Naamkunde. Jaargang 17

[p. 407]

Leie en Schelde als grens in het portus te Gent tijdens de Xde eeuw

Onze kennis van de vroegste geschiedenis van Gent is in verschillende opzichten veel verschuldigd aan Dr. Maurits Gysseling. Zijn belangrijkste werk in dit verband, Gent's vroegste geschiedenis in de spiegel van zijn plaatsnamen⁽¹⁾, beperkt zich niet tot een inventaris van het toponymisch materiaal, maar bevat enkele gedurfde hypothesen die het historisch onderzoek beslissend hebben beïnvloed. Dit was ondermeer het geval met zijn veronderstelling nopens het bestaan van een vroegmiddeleeuwse agrarische nederzetting op de Zandberg⁽²⁾, die voor onze eigen historische opzoekingen over het ontstaan van Gent niet alleen vruchtbaar is gebleken maar die bovendien met geschreven historische bronnen waarschijnlijk kon gemaakt worden⁽³⁾. Sindsdien zijn de argumenten om de oorsprong van Gent als stad in de buurt van de tegenwoordige Sint-Baafskathedraal te zoeken steeds sterker en talrijker geworden⁽⁴⁾.

Nog andere inzichten en hypothesen van Gysseling, in zijn geciteerde werk soms zeer kort en zonder veel historische bewijsvoering geformuleerd, verdienen een nader onderzoek, ook omdat ze dikwijls heel belangrijke en onopgeloste problemen uit Gent's vroegste geschiedenis zijdelings raken. Dit is ondermeer het geval met zijn veronderstelling⁽⁵⁾ dat het deel van de Leie tussen het Gravensteen, waar de in een oude Leiearm uitgegraven Lieve haar verlaat, en de Kromme Wal, ten noordoosten van het Sluizeken, waar zij met meerdere als oude Leiearm

(1) Antwerpen, 1954, 89 blz.

(2) Gysseling, Gent's vroegste geschiedenis, p. 19.

(3) A. Verhulst, De vroegste geschiedenis en het ontstaan van de stad Gent, in: Handelingen Maatschappij Gesch. en Oudheidk. Gent, nieuwe reeks, XXVI, 1972, pp. 5-39.

(4) N. Huyghebaert, Quelques chartes épiscopales fausses pour Saint-Pierre au Mont-Blandin à Gand forgées aux XII^e et XIII^e siècles, in: Handel. Kon. Comm. Geschiedenis, CXLVIII, 1982, pp. 61-63; A. Verhulst, Neue Ansichten über die Entstehung der flämischen Städte am Beispiel von Gent und Antwerpen, in: Niederlande und Nordwestdeutschland. Studien zur Regional- und Stadtgeschichte... F. Petri zum 80. Geburtstag, uitg. W. Ehbrecht-H. Schilling, Keulen-Wenen, 1983, pp. 1-17.

(5) Gent's vroegste geschiedenis, p. 11.

[p. 408]

De vroege topografie en hydrografie van Gent volgens F. Blockmans en M. Dumont (zie p. 409 n. 9). De cijfers bij de hoogtelijnen zijn ontleend aan Blockmans en hebben betrekking op punten, niet op de hoogtelijnen als zodanig.

[p. 409]

beschouwde waterlopen samenvloeit⁽⁶⁾, een gegraven doorsteek zou zijn, die van vóór 941 zou dateren.

Deze veronderstelling willen we hierna onderzoeken, vooral omdat we haar in 1960, toen we samen met professor Hans Van Werveke Castrum en Oudburg te Gent publiceerden, noch verworpen noch aanvaard hebben⁽⁷⁾. Zij is nochtans van beslissende betekenis om uit te maken in welke mate het langgerekte eiland dat het grafelijke gebied van Gravensteen en Oudburg vormt, natuurlijk is of kunstmatig, vermits het boven genoemde deel van de Leie dit eiland langs de zuidoostzijde over een afstand van 500 meter begrenst, bovendien tot aan de verkoop van de Oudburg aan de stad Gent door gravin Margareta in 1274 de grens vormde tussen het rechtsgebied van de graaf en het schependom van de stad, terwijl tegelijk de Leie hier, zoals verder stroomopwaarts en stroomafwaarts, tot in de XVIde eeuw de grens vormde tussen het patronaatsgebied van de Sint-Pietersabdij en dat van de Sint-Baafsabdij te Gent⁽⁸⁾.

