarvan, dus buiten de hoofdletter, staat steeds een kleine representante. Na het rode paragraafteken (representante: 2 schuine streepjes¹) volgt een met rood doorstreepte hoofdletter. De verzen beginnen niet telkens met een hoofdletter; wèl zijn de eerste letters van ieder vers met een vertikale rode lijn verbonden. Waar een punt als aandachtteken werd gebruikt (zie verder), begint het vers bijna altijd met een hoofdletter; ook daar waar volgens de copiist een nieuwe zin begint. Bij enjambementen wordt geregeld een punt geplaatst na het overspringende deel van de zin.

Het paragraafteken is rood, maar in de paragraaf zelf wordt hier en daar als aandachtteken een punt (bruine inkt) in margine geplaatst, daar waar, ook volgens onze gevoelens, een nieuwe alinea zou beginnen. Isoleringspunten vóór en na Romeinse cijfers; af en toe een punt op het einde van een vers, als de zin uit is, of waar wij komma, puntkomma of dubbelpunt zouden gebruiken. Deze interpungering is interessant, omdat zij ons soms een ondubbelzinnig inzicht geeft in de constructie, en de eventualiteit van een verkeerde interpretatie uitschakelt.

Bv. op f^o 3^v:

Dnegende heet sagitaris
in dietsche scuttre dat is
dan sciet ons vore winters coude
met snee met hagle menichuoude
na alder heilegen misse half maent
gaet de sonne in dat. men waent
Tiende teken heet capricornus

Verder vind ik éénmaal, aan het einde van het vers, en tevens dat van de zin, twee parallele, schuine streepjes.

De copiist gaf met deze schuine streepjes aan waar een paragraafteken moest komen. Waar hij een stip in de marge of in

1 Tenzij deze 2 streepjes een aanwijzing waren voor de rubricator, i.v.m. de volgende hoofdletter.

[p. 134]

de tekst zet, rekent hij op een rood doorstreepte hoofdletter. De rubricator volgt de aanwijzingen voor hoofdletter en paragraafteken op, maar verwaarloost de stippen. Daartegenover maakt hij zelf op eigen houtje de rubricerings-lijnen, die alle eerste letters tot hoofdletters promoveren. Daardoor ging de oorspronkelijke frasering verloren. Zie bv. op de foto de punten 1^e kolom (r.9 v.o) bij N, 2^e kolom (r.6 v.o) bij M, 3^e kolom (regel 5) bij De.

De laatste twee verzen (f^o 6^r):

Die ic hier niet en wille scriuen  \vacant
Ic hebber so vele laten bliuen     /

werden met rood doorstreept (ook het woordje vacant), waarmee bedoeld wordt dat deze regels niet meer tot de tekst behoren.

Fouten werden met zorg weggeschrapt; een verkeerd terechtgekomen vers wordt naar zijn plaats verwezen door de lettertjes b en a, links van de tekst, twee keer zelfs met een wijzend handje ernaast (f^o 5^r). Op f^o 2^v begint een vers met God, en vroom tekende de copiist in de linkse marge een kruisje ernaast.

Godefridus Leonijs heeft met inkt enkele kanttekeningen gemaakt, vooral in de Herbarijs: f^o 7^v; 93^v: sundeg[...]; 94^r: scorfte [bis]; 101^v: Mariscus ./. biesloeck; 105^r: goutbloemen; 106^r: een heel recept beginnende met Valeriaen water.

De drie aantekeningen en de talrijke onderstrepingen in de Cyrurgie zijn van Verdam: 108^v, 113^r, 115^r, 116^v, 120^r, 122^r, 123^r, 123^v, 124^r, 137^v, 139^v. Alsook de vele potloodstreepjes in de marge (en de nummers bij de verzen in de Maerlant-fragmenten?). Het hs. moet lange tijd in Leiden geweest zijn voor Van Leersum en zijn leerlingen, en Verdam citeert er regelrecht naar.

Foliëring:

De hele codex werd tamelijk recent met potlood van 1 tot 147 gefolieerd, en met inkt op het laatste blad: 148. In deze foliëring zijn niet inbegrepen: het schutblad (papier) van de nieuwe band, een blad (papier) met 19^e-eeuwse aantekeningen over de inhoud, een perkamenten blad dat blanco bleef, en een dito met penneprobeersels. Deze twee bladen waren aan elkaar gelijmd, en werden later losgemaakt. F^os. 147^v-148^v waren oorspronkelijk blanco.

[p. 135]

De samenstelling van de codex is a.v.: (de 2 papieren bladen worden buiten beschouwing gelaten)

2 schutbladen + IV (8) // + (VII - 1)¹ (21) // + 2 VI (45) + IV (53) // + 2 V (73) // + 2 IV (89) // + 3 VI (125) + (VI - 1) (136) + VI (148).

Vermoedelijk hebben we hier dus een verzameling katerntjes, die pas later verenigd zijn. Andere argumenten zijn: de invocaties in de bovenmarge van f^os. 9^r, 22^r, 54^r, en de datum op f^o 21^v.

1 of is het: (VI + 1)? Dat is niet altijd uit te maken.

Formaat:

Bladgrootte: 218 × 145 (zeer approximatief, want verschillende bladen zijn kleiner door een onregelmatige onder- of zijkant).

Bladspiegel van de Natuurkunde: 160 × 127/110.

Inrichting:

Verzen: 3 kolommen per blz.; proza: 2 koll.; voor beide: 50 (uitzonderlijk 52) regels per kolom.

In de vellen werden gaatjes geprikt aan zij- en onderkant, en met potlood 50 horizontale lijnen getrokken, vier vertikale voor het proza, zes voor de verzen. Ieder vers begint op een nieuwe regel.

Illustratie:

De initiale A van de Natuurkunde (tevens die van de codex) is groter dan de lombarden der hoofstukken (4 regels hoog x ± 12 mm), met rode inkt getekend, opengewerkt, maar zeer elementair versierd. De initialen van andere teksten werden iets meer verzorgd (f^o 9^r, 22^r, 28^v, 45^r, 48^r, 54^r, 91^r, 107^r) zwart en rood, met hoogsels, 8 regels hoog.

Op f^o 78^v werd het opengebleven gedeelte van een verskolom gevuld met drie eenvoudige tekeningen, zonder zorg uitgevoerd in bruine inkt, t.w. drie vierkanten, waarvan twee met een gestyliseerd bladmotief en één gewoon verdeeld in ruitjes.

De tekeningen die bij de Natuurkunde-tekst horen, ontbreken alle. Toch kwamen ze voor in de legger, zoals blijkt uit de laatste verzen van het gedicht, gedachteloos overgeschreven:

[p. 136]

 

hare namen ende hoe si staen

 

siet hier in ene figure saen

waarna de copiist er zelf twee verzen aan toevoegde om het ontbreken van de aangekondigde tekening te rechtvaardigen:

Die ic hier niet en wille scriuen
Ic hebber so vele laten bliuen

Band:

Moderne band (karton) met kalfsleren rug, gemarmerd voor- en achterplat, en twee bladen papier voorin (zie Foliëring).

Inhoud:

2 niet gefolieerde perkamenten bladen: het eerste is blanco, het tweede staat vol met penneprobeersels.

f^o 1^r-6^r: verzen: Natuurkunde van het Heelal.

Inc.:
Aldus soe es hemelrike
Ghescapen. ende al erterike

Expl.:
hare namen ende hoe si staen
siet hier in ene figure saen
Die ic hier niet en wille scriuen  \vacant
Ic hebber so vele laten bliuen     /

f^o 6^v-8^v: proza: Recepten van waters en oliën.

Inc.:
Aqua vite. dats water des leuens. of leuende water ende dat maect men aldus

Expl.:
daer na wint v cleet om v ansichte. ende gaet also te bedde
liggen sweeten. ende doet dit aldus .4. werf of viue
¶ het sal sconen

De tekst is hier afgebroken. Daaronder en daarnaast, waarschijnlijk niet veel later ingevuld, op de opengebleven plaats: twee Latijnse recepten: Oleum de cinamomo [sic] en Oleum de terabintina.

Dan volgt een korte prozatekst:

Inc.:
Dit siin tekene daer men den veygen mede kent.

Expl.:
Nem sinen orine ende gietse sauons op netelen. siin se smorgens valu dats vrese. m' bliuense groene dats goet

Hierna volgen nog twee recepten in het Latijn, waarvan het laatste eindigt met de niet-compromitterende voorspelling:

si potum retinet viuet si non morietur.

