Naamkunde. Jaargang 20

[p. 133]

Opmerkingen over het element -houwer in nederlandse familienamen

Vergeleken met bijvoorbeeld de nomina agentis op -er en vormen op -man en -maker als appellativische beroepsnamen zijn composita met -houwer als grondwoord bepaald niet frequent en bovendien nauwelijks nog productief. Toch vormen zij een opvallend element onder de beroepsaanduidende soortnamen. De bekendsten zijn wel vleeshouwer, steenhouwer, beenhouwer en klompenhouwer. Voor een deel zijn deze woorden reeds obsoleet en alleen nog bekend in de gedaante van een familienaam. Eén bepaald aspect van deze familienamen op -houwer zal hier worden belicht.

Wat het niet bepaald grote aantal van appellativa op -houwer betreft: het retrograde middelnederlandse woordenboek noemt er 14, het retrograde woordenboek van het nederlands heeft welgeteld 11⁽¹⁾. Over het algemeen is de betekenis van een compositum met -houwer doorzichtig, al kan ons hier en daar een ongewone klankvorm parten spelen, bijvoorbeeld mnl. berthouwer bij mnl. bert, bart, bort, ‘plank, lat, bord’. Ook kan ons soms onze kennis van het gehele betekenisveld van een soortnaam in de steek laten (een mnl. boomhouwer is een ‘maker van een sadelboom’, van een ‘romp van de zadel’) en tenslotte komt het ook voor dat de algehele context van het beroep in kwestie voor ons vrijwel duister is. Zo stamt de term schiethouwer uit de mijnbouw als benaming voor een ‘arbeider die gangen en schachten maakt met behulp van springstoffen’. In dit geval maken we dus tevens kennis met een woordvorming op -houwer die niet iemand omschrijft die met iets houwt (bijlhouwer), of houwende iets maakt of bewerkt (beeldhouwer), of aan een gereedschap refereert waarmee men houwt (scheepshouwer⁽²⁾), maar met een precisering van de in oorsprong uiteraard bij ‘houwen’ behorende maar later relatief veelomvattende beroepsaanduiding houwer, zonder dat dit eindresultaat nog veel met ‘houwen’ van doen heeft.

(1) B. van den Berg: Retrograad woordenboek van het Middelnederlands. 's-Gravenhage 1972. E.R. Nieuwborg: Retrograde woordenboek van de Nederlandse taal. Antwerpen 1969.

(2) Vgl. WNT XIV, 711: = ‘houwer zooals men op schepen gebruikt’.

[p. 134]

Naast dit soort mogelijke problemen op het gebied van de lexicale betekenis kan ook een in wezen fonetisch verschijnsel voor zekere verwarring zorgen. Zo vindt men in het middelnederlands naast de al genoemde boomhouwer die dus geen bomen kapt maar zadelbomen maakt ook een boomhouwer die eigenlijk een boomhouder blijkt te zijn, namelijk havenmeester en uit dien hoofde verantwoordelijk voor de de havenmond versperrende boomstammen. Een boomhouder is bij Stallaert overigens een ‘tolboomhouder’⁽³⁾. Het gaat hier fonetisch dus om de ons allen bekende syncope van -d- na -ou- en voor een volgende -e- en het ontstaan van een overgangsklank -w-⁽⁴⁾, een verschijnsel waarvan men de invloed binnen onze groep van namen en woorden niet moet onderschatten, temeer waar hierbij natuurlijk ook nog secundaire motivatie een rol kan gaan spelen. Zie bijvoorbeeld a. 1597 als bijnaam van een ‘pachter’ de vorm Lanthouwer te Leuven⁽⁵⁾, in onze tijd de familienamen Stee- en Stehouwer, ontstaan uit stedehouder ‘plaatsbekleder’ en vooral de van zeker drie spellingsvarianten vergezelde hedendaagse familienaam Duinhouwer - de varianten zijn Duijn-, Duyn- en Deunhouwer -, behorende bij het appellatief duinhouder, ook wel duinmeier of -heerder, d.i. de pachter van en/of opzichter over een deel van een duingebied⁽⁶⁾.

