Logo DBNL
Naamkunde. Jaargang 34 (2002)

Naamkunde. Jaargang 34

(2002)– [tijdschrift] Naamkunde–rechtenstatus Auteursrechtelijk beschermd

Vorige Volgende

Lunette van Brabais
De herkomst van een hoge adellijke eregaste bij het slottoernooi in de Ferguut
Willem Kuiper

In de gouden jaren '70 legde de Amsterdamse voetbaluniversiteit Ajax niet alleen oogstrelend spel op de Watergraafmeerse grasmat, er was nóg een bezienswaardigheid: de spelersvrouwen. Als het seizoen ten einde liep en elke wedstrijd een finale was, zaten zij daar gezusterlijk bijeen in het meizonnetje. Wie toen had willen weten hoe je er als jonge, sportieve, zelfbewuste vrouw behoorde uit te zien, hoefde slechts de spelersvrouwen van Ajax te aanschouwen. En dan heb ik het nog niet eens over het aanmoedigend effect dat van dit stralende gezelschap uitging... Wat eerst een volkssport was, beoefend door middenstanders en bekeken door arbeiders, was tot volkskunst verheven. Het voetbalveld was een theater geworden!

Ruim acht eeuwen geleden heeft zich iets vergelijkbaars voorgedaan. De uitvinding van de Franse middeleeuwse (klassieke) roman omstreeks 1135 had de oorlog van een bloedbad - eind goed, alles dood - verheven tot krijgskunst. Waar de helden te Roncesvalles als mannen onder elkaar vochten en stierven, in de Roman de Troyes van Benoît de Sainte Maure speelde alles zich af onder de ogen van de vrouwen en meisjes van Troje. Keurig hiërarchisch geordend lagen de dames hoog op de muren die de stad omgaven, van waaraf zij het strijdtoneel goed konden overzien - wij noemen dat nu skyboxen. Herauten die de wapentekens van de ridders kenden alsook een hele rits sappige anekdoten, voorzagen de dames van deskundig commentaar en beantwoordden vragen. En met de catering zal het ook wel dik in orde geweest zijn.

Deze skybox-scènes vinden we regelmatig terug in de middeleeuwse Arturroman, bijvoorbeeld in de Ferguut, in welke roman het slottoernooi als volgt wordt ingeleid:

 
Die coninc Artuer heft vernomen
5160
dat die ridders alle sijn comen.
 
Sinen standaert so dede hi dragen
 
te velde. Daer was menech wagen
 
van vrouwen ende menich scofaut.
 
Lude riep daer menech yraut:
5165
‘Ridders, hets tijt. Lacies, lacies!’
 
Die vrouwen waren blide dies,
 
want si die ridders gerne sagen.
 
Die op dat hogeste scafaut lagen,
 
dat was Genoevere ende Galiene,
5170
Artuer die coninc ende Philomene,
 
des coninx wijf van Avalons,
 
die oude grave van Mascons.
 
Daer was van Candie Aglentine
 
ende uute Grieken Alemandine.
5175
Daer was Sibilie van Rome
 
ende sgraven wijf van Vendome.
 
Daer was Lidone uut Al〈manie〉
 
Ysaude des coninx wijf van Spanie,
 
Fausette die scone van Tudele.
5180
Oec was er die Male Pucele
 
ende Lunette van Brabais.
 
Dese waren blide ende hadden pais.
 
Over al mocht si slaen haer ogen.(1)

Om laatstgenoemde VIP - Lunette van Brabais - is het mij te doen. Wie is zij, en waar komt zij vandaan?

 

Anders dan de romanistiek kent de medioneerlandistiek geen traditie op het terrein van het inventariseren, indexeren, identificeren en annoteren van literaire eigennamen. Neem een willekeurige negentiende- of twintigste-eeuwse editie van een Oudfranse tekst uit de kast en achterin vindt u naast een Glossaire, waarin de minder gangbare woorden verklaard worden, een Index de Noms Propres c.q. een Index de Noms de Personnes et de Lieux, waarin u kunt opzoeken: wie is wie? en: waar ligt wat? Doe datzelfde met een willekeurige editie van een Middelnederlandse tekst en u vindt zo'n (geannoteerde) index van eigennamen slechts bij zeer hoge uitzondering.(2) De reden van deze systematische omissie berust deels op de toevallige omstandigheid dat de Société des Anciens Textes Français ooit tot dit ‘format’ besloot,(3) en het historische feit dat de overgrote meerderheid van de edities van Middelnederlandse teksten onder invloed van het Middelnederlandsch Woordenboek tot stand is gekomen, en bezorgd werd door taalkundig geschoolde editeurs.(4) Als gevolg hiervan kan de medioneerlandicus, in tegenstelling tot zijn romanistieke collega, dan ook niet terugvallen op repertoria waarin eigennamen (corpusgebonden) verzameld zijn: de bekendste die van