[p. 137]

f^o 9^r-21^v: (op f^o 9^r, in de bovenmarge: Sancti spiritus assit nobis gracia). proza: Mnl. vertaling van het Antidotarium Nicolai.

Inc.:
Dese boec heet nicholaus. ende oec so heeft hi enen andren name als antidotarius in den wellinc siin geordineert vele manieren van confexien

Expl.:
Ende dit suldi altoes doen met wijsheiden ende met bescedenheiden

Op f^o 21^v leest men:

Explicit antidotarius scriptus anno Domini 1351 in die beati ypoliti martiri Finito libro sit laus et gloris Christo Dexteram scribentis benedicat lingua legentis.

f^o 22^r-28^r: (op f^o 22^r, in de bovenmarge: zelfde invocatie als op 9^r). proza: Leering van Orinen.

Inc.:
Dese leringe van orinen bescrijft ons meester gielijs van salerne. ende nam sine materie vut ysaacs boeke

Expl.:
es dorine geuarwt alse vlas .b. dat dwijf niet en mach genesen Ende hier met si ons nv gnouch van orinen Deo gracias per Johannem de altre

f^o 28^v-45^v: proza: De geneeskunde van Avicenna.

Inc.:
Dits die tafele van avicenna omme elke ziecheit te vindene biden getale datter op staet

Expl.:
Of men neme hage bladre ende wegebrede. bergen smout ende stampt te gadre ende maect d' af ene zalue ende d' met bestriken die gaten enten canker ende daers te doene es
(de tekst breekt ontijdig af).

f^o 46^r-47^r: proza: Die nature ende maniere van alle lieden.

Inc.:
Die wille weten die nature ende die maniere van alle lieden also ons seyt meester ypocras ende galienus. hi versta dit

Expl.:
Ende so sal elc mensce van node hem houden na sire complexien. Wilt hi leuen na besceedenheit der naturen.

f^o 47^v-48^r: proza: Gelaatkunde.

Inc.
Meester ypocras hiet sinen discipulen dat si hem souden wachten iegen die gene die hebben naturlike bleecheit.

Expl.:
Die donkerswart es of eerdachtech. bediet heldende ten gebreken ende ter luxurien sonderlinge

f^o 48^r-51^v: proza: Leering van Orinen.

Inc.:
Dese leringe van orinen bescriuen dese meestren alse meester gielijs van saleerne. ende ysaac. ende theophilus

[p. 138]

Expl.:
Orine gedronken es goet den genen die enen swere hebben ane die ribben binnen. Ende si doet oec walgen

f^o 52^r-52^v: proza: De 24 tekenen des doods.

Inc.:
Dit siin .24. tekene der doot die ypocras met hem dede grauen

Expl.:
Ende dese .24. tekene waren vonden in ypocras graf in .i. yuoren busse. Deo gratias

f^o 52^v-53^v: proza: Latijnse recepten.

Inc.:
Ad laxandum ventrem

Expl.:
alterat enim qualitatem morbi minuendo calorem. et siccitatem frigiditate et humiditate

f^o 54^r-73^r: (op f^o 54^r, in de bovenmarge: zelfde invocatie als op 9^r). proza: Boec der Medicine.

Inc.:
Desen boec spreect van medicinen ende ten iersten sal men oppenbaren van cortsen ende reden. ende voren van enen cortse die effimera heet

Expl.:
Explicit medicina magistri iohannis dcī ypermans. deo gratias amen

Op 73^{r b} volgt dan een index bij deze tekst.

f^o 73^v: blanco.

f^o 74^r-75^r: poëzie: uittreksel uit Maerlants H.d.H.

Inc.:
Die behouden wille sine gesonde
Twee dinge merke talre stonde
Deen es dat hi in elker wise
Nutte sulken dranc ende spise

Expl.:
ende oftu sies tijd ende stat
doe hem laten die mediane
Want dbloet doet na minen wane

f^o 75-77^r: verzen: uittreksel uit Maerlants Nat. Bl.

Inc.:
In die mage van sugenden dieren
vint men libbe van goeder maniren

Expl.:
Mensche wes fier in dinen moet
daer die worme die siin onreine
di verteren die siin dus cleine

f^o 77^v-85^r: verzen: Heimelijkheid van Mannen en Vrouwen.

Incl:
God enich vader ende here.
Sonder beghin ende emmermere
Sonder ende wesen sal.
Hem beuelic groet ende smal

[p. 139]

 

Expl.:

 

Ic hadder wel meer af geseit

 

M' ic laet hier al dus bliuen

 

ende wilre nemmeer af scriuen.

 

Expliciunt mulierum secreta

f^o 85^r-88^v: proza: Chiromantie.

Inc.:
Sequitur sciencia cyromantica verbis teutonicis compilata. Dese scientie es vander hant ende heet in latiin cyromanchia

Expl.:
Ende dit is dende vanderre scientie. Explicit. Expliceat scriptor lusum erat. qui scripsit scripta sua dextra sit benedicta. Dexteram scribentis benedicat lingua legentis.

Hieronder en hiernaast is de opengebleven plaats door dezelfde copiist gebruikt voor een prozatekstje over de zeven zonden tegen de H. Geest, dat met een Latijnse zin begint, en in het Mnl. voortgaat.

Inc.:
Nota septem peccata in spiritum sanctum. Incredulitas. desperacio.

Expl.:
Ende dese en wort niet vergeuen in dese werelt noch in de toecomende. want of men gode niet ne bidt wat sal hi vergeuen

f^o 89^r-89^v: verzen (over 2 kolommen): Geestelijke minne.

Inc.:
Hoe mochtic dat gelaten jn souden
leeren kinnen heme die jn den cruce
ommi starf van minnen

Expl.:
Drie persone den vader den sone. den
heiligen gheest een. wille .i.
minne .i. wesen .i. kinnen .i. vrienscap meest

Dit gedicht is volgens R. Lievens (Leuv. Bijdr. 47, 1958) uit de school van Hadewijch.

f^o 90^r-90^v: blanco.

f^o 91^r-107^r: proza: Herbarijs.

Inc.:
Hier salmen verstaen in desen boec die leringe van dyascorides den wisen meester. ende van circumstanse [?] den wisen meester. welke desen boec gemaect hebben. die geheten es herbarijs.

Expl.:
Ende gesoden in wine suuert vule apostemen ende vule wonden. ende heilste daernaer. Explicit.

f^o 107^r-147^v: proza: Cyrurgie van Jan Yperman.

Inc.:
Dits de tafele van meester jan ypermans surgie. dewelke heeft in .7. boeken.

Dit is een register; de eigenlijke tekst begint op 107^v.

[p. 140]

Expl.:
Waerbi dat ic v segge. Al siedi enen meester die niet en w't verheuen. en laet v niet uerwonderen daer af. maer van desen namen die si gecregen. dat mach wel heten geluc sonder recht ende sonder redene.

f^o 147^v: korte inscriptie van G. Leonijs:

Laus [.?.] sit Christe
qu[..] labor explicit iste.

f^o 148^r:

Scriptor qui scripsit cum Christo vivere possit
Cum nomine aptum Godefridus Leonijs
Sit sic vocitatum notarius et
Aromatarius Mechlinensis.

f^o 148^v:

staat kriskras vol met allerlei recepten:
Voer de lusen, e.a., haast alle van de hand van G. Leonijs.

Uitgaven:

-	Natuurkunde (f^o 1^r-6^r): J. Clarisse (als variant, naar een copie van J.F. Willems).
-	Recepten (f^o 6^v-8^r): L.J. Vandewiele, De eerste publikatie in het Nederlands over Alkohol. In: Pharmaceutisch Tijdschr. voor België, april 1964.
-	Antidotarium Nicolai (f^o 9^r-21^v): W.S. van den Berg, Eene Middelnederlandsche vertaling van het Antidotarium Nicolai (Ms. 15624-15641, Kon. Bibl. te Brussel). Leiden, Brill, 1917.
-	Lering van Orinen (f^o 22^r-28^r): J. Munk, Een Vlaamsche Leringe van Orinen uit de veertiende eeuw. Proefschrift Leiden. Leiden, Sijthoff [1917].
-	De geneeskunde van Avicenna (f^o 28^v-45^v): L.J. Vandewiele, De ‘Liber Magistri Avicenne’ en de ‘Herbarijs’, Middelnederlandse handschriften uit de XIV^e eeuw (Ms. 15624-15641 Kon. Biblioteek te Brussel). Uitgegeven en gekommentarieerd door -. Eerste deel: Liber Magistri Avicenne.