De hier kort met enkele voorbeelden opgeworpen vragen omtrent het appellativische en propriale grondwoord -houwer zijn doorgaans wel bekend en met behulp van woordenboeken en andere naslagwerken ook relatief gemakkelijk te beantwoorden; in elk geval zijn ze van intern-nederlandse aard. Het element -houwer kan in nederlandse familienamen echter ook resultaat zijn van namen in contact, voortgekomen dus uit immigratie en integratie . Daarmee is hier wel méér bedoeld dan alleen de gehele of partiële ‘vertaling’ van duitstalige familienamen op -hauer zoals kennelijk in de nederlandse familienamen Holshauer, Schopenhouer of Walthouwer. Men dient bij de analyse van dit soort namen ook rekening te houden met de mogelijkheid van nederlands

(3) K. Stallaert: Glossarium van verouderde rechtstermen, kunstwoorden en andere uitdrukkingen uit Vlaamsche, Brabantsche en Limburgsche oorkonden. 2 dln. [t/m P]. Leiden 1890. Deel 3: voortgezet en bewerkt door F. Debrabandere. Handzame 1977. I, p. 268.

(4) A. van Loey: Schönfelds Historische Grammatica van het Nederlands. Klankleer, vormleer, woordvorming. Achtste druk, tweede oplage. Zutphen [1970], § 34-1-c = p. 33. Het WNT schrijft sub houder (VI, 1167) dan ook kortweg ‘in de volkstaal houwer’.

(5) L. de Man: Middeleeuwse titulatuur te Leuven. Leuven 1948, glossarium.

(6) Stallaert, zoals in noot 3, I, p. 381; WNT III. 2 en 3, 3591.

[p. 135]

-houwer uit duits -auer, waarbij dit laatste deel van een substantivische -er-afleiding is van een nederzettingsnaam op -au zoals bijvoorbeeld in de bewonersnaam en gelijkluidende familienaam Hanau-er.

Bij een zo voltrokken onymische integratie zou dan tevens, althans wat de zogenaamde actuele of oppervlaktebetekenis van de nederlandse naam betreft, een wisseling van familienaam-categorie optreden, namelijk de verandering van een duitse ‘herkomstnaam’ in, ogenschijnlijk, een nederlandse ‘beroepsnaam’.

Het hiermee aangeduide onymische procédé viel mij als mogelijkheid enkele jaren geleden op bij de analyse van de familienamen van Schiermonnikoog⁽⁷⁾, en wel in verband met de voor de geschiedenis van dat eiland zo belangrijke naam Stachouwer en de in het Nederlands Repertorium van Familienamen geregistreerde varianten Stachhouwer en Staghouwer. De vader van Johan Stachouwer die in 1640 het eiland kocht was zeepzieder in Amsterdam, de grootvader oefende hetzelfde beroep uit in Deventer, waar omstreeks die tijd mogelijkerwijs nog meer mensen Stachouwer heetten, mensen die deels uit Kampen afkomstig waren⁽⁸⁾. De zeepziederij biedt zover ik kan zien geen motief voor deze achternaam, maar op zoek naar een appellativische beroepsaanduiding zou men hem als Stac-houwer kunnen lezen en in verbinding brengen met mnl. stake, staec e.v. ‘stok, paal, boom’ etc. en in het nederrijns zelfs ‘gevangenis’ (-houwer in het laatste geval dan uit -houder). Deze composita zijn echter niet geattesteerd en men zou bij stake ‘stok’ etc. allicht ook eerder *stakenhouwer verwachten, zoals nederduits Stâkenhauer a. 1447 in het Lüneburgse⁽⁹⁾. De aangeduide woordvorming is echter zeker niet uitgesloten.

Nu is een andere, dus concurrerende genese van Stachouwer naar mijn mening tenminste zo overtuigend, maar deze hypothese veronderstelt een immigratie van een voorouder van onze Stachouwers uit gebieden ten oosten van de Elbe en vervolgens de onymische integratie

(7) R.A. Ebeling: De familienamen van Schiermonnikoog in 1947. In: Scripta Frisica. Tinkbondel foar Arne Spenter (1926-1977). Útjown fan N. Århammar en T. Hoekema. Groningen 1979 [= Us Wurk 28 (1979)], 81-92. Nader uitgewerkt in R.A. Ebeling: Toe- en achternamen op het eiland Borkum tussen 1606 en 1818. In: Driemaandelijkse Bladen 31 (1979), 69-78, hier 75.

(8) Zie o.a. W.J. Formsma: De heerlijkheid Schiermonnikoog. In: Groningse Volksalmanak voor het jaar 1956, p. 81-107; Th.S.H. Bos: Stachouwer. Bijdrage tot de genealogie van de heren van Schiermonnikoog. In: Genealogysk Jierboekje 1979, p. 55-92.