De argumenten van Gysseling ten gunste van zijn veronderstelling, die hij met vrij grote stelligheid formuleert, zijn overwegend van topografische aard.

In de eerste plaats wijst hij op een bergrug die volgens hem geleidelijk van de Zandberg naar de Groene Briel afdaalt en waar omheen de zg. binnenste Oude Leie een volkomen natuurlijke bocht beschrijft. De Leie tussen Gravensteen en Kromme Wal echter zou doorheen deze bergrug een doorsteek zijn. Bestudeert men nochtans aandachtig de hoogtelijnen aan weerszijden van deze ‘doorsteek’, zoals zij op de bekende kaarten van Blockmans en Dumont⁽⁹⁾ voorkomen, dan ziet men vooreerst dat de noord-zuid heuvelrug tussen Leie en Schelde in het centrum van de middeleeuwse stad, op het hoogste punt waarvan (13,2 m.) betekenisvol de oudste stadskerk, vroeger Sint-Jans, thans Sint-Baafs, is gelegen,

(6) Over de ingewikkelde oude hydrografie te Gent: M.E. Dumont, Het site van Gent, in: Tijdschr. Belg. Vereniging Aardrk. Studies, XIII, 1943, pp. 120-128; Gysseling, Gent's vroegste geschiedenis, pp. 8-13; A. Verhulst, De Sint-Baafsabdij te Gent en haar grondbezit (VIIde-XIVde eeuw), Brussel, 1958, pp. 179-185.

(7) H. Van Werveke-A. Verhulst, Castrum en Oudburg te Gent. Bijdrage tot de oudste geschiedenis van de Vlaamse steden, in: Handel. Maatsch. Gesch. en Oudheidk. Gent, nieuwe reeks, XIV, 1960, p. 15.

(8) Van Werveke-Verhulst, art. cit.

(9) F. Blockmans, Het Gentsche stadspatriciaat tot omstreeks 1302, Antwerpen's Gravenhage, 1938, tussen pp. 468 en 469; Dumont, art. cit., p. 111. Zie de kaart bij dit artikel die op deze beide steunt (p. 408).

[p. 410]

geleidelijk naar het noorden afdaalt. Als de niveaulijn van 7 m. en 6 m. wordt bereikt beschrijft deze lijn op haar meest noordelijke en laagste punt een bocht ten noorden waarvan precies de Kromme Wa(a)l is gelegen, een kolk waarin twee Leiearmen vanuit het noordwesten met Gysselings zg. doorsteek samenvloeien en van waaruit oostwaarts en noordwaarts vertrekken, respectievelijk de Ottogracht en de in 1270 zo genoemde Nieuwe Leie, die Gysseling eveneens als een doorsteek beschouwt⁽¹⁰⁾.

De studie van de hoogtelijnen leert in de tweede plaats, dat de beschreven heuvelrug, langs het noordwesten begrensd door de Leiearm tussen Gravensteen en Kromme Wal, aan de overkant van deze arm niet onmiddellijk verder afdaalt, maar dat het terrein hier opnieuw stijgt, zelfs tot ca. 8 meter, d.i. de hoogte waarop zich bevinden de mote van het Gravensteen en de nederzetting in de Oudburg ten noordoosten hiervan. Gysseling zelf heeft trouwens gewezen op het heuveltje in de hier gelegen Ballenstraat en op het (relatief hoge) niveau van de binnenplaats van het Alijnshospitaal. Het reliëf pleit dus voor het natuurlijke karakter van de Leiearm tussen Gravensteen en Kromme Wal. Bijgevolg is de Leie, vlak ten zuiden van het Gravensteen, niet, zoals Gysseling het voorstelt, ‘de gehele bergrug’ noordwaarts uit de weg gegaan, maar heeft zij zich, precies op het punt waar zij op de hoogte botst waarop het Gravensteen werd aangelegd, in twee armen gesplitst, waarvan de rechterarm zich een natuurlijke weg heeft gebaand in de inzinking aan de noordwestelijke rand van de heuvelrug tussen Leie en Schelde, zuidoostelijk voorbij aan het kleine plateau waarop de nederzetting van de Oudburg zich heeft gevestigd, terwijl de linker Leiearm een grote noordwaartse bocht omheen dit plateau beschrijft.