[p. 141]

	(Verh. Kon. Vl. Ac., Klasse der Wetenschappen, XXVII, 1965, nr 83.) Brussel, Paleis der Academiën, 1965.
-	De nature ende maniere van alle lieden (f^o 46^r-47^r); Gelaatkunde (f^o 47^v-48^r): L.J. Vandewiele, Een Middelnederlands traktaat over Fysiognomiek. In: Scientiarum Historia 6 (1964), 49-65. De Gelaatkunde was reeds uitgegeven door: J.F. Willems, Over de Gelaetkunde, een tractaetjen van omtrent het jaer 1351. In: Belg. Mus, 3 (1839), 231-235. F.A. Snellaert, Gelaetkunde. In: Belg. Mus. 10 (1846), 285-289.
-	De 24 tekenen des doods (f^o 52^r-52^v): L.J. Vandewiele, Dit siin.24. tekene der doot die Ypocras met hem dede graven. In: Biologisch Jaarboek Dodonaea 32 (1964), 393-401.
-	Boec der Medicine, van Jan Yperman (f^o 54^r-73^r): C. Broeckx, Traité de Médecine pratique de Maître Jehan Yperman, publiée pour la première fois d'après la copie flamande de la Bibliothèque Royale de Bruxelles. Anvers, MDCCCLXVII. L. Elaut, De Medicina van Jan Yperman. (ter perse).
-	Maerlant, Heimelijkheid der Heimelijkheden (f^o 74^r-75^r): A.A. Verdenius, Jacob van Maerlants Heimelijkheid der Heimelijkheden. Amsterdam, Kruyt, 1917. (De uitgaven van J. Clarisse en Ed. Kausler houden geen rekening met hs. B.)
-	Heimelijkheid van Mannen en Vrouwen (f^o 77^v-85^r): Nap. de Pauw, Der Mannen en Vrouwen Heimelijkheid. in: Mnl. Ged. en Fr., I, 121-190.
-	Chiromantie (f^o 85^r-88^v): [J.F. Willems], Chiromantie of Handwaerzeggerij. In: Belg. Mus. 10 (1846), 266-284.

[p. 142]

-	Geestelijke minne (f^o 89^r-89^v): R. Lievens, Een nieuw Mengeldicht uit de school van Hadewijch. In: Leuv. Bijdr. 47 (1958), 65-85.
-	Herbarijs (f^o 91^r-107^r): L.J. Vandewiele, De ‘Liber Magistri Avicenne’ en de ‘Herbarijs’, Middelnederlandse Handschriften uit de XIV^e eeuw (Ms. 15624-15641 Kon. Biblioteek te Brussel). Uitgegeven en gekommentarieerd door -. Tweede deel: Herbarijs. (Verhand. Kon. Vl. Ac., Klasse der Wetenschappen, XXVII, 1965, nr 83.) Brussel, Paleis der Academiën, 1965.
-	Cyrurgie van Yperman (f^o 107^r-147^v): J. Carolus, La Chirurgie de Maître Jean Yperman, le père de la chirurgie flamande, mise au jour et annotée par -. (Annales de la Société de Médecine.) Gand, 1854 (= Franse bewerking). E.C. van Leersum, De ‘Cyrurgie’ van Meester Jan Yperman. Leiden, Sijthoff, [1912].

N.B. Bij de edities behoort ook het Mnl. W. vermeld te worden: op sommige plaatsen citeert Verdam nl. naar het hs., terwijl van de desbetreffende passage nog geen uitgave bestond /bestaat.

O: vóór 1435-1436

Bewaarplaats en signatuur:

Oudenaarde, Stadsarchief, 5556/13.

Herkomst en geschiedenis:

In dit handschrift staan heel wat persoonlijke aantekeningen, ik zou haast willen zeggen: té veel. De aanvankelijk hopeloze pogingen uit deze warboel een duidelijke voorstelling te halen hebben ten slotte tot twee hypothesen geleid, waarover straks meer.

Eerst de feiten:

1) Op f^o 179^v is, na de vv. 1419-1426 van de Natuurkunde, om de een of andere reden de rest van de bladzijde onbeschreven gebleven. Wat deze reden geweest is, kan ik niet vermoeden.

[p. t.o. 142]

Fig. 8. - O. f^o 182^v

[p. 143]

De open ruimte werd nadien, door de copiist zelf, gebruikt voor een geboortelijst. Tussen de verzen en deze opsomming staat:

Hic nichil deficit quamvis locus vacatus Deo Gratias etc.

De tekst gaat inderdaad verder op f^o 180^ra met vv. 1427 en vv.

Hier volgt een afschrift van de geboortelijst, waarin de abbreviaturen stilzwijgend werden opgelost:

Item dirck erat natus Anno domini m^o cccc xxvj des sesten dags in nouember opten guedensdach opten auont bij horam septimam opten souenden dach vander manen
Item henrick erat natus Anno domini m^o cccc^o xxviij op sunte victors dach op enen sonnendach bijden auont inter sextam et septimam hora 2a die lune
Alit
Item Mechtelt¹ erat nata Anno domini m^o cccc^o xxx^o op sunte crispinus ende crispinianusdach opten woensdach hora xj^a ante bij² meridie opten achten dach vander manen
Item margareta erat nata Anno domini m cccc^o xxxj^o feria sexta vridach post festum sancti marci et festum sancti mertini erat opten sonnendach³ inter viij et ix hora ante meridie xij^a die lůe
Item mechtelt erat nata m cccc xxij op sunte Cunibertus dach est trepasse
Item petrus erat natus Anno domini m cccc xxxiiij inden sporkel op sunte peter ad Cathedram opten manendach hora tertia voerden middach opten xiijste lůne
Item mechtelt erat nata in sporkel op sunte Mathijs auont opten guedensdach ante meridie [sic] inter tertia et quarta hora opten xxv^o die lune Anno xxxv^o
Item Elisabeth erat nata [verbeterd uit: natus] Anno domini m cccc xxxvj den anderen dages post festum sancti margariti opten saterdages inter xj et x hora ante meridie prima die lune.

In margine bij deze laatste twee meldingen werden, waarschijnlijk door de copiist zelf, de Arabische jaartallen 1434 en 1436 genoteerd.

Deze lijst verschaft ons twee belangrijke gegevens: een terminus ante quo en een zeer plausibele hypothese betreffende de copiist.

Het staat zo goed als vast dat alle namen (behalve misschien de laatste) op hetzelfde ogenblik in het boek werden genoteerd:

1 Mechtelt: doorgehaald.

2 bij: doorgehaald.

3 sonnendach: doorgehaald.

[p. 144]

in 1430 wordt per vergissing een Mechtelt vermeld, die eigenlijk pas in 1432 geboren werd. De copiist heeft de naam doorgehaald en er Alit bovengeschreven. Een dergelijke vergissing is natuurlijk pas mogelijk als de lijst a posteriori opgemaakt werd, of liever: gecopieerd, want het is totaal uitgesloten dat de schrijver, al was hij de vader zelf, zich jaren nadien het uur en de dag herinnert, waarop ieder van zijn acht (!) kinderen geboren werd.

Ik stel het me zó voor: deze lijst wordt aangelegd door de vader of iemand die de familie goed kende. Hij schrijft uit het geheugen de naam van de kinderen, en raadpleegt voor de verdere details, uur, datum, en zo, een register of dergelijke. (Een gewone copieerfout lijkt uitgesloten: zóveel regels slaat men niet over zonder een speciale reden, die hier niet aanwezig schijnt.) Als derde kind herinnert hij zich een Mechtelt, die pas op de vijfde plaats moest komen. Deze misgreep wordt psychologisch verklaarbaar als we zien dat er niet alleen acht kinderen zijn, maar dat de Mechtelt van 1432 intussen gestorven was (est trepasse) en er ook nog in 1435 een andere Mechtelt vermeld wordt. We kunnen dus best begrijpen dat de volgorde wat in het gedrang kwam, op voorwaarde dat de lijst ten minste enkele jaren na de dood van de eerste Mechelt opgemaakt werd. Deze overleed vóór 1435, waar een ander kind haar naam krijgt.

Hierdoor hebben we een tamelijk precieze terminus ante quo: de aantekening werd op zijn vroegst in 1435-1436 gemaakt, toen het boek reeds af was. Want hierop wijst het Hic nichil deficit.