West voor de Oudfranse Arturromans in verzen en in proza, en dat van Moisan voor de Oudfranse Karelepiek en haar vertalingen.(5)

Niet dat er nooit plannen in deze richting zijn gemaakt. In september 1902 schreef de Koninklijke Vlaamsche Academie een prijsvraag uit voor Een Onomasticon of Lijst van Persoonsnamen der Middelnederlandsche Letterkunde. Bedenker was niemand minder dan Willem de Vreese. Drie jaar later lezen wij in de Verslagen der Keurraden dat er slechts één inzender was. Onder de kenspreuk Finis coronat opus (Het einde kroont het werk) overhandigde - naar later bleek - de Leuvense hoogleraar C.P.F. Lecoutere in 1904 ca. 35.000 fiches met daarop meer dan 100.000 uitgeschreven vindplaatsen. Was dat even schrikken! Dat het een hoop werk zou zijn, vermoedde De Vreese wel, maar dat het zoveel werk zou zijn... Want, hoewel het materiaal veelbelovend was, volledig was het allerminst. Eenstemmig stelde de Keurraad voor Lecoutere de prijs van zeshonderd franken uit te keren ‘op voorwaarde dat de schrijver zijn werk tot haar volkomen genoegen volledige en volmake.’(6) Of Lecoutere een serieuze poging gedaan heeft de kroon op het werk te zetten, en of hij zijn geld gekregen heeft, dan wel een gouden gedenkpenning van gelijke waarde, is mij (nog) niet bekend.(7)

In 1991 werd aan de Katholieke Universiteit Nijmegen een nieuwe poging gedaan de kat de bel aan te binden. Drie toenmalige aio's (assistenten in opleiding) - inmiddels prof. dr. G.H.M. Claassens, drs. P.A.W. van Heusden en dr. G.H.P. Sonnemans - lanceerden de INGM: de Index

Nominum Generalis Medioneerlandicae.(8) Het was hun bedoeling met behulp van collega's in den lande een geannoteerde index samen te stellen van alle epische eigennamen - persoonsnamen (antroponiemen) en plaatsnamen (toponiemen) - uit de handschriftenperiode, voor zover beschikbaar in een handelseditie. In een prospectus werd op basis van materiaal dat deel uit zou gaan maken van Claassens' proefschrift een voorbeeld gegeven van wat de redactie voor ogen stond.(9)

Ook ik, destijds bezitter van een bescheiden digitale database Middelnederlandse eigennamen, behoorde tot de aanvragers van die prospectus. Door mijn promotie-onderzoek naar de Ferguut was ik al geruime tijd op zoek naar de herkomst van de eigennamen uit het vrij bewerkte, tweede stuk van de Ferguut, en ik hoopte door het systematisch excerperen van Middelnederlandse (epische) teksten de literaire horizon van de tweede auteur verder te reconstrueren.(10)

In datzelfde jaar 1991 had men op het toenmalige P.J. Meertens-Instituut (KNAW) tijdens een congres te Kiel kennisgemaakt met een vier jaar eerder gelanceerd initiatief van de Duitse naamkundigen Friedhelm Debus en Horst P. Pütz om een Lexikon der literarischen Namen in deutschen Texten des Mittelalters te maken.(11) Na consultatie van binnen- en

buitenlandse deskundigen werd in het voorjaar van 1992 besloten voor de Middelnederlandse letterkunde een vergelijkbaar project op poten te zetten.(12)

Overleg tussen de INGM-redactie en het P.J. Meertens-Instituut leidde tot de conclusie dat een dergelijk project niet zonder een Bureau kon. Overeengekomen werd dat het INGM-project zou opgaan in het Naamkundeinitiatief. Het P.J. Meertens-Instituut zou de personele verantwoordelijkheid op zich nemen, apparatuur en handboeken aanschaffen, en zorgdragen voor de realisering van het project, dat uitgebreid werd met de periode van de boekdrukkunst, en dat uiteindelijk Repertorium van Eigennamen in Middelnederlandse Literaire Teksten gedoopt werd. Met ingang van 1 januari 1993 werd ondergetekende voor één dag per week aangesteld als coördinator en daarnaast werd een drietal zogeheten uurdeclaranten als documentalist in dienst genomen.(13)

 

Met de hierboven genoemde repertoria van Moisan en West als voorbeeld werd begonnen aan het systematisch excerperen van de Middelnederlandse epische literatuur. Voor de handschriftenperiode werd uitgegaan van het repertorium van de Nijmeegse codicoloog J.G.M. Kienhorst, voor de gedrukte teksten van de bibliografie die zal verschijnen binnen het door H. Pleij en R.J. Resoort opgezette project Onderzoek naar de aard en omvang van de laat-middeleeuwse volks- en triviaalliteratuur.(14) Dit om ook de zestiende eeuw, een nog altijd sterk onderbelichte periode uit de geschiedenis van de Nederlandse letterkunde, in het project te betrekken. Gekozen werd voor een ruime terminus ad quem: AD 1568, het begin van de Tachtigjarige Oorlog, het einde van de ‘middeleeuwse’ Nederlanden.