(9) H. Bahlow: Niederdeutsches Namenbuch. Walluf b. Wiesbaden 1972, s.v. Staa(c)k. Het wordt overigens niet duidelijk of het hier om een appellativum dan wel een proprium gaat.

[p. 136]

hier van een der ginds vrij frequente achternamen op -er- uit nederzettingsnamen op -a, -au of -ow⁽¹⁰⁾. Een toponiem dat hierbij uitstekend past is Stachau, pools Stachow in Oppersilezië. Deze gang van zaken is genealogisch overigens evenmin te bewijzen als de zojuist besproken andere genese, maar geeft ons de mogelijkheid enkele, deels onverklaarbare, nederlandse familienamen op -houwer (ook) in een ander licht te bezien:

1.	Glashouwer: Een samenhang met een niet geattesteerde variant van het vooral vlaams-belgische appellatief glazenbreker ‘ambachtsman die de ruiten uitbreekt en vervangt’^(11) lijkt me voor deze vooral in Friesland en daarnaast in Gelderland en Amsterdam geconcentreerde familienaam niet zo waarschijnlijk. Vgl. echter Glasau en Glasow, vaker voorkomende nederzettingsnamen in Sleeswijk-Holstein en de DDR^(12).
2.	Gooshouwer: Vgl. de nederzettingsnamen Goßau (bij Sankt Gallen)^(13), Gossow, pools Goszków in Polen en Gösau in de DDR. Bij deze laatste plaatsnaam overigens Alting van Geusau, familienaam o.a. in Drente.
3.	Hattenhouwer en Hattenhauer: Uit een -er-afleiding van Hartenau, naam van twee plaatsen in resp. Hessen en Silezië of van Hattnau, naam van een plaats in Beieren?
4.	Hessenhouwer: Bij Hessenau, nederzettingsnaam in Hessen resp. Baden-Württemberg.
5.	Lustenhouwer: Het ontstaan uit het toponiem Tübingen-Lustnau wordt door de nederlandse variant Lustenouwer en de duitse familienaam Lustnauer bevestigd.

(10) Herkomstnamen op -er zijn (waren) aldaar weliswaar niet zo frequent als in het zuiden en deels westen van het duitse taalgebied maar wel nadrukkelijk aanwezig, in het bijzonder in Silezië. Samenvattend hierover A. Bach: Deutsche Namenkunde I, 2. Heidelberg 1953, p. 150 = § 401.2. Over -er-afleidingen van nederzettingsnamen op -a, -au en -ow zie eveneens de samenvatting bij Bach, p. 261 = § 233 b* 3*.

(11) WNT V, 43.

(12) Deze en andere hier aangehaalde toponiemen stammen in de regel uit de volgende naslagwerken: Müllers Großes Deutsches Ortsbuch, Wuppertal ¹⁷1972; Ortslexikon der Deutschen Demokratischen Republik, bearb. von Karla Balkow u. W. Christ, Heidelberg 1986; Müllers Verzeichnis der jenseits der Oder-Neiße gelegenen, unter fremder Verwaltung stehenden Ortschaften, bearb. v. M. Kaemmerer, Wuppertal 1974.

(13) Volgens J.K. Brechenmacher: Etymologisches Wörterbuch der Deutschen Familiennamen. 2. v. Grund auf neu bearb. Aufl. der ‘Deutschen Sippenamen’. 2 dln. Limburg a.d. Lahn 1957-1963, s.v. Goßau.

[p. 137]

6.	Monshouwer: Bij de nederzettingsnamen Monschau en/of Monsau, stad resp. gehucht in Noordrijn-Westfalen.
7.	Wind- en Winthouwer: Bij Windau, naam van een gemeente in het vroegere Oostpruisen, nu Puchałowo.