2) Verder vinden wij op f^o 189^v een lijst met schulden, van de hand van de copiist, waarin de volgende toponiemen voorkomen:

Crevelt	(= Krefeld)
Bacheraf	(= Bacharach)
Koeff	(= Kaub)
Sunte gueer	(= Sanct-Goar)
Boberden	(= Boppard, ± 20 km. ten Z. van Koblenz)
Laensteen	(= Lahnstein, bij Koblenz)
Kouelens	(= Koblenz)
Ingers	(= Engers)
Lijns	(= Linz, tussen Bonn en Koblenz)
Bon	(= Bonn)

[p. 145]

Soens	(= Zons, tussen Düsseldorf en Keulen)
Duceldarp	(= Düsseldorf)
Keysers Weerde	(= Kaiserswerth, bij Düsseldorf)
Orsoy	(= Orsoy, tussen Rheinberg en Ruhrort)
Barck	(= Borg)
Burick	(= Büderich, bij Wesel)
Lobit	(= Lobith, grens Nederland-Duitsland).

3) Op de binnenspiegel achterkant stond een aantekening, die nu totaal onleesbaar geworden is door het reagens dat De Vreese gebruikt heeft. Ik kan dan ook alleen maar aanhalen wat ik, van zijn hand, in de BNM-map ‘Oudenaarde, Stadsbibliotheek 13’ vond, en dat door Verdam overgenomen werd in de Spiegel der Sonden II, p. LXXX:

Dit boeck is ende hevet ... dese .g...ck [gaatje]eff meester Slotellbuyger tot Nymegen ende oft afhendich gemaeckt worde so salment geven meister Johan Neve Canonick ende Scolastre tot Nijmegen d... t.. op den banne die des niet en dede.

De vetgedrukte woorden kon ik met de kwartslamp (ultraviolette belichting) nog lezen.

4) Op de binnenspiegel vooraan een om dezelfde redenen onleesbare inscriptie, die ik eveneens uit de BNM citeer:

Dit boeck hoirt toe her Jan Neve Scolaster tot Nijmegen ende so ......... niet en is der [?] suster ende op ..... In ..... sinen ....... tot Nijmegen.

De Vreese schreef naast 3) en 4): ‘ik wanhoop niet die beide aanteekeningen nog beter te lezen’. Dit is niet gebeurd, en wij mogen nu wél wanhopen er ooit nog maar iets van te kunnen lezen.

Aanvankelijk had ik het over twee hypothesen die steunen op wat voorafgaat. Ze hebben allebei hun voor- en nadelen:

I. Aantekeningen 1) en 2) zijn van dezelfde hand: die van de copiist, 3) waarschijnlijk (door het weinige dat ervan overblijft is dit zeer moeilijk uit te maken). In dit geval weten we heel wat over de man die dit boek afschreef: hij heette Slotellbuyger, woonde in Nijmegen, werd begin 15^e eeuw geboren, had in 1436 acht kinderen, was een koopman die geregeld de Rijn afvoer om handel te drijven, en kende zelfs een beetje Latijn.

[p. 146]

Het hoeft ons niet te bevreemden dat de copiist van dit lijvige, bijna uitsluitend godsdienstige boek een koopman was: er waren in het jaar zeker genoeg weken en misschien zelfs maanden waarin storm of vriesweer hem beletten de Rijn af te varen, en die hij dan doorbracht met schrijven, om de tijd te korten.

Ook aantekening 4 kan verklaard worden (ik kon niet uitmaken wie die schreef): de kanunnik was een familielid aan wie hij het boek later overmaakte.

II. Ten tweede kunnen we veronderstellen dat kanunnik Jan Neve in Nijmegen de copiist was, volgens de aantekening op de binnenspiegel voorkant, waar normaliter de naam van de eerste bezitter zou moeten staan. Hij heeft een neef of schoonbroer (de zoon of de man van de zuster, van wie sprake is in aantekening 4?) en hij besluit hem dit boek te schenken, nadat hij op een open plaats de geboortedata van diens kinderen uit het kerkregister heeft overgeschreven. Daarna schrijft hij achterin aantekening 3 (volgens De Vreese dezelfde hand als de tekst) en specifieert dat het boek bij eventueel verlies bij hem moet worden teruggebracht. Hij heeft tegen oneerlijke vinders nl. een wapen, waarmee zijn neef of schoonbroer niet kan dreigen: de banvloek. Nu kan ban ook wel betekenen: straf of boete, maar ik weet niet of een dergelijk dreigement veel effect zou hebben. In werkelijkheid is hier sprake van een conventionele waarschuwing, een anathema.

Wat bij deze interpretatie hindert, is inlassing 2 (de lijst met schulden), die zonder de minste twijfel van de copiist is.

Ik voel ten slotte veel meer voor de eerste veronderstelling, al vind ik het eigenaardig dat een koopman Latijn kent, hoe weinig dan ook.

Op f^o 57^r werd met inkt, in een eind-15^e-eeuwse hand (?), zonder verdere reden, naast de laatste regel van kolom b de naam heren heldrich de mel geschreven. De Vreese en De Pauw lazen allebei: heren heldrich de mol, maar ik kan er met de beste wil van de wereld geen mol, met o, van maken.

Op f^o 189^r vinden we de naam van een latere bezitster:

Dyt boeck hoert toe geertken lauerens die dit wyndet dye ghewet hoer weder om gads wyl n Anno domini dusent vyff hondert.

[p. 147]

Deze tekst is zeer duidelijk, tot waar de datum begint. Het verknoeien van jaartallen is helaas een klassiek vandalenwerk in oude hss. Door de vlekken heen blijven de letters echter voldoende leesbaar.

Daarna duurt het tot 1849 eer we weer een spoor vinden van dit hs. Volgens De Pauw (Mnl. Fr. en Ged., I, p. 203) werd het in dat jaar door Jules Ketele op een Gentse veiling gekocht voor de Stadsbibliotheek te Oudenaarde. Herhaaldelijk - en vergeefs - navragen bij de huidige Stadsarchivaris, zoeken in veilingscatalogi brachten me niet verder. Tot ik in de B.N.M. de volgende aantekening van De Vreese vond: ‘De verkooping bedoeld door De Pauw is waarschijnlijk die geweest van L.J. Petit, Med. Doct. te Ellezelle, den 22 Januari 1849 vlgg. gehouden te Gent. Onder nr 774 van den Catal. wordt beschreven een ‘manuscrit ascétique in -4 sur papier’. Dit is het eenige nummer van alle Gentsche verkoopscatalogussen uit het jaar 1849, hetwelk op dit hs. toepasselijk is’.

Materiaal:

Nogal zwaar papier, behalve de 3 dubbelbladen: 136-149, 137-148, 138-147, die lichter zijn.

Watermerken:

1) verschillende varianten van het anker, een typisch watermerk voor de 1^e helft der 15^e eeuw.

a) f^o 107, 106, 105, 104, e.a.: een variëteit die bij Briquet het meest verwant is met de nummers 348 en 351-355, volgens deze op papier afkomstig uit Champagne (misschien Troyes), en voorkomend in Leiden (1410), Baarle-Hertog (1420) en in Noord-Holland (1445).

b) anker met kruis: f^o 112, 114, 156, 163, e.a. Het lijkt vooral op Briquet nr 389 (anno 1418-1426), en is van Franse oorsprong (Champagne, Troyes, Lorraine).

c) f^o 104, 95, e.a.: een variant van het anker, die ik niet bij Briquet heb kunnen vinden.

2) een klimmend hert: f^o 136, 137, 138 en 148 (= lichter papier).

Dit komt overeen met Briquet 3296, is van Italiaanse oorsprong, wordt gebruikt tussen 1400-1418. Cf. Sotheby: p. 71-72: 1390-1420 (allereerste begin) op Italiaans papier.

[p. 148]

Het hele handschrift door is de tekst goed leesbaar. Hier en daar is het papier beduimeld; vochtvlekken vooral in de linkerbovenhoek vanaf ± f^o 179; sommige scheuren werden recent gerestaureerd; op bladz. 188^v werd onder het geneeskundig recept een rechthoekje van ± 5 × 1 cm. uitgesneden, gelukkig laag genoeg om op 188^r niets aan de tekst te ontnemen. Stond daar een datum, een eigendomsmerk?

Op f^o 102^v werd de pot met rode inkt over het blad omgegooid; de copiist heeft getracht er het beste van te maken, wat geradeerd en de reeds geschreven tekst hier en daar opgehaald, maar alles is zeer leesbaar gebleven.

De folio's 16 en 17, die losgeraakt waren, werden m.b.v. een strookje papier weer vastgelijmd.