 

Over de praktische problemen die zo'n project met zich meebrengt, zoals het vinden van medewerkers, het ontwikkelen van een werkroutine, het verkrijgen van negentiende-eeuwse tekstedities (de digitalisering van de medio-

neerlandistiek stond destijds nog in de kinderschoenen) en al wat dies meer zij, wil ik het graag een andere keer met u hebben. Hier en nu zal ik u vertellen welke ontdekkingen wij in de loop van het project deden:

-De Middelnederlandse letterkunde - in de belletristische zin van het woord: epiek (lyriek en drama) - is zo fragmentarisch bewaard gebleven dat zij niet zonder hulp van buitenaf geïdentificeerd en geannoteerd kan worden op eigennamen.
-Die hulp van buitenaf werd op een onverwacht trefzekere wijze geboden door een middeleeuws boek dat mij sedertdien extra dierbaar is geworden, evenals zijn ongrijpbare auteur: de Spiegel historiael van Jacob van Merlant. Dit boek en deze auteur boden een zeer betrouwbaar referentiekader. Laat ik het zo formuleren: een ideale Masteropleiding oudere Middelnederlandse letterkunde zou als leerdoel moeten hebben: weten wat Jacob van Merlant wist. Tot AD 1300 is er geen beter houvast dan deze tragische allesweter. Jacobs Spiegel bleek bijvoorbeeld een niet onbelangrijke bron van inspiratie voor de auteur van Heinric en Margriete van Limborch. Sterker nog, je kunt bij wijze van spreken tot op het folium nauwkeurig reconstrueren waar de codex open lag toen het door Heinric op exotische eigennamen ‘geplunderd’ werd om de Saracenen, die in het achtste boek Constantinopel belegeren, van eigennamen te voorzien.
-Maar zelfs allesweter Jacob geeft niet altijd antwoord op de twee hamvragen: wie is wie? en: waar ligt wat? De praktijk leerde ons snel dat het onbegonnen werk is de Middelnederlandse epiek te indexeren - en zo interpreteerden wij onze opdracht - te identificeren en te annoteren zonder daarbij de Oudfranse, Latijnse, of anderstalige bronteksten te betrekken. Eigenlijk zou elke editie van een Middelnederlandse tekst tweetalig moeten zijn: brontekst - Middelnederlands. Zonder editie van de brontekst ben je een toerist zonder plattegrond in een vreemde stad.
-Het systematisch toetsen van de bewaard gebleven Middelnederlandse epische teksten met de anderstalige bronteksten leerde:
1)dat er een groot verschil bestaat tussen de Middelnederlandse Karelepiek en Arturroman. De Arturroman is completer overgeleverd en tamelijk getrouw vertaald. De veel meer fragmen-

tarisch overgeleverde Middelnederlandse Karelteksten verhouden zich onvoorspelbaar grillig tot de Oudfranse ‘originelen’.
2)dat de Middelnederlandse vertaling/bewerking zelden of nooit aansluit bij de standaardeditie van de anderstalige brontekst. Teksten als de Historie van Troyen en de Parthonopeus van Bloys vertonen soms curieuze varianten, en in eerste en zelfs tweede instantie ben je geneigd de kopiist c.q. de kopiisten daarvan de schuld te geven. Welnu, het is inderdaad waar dat er geen woord zo vatbaar voor corruptie is als een eigennaam, maar als van zo'n anderstalige brontekst de standaardeditie voorzien is van een deugdelijk variantenapparaat, dan blijkt dat de Middelnederlandse vertaler bijna altijd de beschikking heeft gehad over een perifeer handschrift, omdat veel verminkingen al plaatsvonden in de anderstalige tekstoverlevering.(15)
-Middelnederlandse auteurs/vertalers verzonnen hun eigennamen niet, maar namen ze over uit hun brontekst of uit een andere tekst die zij kenden. Er zijn nauwelijks oorspronkelijke Middelnederlandse literaire eigennamen! Nagenoeg alle namen gaan - verbasterd of niet - terug op bestaande, bijna altijd Franse of Latijnse eigennamen.
-Wanneer een Middelnederlandse auteur om eigennamen verlegen zat dan werd het grabbelton-model gebruikt:
a)gebruik een naam buiten zijn context,
b)ontkoppel doopnaam en toenaam,
c)neem vooral een handvol.
-Typische voorbeelden van het grabbelton-model zijn de auteur van de Abele Spelen Esmoreit van Cecilien, Gloriant van Bruijswyck en Lanseloet van Denemerken, en de auteur van de Middelnederlandse vertaling/bewerking van het Oudfranse chanson de geste Jourdain de Blayes. Eerstgenoemde heeft zich vooral laten inspireren door de kruisvaartroman Baudouin de Sebourc, een gegeven dat door de literatuurgeschiedenis zorgvuldig veronachtzaamd werd om de