Verder zijn er onder de nederlandse familienamen met -houwer nog enkele waarin het op zich eenduidige ontstaan uit nederlands houwer/houder een zwakke concurrentie door duits auer/ower ondervindt, én een paar waarvan de verklaring vanuit het nederlands voorlopig even speculatief is als vanuit een bepaalde groep van duitstalige toponiemen:

8.	Ashouwer: Er zijn geen composita uit (wagen)as en houwer in de mnl. en mnd. woordenboeken te vinden, alleen een mnd. assemaker. Bij Brechenmacher^(14) en Linnartz^(15) staan wel als familienamen Assen- en As(s)hauer genoteerd (Ashauer kwam in 1947 ook in Overijsel en Amsterdam voor), en Bahlow^(16) heeft voor het laatmiddeleeuwse Silezië een Peter achsenhouwer. Alle drie auteurs plaatsen deze vormen begrijpelijkerwijs in de kategorie van de beroepsnamen. In het licht van de hierboven besproken nummers 1 t/m 7 ware in verband met Ashouwer echter ook te denken aan een oorspronkelijke -er-afleiding van de nederzettingsnamen Assau (DDR) en Aschau (vaker in Beieren). Vgl. de duitse familienamen Assauer en Aschauer.
9.	Berkhouwer: Naast voortzettingen van mnd. berchhouwer (hetzelfde als mnl. coolhouwer ‘kolenmijnwerker’) kunnen hier zonder twijfel ook een rol hebben gespeeld -er-afleidingen van de toponiemen Berkau (2 × in de DDR), Berkow (vaker ten oosten van de Elbe) en het zeer frequente Birkau. De Berkhouwer-variant Berkouwer steunt deze veronderstelling.
10.	Doornhouwer: Naast bijvoorbeeld Bos- en Veenhouwer is weliswaar ook de bijnaam Doornhouwer voorstelbaar (het appellatief komt in MNW en WNT niet voor), men lette echter tevens op het frequente, vooral zuidduitse toponiem Dornau en de duitse familienaam Dornauer.

(14) Zoals in noot 13, s.v. Aßhauer.

(15) K. Linnartz: Unsere Familiennamen. Bd. I: Zehntausend Berufsnamen im Abc erklärt. Bonn 1958, s.v. Asse(n)-macher.

(16) H. Bahlow: Mittelhochdeutsches Namenbuch nach schlesischen Quellen. Ein Denkmal des Deutschtums. Neustadt a.d. Aisch 1975, p. 126.

[p. 138]

11.	Leenhouwers: Behoort kennelijk bij leenhouder ‘leenman, leendrager, vazal’; vgl. echter volledigheidshalve ook de nederzettingsnamen Lenau (2 × in Beieren) en Lehna in de DDR.
12.	Posthouwer: Bij posthouder ‘beheerder van een posthuis’; een samenstelling met houwer en post ‘balk’ etc. heeft het WNT niet. Vgl. echter tevens Postau, naam van een gemeente in Beieren.
13.	Rijshouwer: Als appellatief niet in MNW en WNT; misschien bij rijshout, o.a. het rijswerk aan de dijk? Of toch een oorspronkelijke -er-afleiding van de plaatsnaam Reisau in Silezië? Zoder^(17) schrijft over de door hem in Oostfalen geregistreerde familienaam Reißhauer: ‘1. ON [Ortsname] + er? z. ON Reisau (Schles.). - 2. BN [Berufsnamel? etwa = “Holzfäller”?’.
14.	Scheenhouwer: Komt als appellatief niet in MNW en WNT voor, maar is misschien bij scheen als woord voor diverse platte banden of stroken hout of metaal ter beschutting tegen stoten en wrijven, o.a. de wielband te plaatsen. Vgl. daarnaast echter ook de zeer frequente en verspreide nederzettingsnaam Schönau en de duitse familienaam Schönauer.

A. Huizinga heeft het zich, dit tot besluit, misschien wat al te gemakkelijk gemaakt door in zijn boek achter nagenoeg elke familienaam op -houwer een vraagteken voor ‘geen verklaring’ te zetten⁽¹⁸⁾ want van vele van hen (die hier niet allemaal genoemd zijn) vindt men de oorspronkelijke betekenis toch wel in de gangbare woordenboeken. Anderzijds heeft deze korte bijdrage over één bepaald aspect van de -houwer-namen duidelijk kunnen maken dat achter deze ogenschijnlijk simpele vormen heel wat schuil kan gaan, want wat dacht u van Bloedhouwer of Latijnhouwers?

Groningen

R.A. Ebeling

(17) R. Zoder: Familiennamen in Ostfalen. 2 dln. Hildesheim 1968, s.v. Reißhauer.

(18) A. Huizinga: Encyclopedie van namen. Een vraagbaak over de afkomst van onze Nederlandse en Vlaamse familie- en geslachtsnamen. Amsterdam 1955, p. 82, i.c. de rubriek 5b = Beroepen: Houwers.