Schrift:

Een zeer regelmatige, vaste littera cursiva libraria. Het hele handschrift is van dezelfde hand.

Boven de i staat zelden een punt, een schuin streepje of een soort van haakje; boven j of y nooit. y en ij worden trouwens vaak door elkaar gebruikt: cf. f^o 169^va:

Alst is dat ic sal slaepen mijn herte dat moet waken ende here dijn engel moet my behoeden [...] die myne ziel ende mynen licham behoede [...] In woerden in werken ende in mynen gedachten veel sijn mijnre sunden [...] got moet mijns ontfermen [...]

Als leestekens hebben we, in het proza vooral, het schuine streepje dat de voorloper is van de komma, en de paragrafen.

Er bestaat geen verschil tussen j en hoofdletter i; u en n; vaak c en t, b en v. Vóór of na (of beide) een Romeins cijfer staan uitzonderlijk isoleringspunten.

Bij de aanvang van ieder werk staat een grote rode lombarde (4 regels hoog), zonder versiering. Af en toe wordt bij een nieuw hoofdstuk een kleinere rode lombarde gebruikt (2 regels of 1 regel hoog). De beginletters der verzen, en meestal de hoofdletters in de tekst, zijn rood doorstreept, de paragraaftekens helemaal rood, de rubrieken met rode inkt onderstreept. Representanten zijn hier en daar nog zichtbaar.

Fouten worden verbeterd door over de verkeerde letter heen te schrijven, door expungeren of doorhalen, of beide, waarna de

[p. 149]

vervangende letter of het vervangende woord volgt of boven het geannuleerde staat.

Inlassingen staan boven de regel met een omgekeerde V, of worden naar hun juiste plaats verwezen met de lettertjes a en b. Een enkele maal zijn twee aan elkaar geschreven woorden door een vertikaal streepje gescheiden. Ik kan niet uitmaken of dit het werk is van de copiist of van een latere hand. Van de o superscriptum (ook soms boven n en v!) komt soms alleen maar de onderste helft uit de pen, is daar dus een soort van boogje geworden. Waarschijnlijk was het Geertken Lauerens, (die in 1500 het boek in haar bezit had), die enkele malen een paar woorden bij of in een tekening schreef: 175^r, 183^v, 184^r. Deze zijn zo goed als onleesbaar.

Een veel latere hand, vermoedelijk die van De Pauw, heeft met potlood een ontbrekend woord toegevoegd, een verminkt rijm hersteld of een copiistenfout verbeterd (o.m. 188^va).

De Natuurkunde werd met inkt in de 19^e eeuw om de vijf verzen genummerd, tot 175.

Met potlood heeft iemand grof de watermerken overgetekend: 107^v, blanco, maar ook door de tekst heen op 148^r en 139^v.

Afkortingen: zie lijst p. 163.

Foliëring:

Van f^o 6 tot 13 vinden we een oude foliëring, met Romeinse cijfers: ij tot ix. Op f^o 13 verso (!) komt dan: x, 14^v: xi, 15^v: xii, 17 recto: xiii, en zo gaat het dan weer normaal verder tot f^o 23^r: xx. Niet alle custoden zijn weggevallen onder het bindersmes: o.m. 121^v.

Op 21^r en 22^r staat, voor 17 en 18 (19?): xiiv en xiiivi.

Later werd het hele handschrift, met inbegrip van de perkamenten schutbladen, met potlood gefolieerd: 1-189, waarschijnlijk door De Pauw, die het vóór De Vreese en Verdam onder ogen kreeg, en zelfs tamelijk lang in zijn bezit hield. Ik vond in de codex een brief van de toenmalige Conservator, waarin aan Verdam kort en zeer droog meegedeeld wordt dat hij het hs. niet kan consulteren, omdat Jhr. De Pauw het ter inzage thuis heeft.

Samenstelling:

1 perk. schutblad (1) + 5 VII (71) + 3 VI (107) + 4 VII (163) + VI (175) + VII (189) + 1 perk. schutblad (190).

[p. 150]

Formaat:

Bladgrootte: 278 × 200.

Bladspiegel van de Natuurkunde: ca 200 × 162.

Inrichting:

Twee kolommen per bladzijde, zowel voor het proza als voor de verzen. De regels zijn niet gelinieerd en hun aantal is onregelmatig: 33-39. De kolommen werden met een blinde lijn afgeschreven: voor het proza 4 vertikale en 2 horizontale lijnen; voor de Natuurkunde bovendien een speciaal kolommetje van 5 mm. voor de beginletters.

Ieder vers begint op een nieuwe regel. Is het vers of de rubriek te lang voor de breedte van een kolom, dan wordt achteraan op de volgende regel (dus naast het volgende vers) het ontbrekende erbij gevoegd, meestal met een rechthoekige haak aan de bovenstaande tekst verbonden.

De rubrieken staan tussen de verzen in, principieel in het rood onderstreept, wat wel eens vergeten werd.

Omgekeerd werd ook wel eens bij vergissing een vers onderstreept.

Illustratie:

35 astronomische pentekeningen, tussen de tekst ingelast, van verschillend formaat. Slechts de tekening van het heelal beslaat een hele bladzijde (184^r): 151.

In het algemeen werden ze met zorg uitgevoerd: een blinde cirkellijn werd met inkt overtrokken; sommige details in de tekening met rode inkt, de tekst steeds met bruine inkt, van de hand van de copiist.

Band:

Oorspronkelijke bruinlederen band, op eikenhouten borden gebonden. Binnenspiegels en schutbladen van perkament. Op de rug: 4 ribben, zonder versiering of tekst.

Op het voorplat: in het midden een rechthoek, verdeeld in ruiten, waarin bloemstempels. Rond deze rechthoek een rand van ca. 25 mm. breedte, waarin kleine ruitvormige handstempeltjes, met afwisselend een gestyliseerde lelie (Fleurs de Lys) en een bloemmotief.

[p. 151]

Het leer op het voorplat heeft in het midden een scheur die van links tot bijna rechts loopt. Op het achterplat vinden we dezelfde decoratie als boven. Twee koperen sloten, waaraan de beugels ontbreken. De snee is donkerbruin.

Inhoud:

f^o 2^ra-104^vb: prozatekst van de Spiegel der Zonden.

Inc.:
Als lude besinct sijn in hoeren aensichte soe gaen si hoer besien in haren spiegel ende die toent hem dan waer si besinct sijn.

Expl.:
Soe dat ic nae dit corte leuen mit v si in dat hemelrijc daer ict irst om hebbe begonnen op uwe ontfermherticheit Amen
Explicit iste liber
Speculum peccatorum.

f^o 105^r-107^v: blanco.

f^o 108^r-132^vb: Proza: Geeraert van Vliederhoven, Vanden vier Utersten.

Inc.:
Memorare nouissima tua et in eternum non peccabis Dit leert ons die wise man ende bedudet aldus in onser talen.

Expl.:
Hier gaen wt die vier wterste Als die doet dat ordel die pijn der hellen ende die vronde des ewigen leuens.

f^o 133^r-156^v: Proza: Bonaventura, Die vier oefeningen.

Inc.:
Hier volget nae die vier Oeffeningen der zielen Ihesus cristus onse lieue beholder spreket

Expl.:
Des ons gonnen moet die vader die soen ende die heilige geest drie persoen een waer got amen
Hier gaen wt die vier oefeningen.

f^o 157^r-163^r: Proza: uittreksel uit Suso, Horologium aeternae sapientiae.

Inc.:
Hier begijt [sic] dat capittel vander doet ende hoe men steruen leert ouermids een exempel eens steruenden jongelinckx ende is genomen wt den boeke der wijsheit.

Expl.:
Hier gaet wt dat cappittel vanden steruen ende is genoemen wten boeke der wijsheit.

f^o 163^v-168^r: proza: De spiegel des Sunders.

Inc.:
Hier begint dat spiegel des sunders ende is een zeer orberlic boecxken die sunders mede te trecken van oeren sunden.

Expl.:
Ende mit jhesum cristum eweliken leuen Dat hij ons moet verlenen die in ewicheit gebenedijt is Amen
Hier gaet wt dat spiegel des sunders.

[p. 152]

f^o 168^r: kort prozastukje: een gezegde van Augustinus.

Inc.:
Sunte Augustinus seet Men lese ende weder lese Al dat gedicht ende gescreuen is.

Expl.:
Ende soe wie een een [sic] gebot gads brect die doet doetlike sunde.

f^o 168^r-169^v: proza: een gebed.