Het gebruik van aktuele hoogtelijnen als argument in de ene of de andere zin, moet niettemin met de nodige voorzichtigheid geschieden. Recente opgravingen in het hier bestudeerde gebied⁽¹¹⁾, met name op de plaats van de latere refuge van de abdij van Drongen, langsheen de noordelijke oever van de Leertouwersgracht, die het gebied van de

(10) Gysseling, Gent's vroegste geschiedenis, pp. 10-11. De tekst van 1270, met vermelding van de Nieuwe Leie, evenals de topografische interpretatie ervan, met enkele correcties op de voorstelling van Gysseling, vindt men in Van Werveke-Verhulst, Castrum en Oudburg, pp. 17-18.

(11) Vriendelijke mededeling van Mevr. M.C. Laleman van de Dienst voor Stadsarcheologie te Gent. Zie ook: Stadsarcheologie, Gent, 1983, jg. 7, nr. 3 (Drongenhof).

[p. 411]

Oudburg langs de noordzijde begrensde⁽¹²⁾, hebben immers aangetoond dat het dertiendeeuwse woonniveau hier op een hoogte van slechts ongeveer 4,80 m voorkomt, hetgeen 0,60 m tot 1,80 m lager is dan het latere en zeker dan het aktuele loopniveau. Een algemene ophoging, die zowel voorkomt op straten, pleinen als huiserven, moet in de XIVde-XVde eeuw hebben plaatsgehad, misschien in verband met toenemende wateroverlast langs de Gentse waterlopen in de late Middeleeuwen, eventueel een gevolg van de uitbreiding van de getijdewerking van de Schelde tot Gent na de verbreding van de Westerschelde⁽¹³⁾.

Een ander topografisch argument, naast dat van de hoogtelijnen, waarop Gysseling steunt om het waarschijnlijk te maken dat de Leie tussen Gravensteen en Kromme Wal een doorsteek zou zijn, is het feit dat volgens hem drie steegjes die van de Lange Munt naar de Leie lopen, met name het Schoenlappersstraatje, het Hoefslagstraatje en het Raffinaderijstraatje, aan de overkant van het water voortgezet worden zonder dat een brug dit kan verklaren. Ze zouden dus ouder zijn dan het water. Deze bewijsvoering van Gysseling impliceert, vermits hij verder aanneemt dat de doorsteek van vóór 941 dateert, dat reeds vóór deze datum de bewoning op beide Leieoevers zo dicht zou zijn geweest dat zich hierin meerdere steegjes konden aftekenen. Niet alleen is een zo dichte bewoning op dat tijdstip en op die plaats zeer onwaarschijnlijk, maar bovendien leert een studie van het kadastraal plan uit de XIXde eeuw, dat ook in dit gebied zeer oude toestanden in stratenplan en percelering heeft bewaard, dat de genoemde steegjes in het geheel niet worden voortgezet door de straatjes aan de overkant, in het gebied van de Oudburg.

Een derde en laatste argument, deels van topografische, deels van toponymische aard, dat Gysseling weliswaar niet expliciet in dit verband gebruikt, maar dat niettemin uit zijn betoog zou kunnen afgeleid worden, betreft de naam le Novele Lis die in 1270 wordt gebruikt om de nu nog bestaande en belangrijkste arm van de Leie aan te duiden stroomafwaarts van de Kromme Wal, langs Achterleie, Huidevetterskaai en Reke (nu Blekersdijk)⁽¹⁴⁾. Daar deze arm recht in het verlengde ligt van de

(12) Van Werveke-Verhulst, Castrum en Oudburg, pp. 11-12.

(13) A. Verhulst, Het ontstaan en de vroege topografie van Antwerpen van de Romeinse tijd tot het begin van de 12de eeuw, in: De Stad Antwerpen van de Romeinse tijd tot de 17de eeuw. Topografische studie rond het plan van Virgilius Bononiensis 1565, uitg. L. Voet e.a., Brussel, 1978, pp. 13-14.

(14) Gysseling, Gent's vroegste geschiedenis, p. 11 en nr. 316. Zie ook hierboven n. 10.