originaliteit van de spelen niet in gevaar te brengen. De vertaler/bewerker van Jourdain de Blayes plaatste ons aanvankelijk voor raadsels: 90% van de eigennamen in het Oudfranse origineel ontbreken in de Middelnederlandse versie, en omgekeerd: 90% van de eigennamen in het Middelnederlands ontbreken in het Oudfranse origineel. Onze doorbraak was een paard dat luistert naar de bijzondere naam Marcepein. Dat paard en UvA-collega Jelle Koopmans wezen ons de weg naar Galien li Restoré, een tekst uit het kielzog van het Lorreinen-complex. Het bleek dat niet alleen de naam van het paard uit deze tekst geplukt was. Opeens waren veel meer namen duidelijk!

 

Maar hoe zit het nu met die Lunette van Brabais, want daar zou het toch over gaan? Haar naam en komaf bleven in nevelen gehuld. Brabais was onidentificeerbaar. Zij werd een naald in een hooiberg. Zij werd - in het jargon van nu - een uitdaging. Hoe goed, vroegen wij ons af, is ons Repertorium van Eigennamen in Middelnederlandse Literaire Teksten als wij niet eens weten wie Lunette van Brabais is?!

De Ferguut is deels een vertaling, deels een navertelling. Lunette van Brabais is een vondst van de naverteller. De opsomming van toeschouwers verraadt zijn belezenheid c.q. zijn beluisterdheid door het noemen van namen, alsook zijn handelswijze: de grabbelton. Fausette - hier van Tudele (ligt in Spanje) - komt exclusief voor in het Oudfranse chanson de geste Folques de Candie. Volgen we dit spoor dan vinden we nog een handvol eigennamen terug. Maar geen Lunette van Brabais...

Maartje Draak zaliger nagedachtenis heeft zich in het begin van haar wetenschappelijke loopbaan ook met de Ferguut ingelaten en getracht de literaire Arturromanhorizon van de naverteller te reconstrueren. Een van zijn bronnen die zij aanwees, was de ironische, parodiërende Arturroman Mereagis de Portlesguez. Diens boezemvriend, maar tevens rivaal in de liefde, heet Laquis de Lampagrés. Welnu, in de Ferguut wordt in een opsomming een ridder Mereagis genoemd en een paar regels daarna Laquis van Portegale.

Bij het afhechten van de losse eindjes, de nog niet geïdentificeerde eigennamen, heb ik deze vergeten roman gelezen - een cynisch en anti-hoofs verhaal over de liefde in een hoofse setting - en stuitte op Lorete de Brebaz, net als Lunete een chique figurante, wier naam eveneens maar één keer

genoemd wordt. Nader onderzoek leerde dat Raoul de Houdenc, de auteur van deze roman, op dezelfde manier te werk gegaan was als de naverteller van de Ferguut: ook hij had de naam ontleend, en wel aan de Merlijn en de Roman van Lanceloet, waarin ene Carados voorkomt, toegenaamd ‘brief bras’, met de korte armen.(16) Bij Raoul was dit al afgesleten tot Brebaz, en omdat het op ‘pais’ moest rijmen werd het in de Ferguut ‘Brabais’.(17)

Lunette is een belangrijk personage uit Yvain ou le Chevalier au Lion, een roman die de naverteller gekend moet hebben. In het Oudfranse origineel draagt Galienes vertrouwelinge geen naam. Of hij bewust Lorete door Lunette vervangen heeft dan wel verkeerd heeft onthouden, durf ik niet te zeggen. Beide opties zijn mogelijk.

 

1 januari 2003 aanstaande is het tien jaar geleden dat het project Repertorium van Eigennamen in Middelnederlandse Literaire Teksten van start ging. Klaar zijn we nog (lang) niet, maar het eind komt in zicht. Middeleeuwse kathedralen deden er tientallen jaren over om voltooid te worden, maar men wachtte niet om zo'n kathedraal in gebruik te nemen totdat hij helemaal afgebouwd was. In diezelfde geest zal ik in Neder-L van januari 2003 officieel de website ten doop houden waarop het Repertorium letter voor letter gepubliceerd zal worden.(18)


Vorige Volgende

Over dit hoofdstuk/artikel

titels


auteurs