Inc.:
Hier begijnt een guet gebet Hhere ihesu criste die in dese werlt om onsen wille die sunders sijn quameste wt den schoet des vaders.

Expl.:
Die heer moet my vergeuen al myne sunden hier ende inder toe comender tijt Amen.

f^o 170^ra-183^vb: verzen: Natuurkunde van het Geheelal (vv. 279-1888).

Inc.:
Aldus is hemelrike
Gescapen ende al eertrike.

Expl.:
Die wijnde hebben haer namen d'nae
Hare namen is hoe si staen
Siet hier ene figuer zaen.

f^o 184^r: tekening van het heelal.

f^o 184^va-187^vc: verzen: Die Cracht der Mane.

Inc.:
Een heilich man daniel
Seet ons dese redene wael.

Expl.:
Aldus in dit buc nů bidt alle
Dat ons got verre van ongeualle
Die gonne ons die hemelsche vader
Amen segget allegader.

f^o 187^va-188^vb: verzen: vervolg van de Natuurkunde (vv. 37-96; 161-278).

Inc.:
Wildi die quatertempre leren
Ic leert v nů ende waent niet vergeten.

Expl.:
Want int wassende der hersenen drenten
Ende int wanen si weder prenten
Explicit hoc praesens opus Deo gratias.

Hieronder staat een Latijns recept:

medecine
Recipe reubarbarum aloe epatici pulvis yerapigre ana dragma 1 dragme [?]
2 dragme semis misce et fiat pulvis.

[p. t.o. 153]

Fig. 9. - W. f^o 124^r

[p. 153]

f^o 189^r: aantekening van Geertken Lauerens: zie p. 146.

f^o 189^v: lijst met schulden: zie p. 144 v.

Uitgaven

-	Spiegel der Zonden (f^o 2^ra-104^vb): J. Verdam, Die Spiegel der Sonden, vanwege de Maatschappij der Nederlandsche Letterkunde uitgegeven door -. Leiden, Brill, 1900. 2 dln.
-	Die cracht der mane (f^o 184^v-187^v): Nap. de Pauw, De cracht der mane. Onuitgegeven gedicht. In: Mnl. Ged. en Fr. I, 203-218.

W: rond 1450

Bewaarplaats en signatuur:

Wolfenbüttel, Herzog August Bibliothek, Cod. Guelf. 18.2 Aug. 4^o.

Herkomst en geschiedenis:

Vóór de Natuurkunde-tekst komen twee Cisiojani: één Nederlandse, en één Latijnse. De Nederlandse verzen laten geen localisering toe op het eerste gezicht: ze bieden een mengsel van heiligen uit de Utrechtse en Doornikse bisdommen. De hele tekst werd met bruine inkt geschreven, zodat we niets weten over de verplichte feestdagen (gewoonlijk gerubriceerd), wat de zaken nog ingewikkelder maakt. Ik ben nochtans ten zeerste geneigd de oorsprong van deze kalender in het bisdom Doornik, en wel in de invloedssfeer van Gent te zoeken, om verschillende redenen: de heiligenfeesten zijn in overwegend aantal Vlaams; té typisch Utrechtse heiligen, zoals Pontianus (14/1) en Lebuinus (25/6 en 12/11) ontbreken; enkele specifiek Gentse heiligen ten slotte laten haast geen twijfel over: Pharaïldis (4/1), Gudwalus (6/6) en Amalberga (10/7).

Wat nu de Latijnse Cisiojanus betreft, hier is er een duidelijke voorkeur voor de Utrechtse heiligenkalender, hoewel ook niets

[p. 154]

gerubriceerd werd. Maar met een lijst, als die hier volgt, mogen we wel zeker zijn:

14/1	Pontianus
17/3	Gheertruid
12/6	Odulphus
25/6	Lebuinus
13/7	Margaretha
10/10	Victor
16/10	Gallus
6/11	Leonardus
12/11	Lebuinus.

De tegenpraak tussen beide kalenders hoeft ons niet te hinderen: de Nederlandse is zeer moeilijk aan te passen aan een ander bisdom dan waar hij gemaakt werd. Niet alleen is het aantal syllaben van kapitaal belang, maar bovendien mogen de rijmen niet gestoord worden. De Latijnse Cisiojanus daarentegen heeft een enorm succes gehad en was verspreid over heel West-Europa, in talloze aangepaste redacties. Want hier telde alleen het aantal lettergrepen, en om het even wie kon er iets aan veranderen: wilde men bv. een naam van 2 syllaben vervangen door een van 4, dan schreef men van deze laatste alleen de eerste twee lettergrepen. Bovendien is het haast zeker dat ieder bisdom zijn eigen Cisiojanus-versie bezat, zodat die ten slotte alleen maar hoefde gecopieerd te worden. Ik heb dan ook de indruk dat in dit hs. de Latijnse kalender voor ons meer belang heeft dan de Nederlandse, die er misschien maar voor de aardigheid werd bijgeschreven, of omdat het overgrote deel ervan toch ongeveer klopte met de regionale heiligenviering.

Op f^o 43^v wordt gezegd dat Walter van Zierixsee op 12 januari 1450 in Beirouth verbleef, maar we mogen hier niets uit afleiden wat de datum van ons hs. betreft, want de codex bestaat kennelijk ten minste uit twee verschillende delen, die pas later zijn samengebonden.

In de 17^e eeuw werd het hs. aangekocht door Hertog August von Braunschweig-Wolfenbüttel voor zijn bibliotheek.

In 1825 beweert Scheller dat het in zijn bezit is (Der Laien Doctrinâl, p. XII). In 1826 bespreekt hij het echter onder de signatuur van de Wolfenbüttelse Bibliotheek (Bücherkunde, p. 472)! De Conservator van Wolfenbüttel deelde mij mede dat het hs. sinds de 17^e eeuw de Bibliotheek niet verlaten heeft, tenzij in bruikleen. Hij vraagt zich af of Scheller misschien een ander handschrift van de Fleubotomia [en de Natuurkunde]

[p. 155]

bezat. Dit lijkt totaal onwaarschijnlijk, want de beschrijving van Scheller, alhoewel zeer summier, klopt precies met die van W (hij spreekt o.m. over de miniaturen).

Het schrift, de miniaturen, en ook gedeeltelijk de taal wijzen duidelijk naar de 15^e eeuw (eerste helft?).

Materiaal:

Papier. De dubbelbladen 106-115 en 107-114 zijn van een andere kwaliteit dan de rest: minder glad en regelmatig, minder blank, ook aan de buitenrand ruwer, minder doorschijnend, het lijkt wel alsof er twee vellen tegen elkaar gelijmd werden, zonder watermerk. Ook 153-154 verschillen in kwaliteit, maar zijn toch minder ruw. De volgende watermerken komen voor:

1) eenhoorn (3 varianten), waarvan Briquet enorm veel vormen geeft, maar geen enkele daarvan stemt met de onze overeen. De nummers 10.019, 10.025 en 10.043 lijken er nog het meeste op. De oudste vbb. dateren uit 1443; de jongste uit 1568.

De Stoppelaar vermeldt het vooral voor de 15^e eeuw tot einde 16^e, zonder verdere gegevens.

2) ossenkop: dit is het meest verspreide watermerk, vanaf 1321 tot einde 16^e eeuw. Ontelbare varianten, waarvan geen enkele in Briquet precies die van W weergeeft. Min of meer gelijkenis vertonen de nummers 14.232 (Brussel 1440, Utrecht 1453), 14.237 (Maastricht 1474), 14.238 (Frankrijk 1469) en 14.244 (Metz 1441-1487). Waarschijnlijke herkomst van het papier: Champagne.

3) anker: Sotheby beweert dat dit merk oorspronkelijk Nederlands zou zijn; Briquet protesteert: Nederland bezat geen papiermolens, en de herkomst is: Champagne. Ook hier weer ontelbare varianten. Het in W voorkomende anker stemt vaag overeen met Briquet 376, dat zeer verspreid was, en in Nederland gebruikt werd van 1423 tot 1470.

De codex is uitstekend bewaard, overal zeer goed leesbaar. Langs de binnenvouw enkele wormgaatjes.

Schrift:

1) Littera cursiva libraria voor de Nederlandse tekst, in de verzen: minder sierlijk, sneller en onregelmatiger geschreven dan Ups.

[p. 156]

Zo zijn bv. de haaltjes onderaan de letters z, n, y rechte streepjes geworden, die soms heel even naar links buigen; w en v hebben geen lus boven de regel; de r is altijd recht, maar rond na o; s is, op één enkele maal na (v. 448: als) rond in de auslaut, lang als an- of inlaut.