[p. 412]

Leiearm tussen Gravensteen en Kromme Wal zou men deze laatste zoals eerstgenoemde die het klaarblijkelijk wel is geweest, eveneens als een doorsteek kunnen beschouwen. Tegen een dergelijke redenering, die we tot nu toe wel eens geneigd waren te maken⁽¹⁵⁾, moet nochtans worden gewaarschuwd. Ten eerste wordt de Leie tussen Gravensteen en Kromme Wal nooit Novele Lis genoemd en ten tweede komt het ons zeer onwaarschijnlijk voor dat een dergelijke benaming eeuwen lang, van vóór 941 tot het einde van de XIIIde eeuw zou meegaan⁽¹⁶⁾. Veeleer schijnt ons de Novele Lis van 1270, stroomafwaarts van de Kromme Wal, inderdaad, zoals Gysseling uit de topografie meent te mogen afleiden, een doorsteek te zijn van o.i. eerder recente datum op dat ogenblik, bedoeld o.m. om een aantal bochten van de Oude Leie af te snijden. De waterlopen in dit gebied, die we grotendeels als armen van de Leie mogen beschouwen, zijn hier inderdaad zeer talrijk, in tegenstelling met de situatie stroomopwaarts van de Kromme Wal, precies omdat hier de vanuit het Zuiden naar het Noorden afdalende heuvelrug in een laag moerassig gebied vol aanslibbingen en toeslibbende waterlopen is terecht gekomen.

Voor een oudere datum van aanleg van de Novele Lis uit 1270 heeft men wel eens doen gelden dat zij als grens fungeert tussen de patronaatsgebieden van de Sint-Pieters- en de Sint-Baafsabdij te Gent, met name reeds in 941⁽¹⁷⁾.

Wat de eigenlijke Novele Lis, stroomafwaarts van de Kromme Wal, betreft kan hiertegen worden ingebracht dat zij zo dicht bij en parallel met de andere Leie-armen in dit zeer lage en oorspronkelijk moerassige gebied loopt, dat één van deze armen of zelfs het ganse moerassige gebied ten noorden en ten zuiden van de Novele Lis oorspronkelijk als grens kan gefungeerd hebben⁽¹⁸⁾.

Belangrijker is het o.i. uit te maken sinds wanneer de Leie stroomopwaarts van de Kromme Wal als grens fungeerde, nu wij het waarschijn-

(15) Verhulst, De vroegste geschiedenis en het ontstaan van de stad Gent, p. 32, n. 128; Id., Neue Ansichten, p. 8. Ook Gysseling, op. cit., p. 34 doet dit, doch alleen in de samenvatting van zijn bevindingen.

(16) In tegenstelling tot onze vroegere mening in: Van Werveke-Verhulst, Castrum en Oudburg, p. 15, toen gevestigd op de overweging dat de patronaatsgebieden van Sint-Pieters en Sint-Baafs te Gent, die van vóór 941 zouden dateren, door de Nieuwe Leie van elkaar werden gescheiden.

(17) Gysseling, op. cit., p. 34.

(18) Over de situatie in dit gebied, ook in kerkelijk opzicht: Verhulst, De Sint-Baafsabdij, p. 183 n. 306.

[p. 413]

lijk hebben gemaakt dat de Leiearm, die hier tot in de XIIIde eeuw het grafelijk gebied van de Oudburg scheidde van het stadsschependom en anderzijds de aan de Sint-Baafsabdij ondergeschikte Sint-Michielsparochie van het parochiegebied van Sint-Pieters binnen de Leiebocht, een natuurlijke waterloop moet geweest zijn en dus niet werd gegraven, noch om als rechts-, bezits- of patronaatsgrens te fungeren noch om als versterkingselement te dienen voor het grafelijk castrum bestaande uit Gravensteen en Oudburg.

_* * _*

De grensfunktie van de Leie - subsidiair ook van de Schelde - te Gent heeft tot nu toe alle historici van de stad beziggehouden. Het laatst hebben wij zelf er lang bij stilgestaan, in 1972, toen onze conclusie de volgende was⁽¹⁹⁾. Vermits de Sint-Pieters- en Sint-Baafsabdij geen oorspronkelijk gemeenschappelijk domein hebben gehad dat in de IXde eeuw langsheen de loop van Leie en Schelde te Gent tussen beide zou zijn verdeeld, vermits het onzeker is of de Sint-Pietersabdij binnen de Leiebocht te Gent noordelijker dan de ‘Kouter’ vóór de Xde eeuw grondbezit heeft gehad⁽²⁰⁾, laat staan kerkelijke rechten op een gebied dat in de IXde eeuw reeds ten dele een handelsnederzetting vormde die bovendien economisch en wellicht ook kerkelijk eerder op de naburige Sint-Baafsabdij dan op de verder af gelegen Sint-Pietersabdij was georiënteerd, is het waarschijnlijk dat de grensfunktie van Leie en Schelde te Gent niet vóór de Xde eeuw precies werd bepaald. Zelfs spraken we in 1972 het vermoeden uit dat dit zou zijn gebeurd omstreeks het midden van de Xde eeuw, in het kader van de restauratie van beide abdijen.