2) Littera cursiva currens voor de Latijnse teksten, die zeer klein geschreven zijn, en door de talrijke abbreviaturen slechts voor een specialist leesbaar zijn.

3) Littera hybrida, voor de rubrieken.

We bespreken verder alleen de littera cursiva libraria die voor de Natuurkunde-tekst gebruikt werd:

Op i en j staan meestal stippen, soms een dun schuin streepje, zeer vaak ook niets. Leestekens komen niet voor, behalve paragrafen en een enkele maal bij een enjambement een punt (vv. 698-699): ende een sterre dair ieghen sal/comen. soe scijnt [...]

De Romeinse cijfers M (unciaal), d en c staan meestal tussen isoleringspunten, de andere niet. De representanten van de lombarden zijn nog goed zichtbaar. Alle paragraaftekens en beginletters werden gerubriceerd. De lombarden van de hoofdstukken zijn om beurten rood en blauw, en die van de Latijnse teksten werden in de afwisseling mee opgenomen. De rubrieken zijn rood, alsmede de bijschriften bij de tekeningen.

Correcties geschiedden zeer slordig: bv. op f^o 136^r en ^v werden de verzen 901-915 tweemaal afgeschreven, gescheiden door een tekening. Toen de copiist dit merkte, haalde hij met één streep alle beginletters van de eerste tekst door, en zette toen nog een dik, boos kruis door het hele blok.

Een vergeten woord wordt tussen de regels erbij geschreven, met een omgekeerde V als inlassingsteken; een woord teveel wordt doorgeschrapt.

De pen was vaak vuil of stuk, zodat de lussen van l, h, b, d dikwijls vol zijn, en het oogje van e, a en g in een inktmop veranderde (o.m. f^o 137^v en 138^r). Dit scheen de afschrijver niet zo vlug te hinderen, zodat we vaak bladzijden lang getrakteerd worden op dit slordige schrift.

Hier zijn duidelijk twee of drie fascikeltjes bijeengebonden, met ten minste twee verschillende handen: 1) f^o 1-105; 2) f^o 106-151. Wat 153-156 betreft, ik durf mij niet stellig uitspreken. Het schrift lijkt erg veel op 2), maar is nóg cursiever. Bovendien

[p. 157]

loopt de oude foliëring op deze bladen niet door, werd de bladspiegel heel anders klaargemaakt (cf. Inrichting), en is het papier van een andere kwaliteit.

Afkortingen: zie lijst p. 163.

Foliëring:

Recent met potlood gefolieerd: 1-156. Oude signaturen zijn aanwezig: de eerste zes folio's, recto, van ieder sextern zijn met inkt genummerd: a1, a2, a3, a4, a5, a6; b1, b2, enz...

Vanaf f^o 106 begint een nieuwe nummering: a1, a2, enz... Op de laatste twee bifolia staan geen signaturen.

Tevens vinden we, vanaf f^o 106, op de eerste 6 bladen van ieder sextern, nog een tweede reeks tautologische signaturen, in het midden, bovenkant:

f^o 106: a 1

f^o 107: b 2

f^o 108: c 3

f^o 109: d 4

f^o 110: e 5 = VI - 1: 106-116;

f^o 117: f 6

f^o 118: g 7

f^o 119: h 8

f^o 120: i 9

f^o 121: k 10

f^o 122: l 11 = VI: 117-128;

f^o 129: m 12

f^o 130: n 13

f^o 131: o 14

f^o 132: p 15: deze p is met rode inkt geschreven, zeer diskreet (de pen was bijna uitgedroogd); het cijfer 15 met bruine inkt. Mogelijke conclusies: de copiist heef de verkeerde pen opgenomen (rood) of had die nog in de hand: 1) hij nummerde zijn bladen dus stuk per stuk, 2) was zèlf de rubricator, 3) rubriceerde onmiddellijk iedere bladzijde nadat ze áf was.

f^o 133: q 16

f^o 134: r 17 = VI: 129-140;

f^o 141: s 18

[p. 158]

f^o 142: t 19

f^o 143: 20 v: van hier af aan is de dispositie anders: de letters en cijfers staan soms ver van elkaar, niet op dezelfde lijn, alsof ze niet bij elkaar horen.

f^o 144: 21 x

f^o 145: y 22

f^o 146: z 23 = VI: 141-152.

Uit deze oude signaturen meen ik te mogen afleiden dat de Fleubotomia (106), met alles wat daarop volgt (Computus, Natuurkunde, tot en met 152) als werk apart staat van wat voorafgaat of volgt, wat reeds het schrift uitwees.

Wat echter vreemd blijft, is de doorlopende combinatie cijfers-letters. Gewoonlijk wordt éénzelfde letter gebruikt voor een heel katern, met een normaal oplopende cijferreeks; het volgende katern krijgt dan de volgende letter, met een nieuwe cijferreeks, enz...

De samenstelling is a.v.: (VI - 1) (11) + 7 VI (95) + (VI - 2) (105) // + (VI - 1) (116) + 3 VI (152) // + 2 bifolia (156).

Formaat:

Bladgrootte: 214 × 148.

Bladspiegel van de Natuurkunde: ca. 170 × 87 (zeer variërende afmetingen, wegens de miniaturen en de Latijnse teksten, waar geen bladspiegel in acht wordt genomen).

Inrichting:

Op f^o 110^v-111^v: 2 kolommen (Latijnse inleiding); daarna, voor de Mnl. tekst: 1 kolom per bladzijde. De bladspiegel werd slechts klaargemaakt door het trekken van een loodstiftlijn, die soms niet afgaf, ter afbakening van de marge rechts.

Tussen de verzen zijn, tot f^o 128, rubrieken aangebracht. Deze tweeregelige inhoudsopgaven, - alleen in dit hs. in versvorm -, zijn meestal oorspronkelijk, maar af en toe werd een verspaar uit de Natuurkunde-tekst als rubriek gebruikt. Ze springen steeds een 2-tal cm. naar rechts in.

[p. 159]

Illustratie:

De grote verrassing in dit hs. zijn de prachtige afbeeldingen (19: de 7 planeten en de 12 dierenriemtekens), die ongetwijfeld het werk zijn van een rasecht kunstenaar. Het is een raadsel hoe deze meesterwerkjes verzeild zijn geraakt in een overigens zo slordig papieren handschrift!

De meeste miniaturen hebben een symbolische betekenis. Talrijke nasporingen brachten me niet veel verder, in die zin dat ik nergens planetenfiguren ter vergelijking vond, en slechts de maanfiguur in verband kon brengen met in Duitse en Franse hss. voorkomende tekeningen van het Glücksrad, waarvan Wackernagel (Z.f.d.A., pp. 134 vv.) beweert dat het sinds de antieke oudheid gevonden wordt, en veel succes had in de Middeleeuwen.

Het wiel van de fortuin wordt vaak geassocieerd met de maan: ‘[...] in eben dieser zusammenstellung des glücks mit dem monde liegt auch der grund aus welchem das glücksrad in der wirklichen ausführung wie in der beschreibung der dichter mit vier personen pflegt besetzt zu sein: es entspricht diese zahl um so unzweifelhafter den vier mondsvierteln, als es nach eigentlicher meinung nicht vier verschiedene menschen sein sollten [...]’ (O.c. p. 144).

Inderdaad werden, op iedere tekening die me onder ogen kwam, vier mensen op het gelukswiel afgebeeld. Een houtsnede in het Narrenschiff van Seb. Brant stelt deze mensen voor met een ezelskop; in de Renart le Nouvel troont de vos boven op het wiel. Elders vind ik geen spoor van dieren. Opmerkelijk is dat we én de ezel, én de vos terugvinden in hs. W, maar verder gaat de gelijkenis niet.

Zonder een rechtstreeks verband te willen leggen met de afbeelding uit W, wijs ik toch even op de prachtige miniatuur uit hs. 9510 van de Kon. Bibl. te Brussel, waar op f^o 1^r een geblinddoekte jonkvrouw een gelukswiel doet draaien. Op de 4 strategische plaatsen van het wiel staat: Reyno, regnavi, sine regno en regnabo.

De afmetingen van de planeten-tekeningen zijn 110 × 110. Alleen de zon is iets groter: 113 × 109. De dierenriem-tekens: 74 × 89 (deze afmetingen variëren wel eens hier of daar met 1 mm. meer of minder).

[p. 160]

Er dient nog te worden opgemerkt dat ook de schikking van de prachtige miniaturen met niet al te veel zorg gebeurde: er werd gewoon, zonder de minste esthetische berekening, op de plaats waar ze volgens de tekst moesten ingelast worden, een ruimte opengelaten. Daar de illustraties blijkbaar groter uitvielen dan de copiist eerst vermoedde, had hij niet genoeg plaats voor de bijschriften, die dan maar op de volgende bladzijde, boven de tekst (en dus buiten de normale bladspiegel) kwamen te staan. Zo bv. de Jupiter-tekening (f^o 126^r): bijschrift op 126^v; Saturnus (126^v): bijschrift op 127^r.

Verder bevat het hs. nog 18 cosmografische tekeningen (waarvan één onvoltooid: f^o 138^v) die, louter decoratief en zonder de minste wetenschappelijke waarde of bedoeling, de tekst niet illustreren, zoals dat wel het geval is in andere hss. De achtergrond van deze versieringen is telkens kobalt, en de hoofdkleur goudgeel.

Op f^o 119^r staat een inkttekening van het heelal ( 100), met Latijnse inscripties. Ze stelt de 13 sferen voor (één onbeweeglijke, één beweeglijke, één kristallijnen, 7 voor iedere planeet, één voor het vuur, één voor het water, één voor de lucht, met in het centrum de onbeweeglijke aarde). f^o 121: astrologische tekening, met verschillende kleuren en inkt: een cirkel ( 100), in twaalf segmenten verdeeld, waarvan ieder een hemelteken voorstelt, met Latijnse tekst. Dergelijke tekeningen komen meer voor, vooral in Duitse handschriften, maar in W is er geen enkel verband met de voorafgaande of volgende astronomische, absoluut niet astrologische tekst.

De eenvoudige inkttekening op f^o 122^v: een vierkant van 74 × 74, waarin de 12 Planetenhuizen afgebeeld staan, slaat op de voorafgaande Latijnse tekst.

Band:

Perkamenten band, die enkel bestaat uit een stijf, dik stuk perkament, zonder binnenspiegels. Op voor- en achterplat staat niets. Op de rug, met inkt, waarschijnlijk 17^e-eeuws:

1. Descriptio de tota terra Promissionis cum Jerusalem: Fr. Oderici de Foro Julii Fr. Marthisimus de Bexidon Ord. Frat. Minor. quam addidit quae audivit ab Oderico.
2. De Fleubotomia vene incisione et sanguinis moderata effusione Latinè et Germanicè.

[p. t.o. 161]

Fig. 10.¹

1 De afbeelding hiernaast is die van de C-initiaal, waarmee de Latijnse Computus aanvangt. Prof. Lieftinck was zo vriendelijk mij de toelating te verlenen hier op zijn gezag te verklaren dat het liggende hondje (?) een Utrechts sjibboleth is.

[p. 161]

3. Computus, est scientia considerans tempora distincta, secundum motum ☉ et .
4. Eine Teutsche astronomey, rythmisch geschrieben mit lateinischen Commentatiunculis.
 
     18.     Z
     M       ſ.

Op de binnenspiegel (d.i. de haarkant van de band), voorkant, 19^e-eeuwse inscripties, van de hand van de Wolfenbütteler conservator Carl Philipp Christian Schönemann:

1. Oderici de Foro Julii (+1331) Peregrinatio s. Itinerarium XVI annor.
in fine huj. cod. vocatur Descriptio de vitibus hominum et conditionibus huj. mundi.
V. Waddingii Annal. Minor. T. III ad ann. 1331 n. 11 et Acta SS. Ian. I p. 986-991 et Apr. I p. 52 sqq.

2. Niederländ. Reim-Calender mit fünf [sic!] gemalten Bildern. Voran latein. Aderlassmann ů Computus - hinterher lat. Recepte.

Op binnenspiegel achterkant (d.i. eveneens de haarkant van de perkamenten band): vier inscripties van elk ± 4 regels, totaal onleesbaar (uitgeschrapt, + reagens?), alleen de grote krullen van de 4 hoofdletters zijn nog zichtbaar.

Inhoud:

f^o 1^r-43^r: proza (Latijn): Willem Walter van Zierixsee, Beschrijving van het Heilige Land:

Inc.:
Descriptio de tota terra promissionis cum Jherusalem. Quia vidi quosdam affectos

Espl.:
Anno Dom.m.ccċc i^o, xii die mensis januarii intravit Berutum que est portus Damasci. Orate pro eo.

f^o 43^r-105^r: proza (Latijn): reisverhaal van Odericus:

Inc.:
Oderici de Foro Julii vel de Portu Naonis peregrinatio sive itinerarium xvi annorum

Expl.:
omnia quae hic scripsi aut propriis oculis vidi aut a maiori parte fide dignorum hominum haec audivi. Multa caetera alia vidi et non scripsi.

[p. 162]

(De folio's 70^r tot 71^v zijn klaargemaakt, maar blanco gebleven.)

f^o 105^v: bladspiegel klaargemaakt, maar onbeschreven.

f^o 106^r-110^v: proza: Fleubotomia.

Inc.:
Fleubotomia est vene recta incisio sanguinis moderata effusio

Op 109^r gaat de tekst verder in het Mnl.:

Inc.:
Goede tijt van latene is dat sake dat hem die mensche doe laten opten tienden dach van maerte opten vij dach in dent rechten arm

Expl.:
Item die mane out v.x. xv. xx. xxv. xxx. in desen en salmen niet laten

f^o 110^r: tekening van de Aderlaatman, in kleuren.

f^o 110^v-112^r: proza (Latijn): Computus.

Inc.:
Computus est sciencia considerans tempora distincta secundum motum solis et lune

Expl.:
nam maledicti sunt isti dies ut supra hic nichil deficit

f^o 112^v-115^r: Een verzameling van computistische mnemotechnische verzen en middeltjes, Latijnse en Nederlandse door elkaar.

Inc.:
Die wil weten sonder boec
Die misdage alle e sonder soec
Te tellen an die hant sine
Bider herten sonder pine

Expl.:
Adam degebat ergo tifos adrifex
Te querens sero.

f^o 115^r-115^v: vv. 9-1160 van de Natuurkunde + ingelast: astrologisch gedicht over de invloed van de maan, en Latijnse teksten.

f^o 152^r en ^v: blanco.

f^o 153^r-156^r: proza: Latijnse medische recepten.

f^o 156^v: proza: een Latijnse tekst over Hoofdletters, komma, punt, paragraaf en andere leestekens.

Uitgaven:

-	Reisverhaal van Odericus: Bollandus, Acta Sanctorum, 14 Ian. I, 986-992. Waddingius, Annales Minorum T. III, 1331, 11.

[p. 163]

-	De Middelnederlandse Cisiojanus (112^v-114^r): P. Leendertz Jr., Een Middelnederlandsche Cisiojanus. In: Oud-Holland 16 (1898), 112-120.
-	In de Natuurkunde ingelast gedicht over de dierenriem: P. Leendertz Jr., Het Zutfensch-Groningsche handschrift. f. Van der Manen Zeden. In: Ts. XVI (1897), 129-141.

Afkortingen

Teken

Voorbeeld

Betekenis

Hss.

d

dat

Ups

heu

heuet

Ups

M

S

B

^t

n^t

niet

B

waerh^t

waerheit

Ups

O

^o

ast^onomie

astronomie

Ups

M'

B

O

W

v^owe

vrouwe

H

S

-

tē

ten

Ups

M

M'

L

U

H

S

B

O

W

e

ende

Ups

M

M'

L

U

H

S

B

O

W

ōme

omme

Ups

M

L

U

H

S

B

O

W

na

namen

H

S

'

jupit'

jupiter

Ups

M

M'

L

U

H

S

B

O

W

m'

mer

}

mar

}Ups

M

M'

H

S

B

O

maer

}

p'me

prime

Ups

B

O

W

mate'i

materi

Ups

ven

venus

Ups

M

L

H

S

B

O

W

^2

sat^2nus

saturnus

Ups

M

B

O

W

^α

q^αet

quaet

Ups

B

d^αget

draget

Ups

S

B

S'

S'

sinte

H

S

half

L

H

S

W

p

ghetempt

ghetempert

Ups

M

L

H

S

B

O

W

pre

propre

B

O

W

φ

irstφ

irster

O

dagφ

dages

M

O

seggφ

seggen

M

W

meerrφ

meerre (?)

O

contrie

contrarie

M

O

W

^v

c^vcen

crucen

W

ŋ

hebŋ

hebben

W

9

9trarie

contrarie

Ups

B