Sindsdien beschikken we over een aantal nieuwe argumenten die dit vermoeden versterken en preciseren. Vooruitlopend op een meer uitvoerige bewijsvoering⁽²¹⁾ komen ze neer op het volgende.

(19) Verhulst, De vroegste geschiedenis en het ontstaan van de stad Gent, pp. 24-30, met aanhaling van de oudere literatuur.

(20) Deze mening werd nadien door Huyghebaert, Quelques chartes épiscopales fausses, p. 61 n. 176, in twijfel getrokken. Zij werd destijds gedeeld door Gysseling, Gent's vroegste geschiedenis, p. 30 n. 3.

(21) Deze hopen we eerlang te publiceren in: Academiae Analecta. Mededelingen van de Kon. Academie voor Wetenschappen, Letteren en Schone Kunsten van België. Zie in afwachting daarvan: Verhulst, Neue Ansichten (zie hoger n. 4).

[p. 414]

Het is minder dan ooit waarschijnlijk dat de oudste stadskerk, Sint-Jans (de tegenwoordige Sint-Baafskathedraal), een nieuwe stichting zou zijn van de Sint-Pietersabdij uit 942⁽²²⁾. Een wijding van deze kerk door bisschop Transmar van Doornik is waarschijnlijk, doch ze betrof wellicht een nieuwe wijding van een kerk die ten laatste al in het begin van de IXde eeuw bestond en misschien door toedoen van de Sint-Baafsabdij opgericht was op de plaats waar de H. Bavo tussen 650 en 653 als kluizenaar was overleden en zijn eerste begraafplaats had gevonden. De nieuwe wijding vond wellicht plaats in 947, ter gelegenheid van de restauratie van de Sint-Baafsabdij.

Er kan weinig twijfel over bestaan dat een regeling van de rechten tussen beide abdijen op het grondgebied van de handelsnederzetting Gent zich rond het midden van de Xde eeuw opdrong, nu de Sint-Pietersabdij sedert 941 en de Sint-Baafsabdij in 947 waren gerestaureerd, nu in de zich uitbreidende handelsnederzetting een kerk opnieuw was gewijd die oude historische banden had met de Sint-Baafsabdij, nu de rivaliteit tussen beide abdijen ook om andere redenen hoog oplaaide⁽²³⁾ en bovendien aan de Sint-Pietersabdij, als materiële voltooiing van de restauratie, op 8 juli 949 door graaf Arnulf I van Vlaanderen⁽²⁴⁾, bevestigd door koning Lodewijk IV van Frankrijk op 20 augustus 950⁽²⁵⁾, in het portus werden geschonken, c.q. gerestitueerd: de cijns die tot dan toe door de graaf⁽²⁶⁾ werd geheven op een aantal, respectievelijk

(22) Deze nieuwe visie werd voor het eerst geformuleerd door de betreurde Dom Huyghebaert, Quelques chartes épiscopales fausses, pp. 61-62.

(23) Zie als recente bijdragen tot de studie van deze rivaliteit, met vermelding van de oudere literatuur: Verhulst, De Sint-Baafsabdij te Gent, pp. 80-83 en N. Huyghebaert, Une translation de reliques à Gand en 944, Brussel 1978, pp. LXVII vlgg., LXXII, XCVIII-C en passim.

(24) Uitg. M. Gysseling-A.C.F. Koch, Diplomata belgica ante annum millesimum centesimum scripta, 1960, nr. 53, pp. 143-146. Over de datum 949, in plaats van de tot nu toe algemeen aanvaarde datum van 941 voor deze oorkonde: A.C.F. Koch, Oorkondenboek van Holland en Zeeland tot 1299, I, 's Gravenhage, 1970, nr. 35, p. 60.

(25) Uitg. M. Prou-Ph. Lauer, Recueil des actes de Louis IV, roi de France (936-954), Parijs, 1914, nr. 36, pp. 82-86. Nieuwe uitgave door A. Verhulst, Kritische studie over de oorkonde van Lodewijk IV van Overzee, koning van Frankrijk, voor de Sint-Pietersabdij te Gent (20 augustus 950) in: Handel. Kon. Comm. voor Geschiedenis, CL, 1984 (ter perse).

(26) Als lekeabt van de Sint-Pietersabdij, indien men aanvaardt dat deze goederen of de cijns erop in de IXde eeuw aan deze abdij hadden toebehoord, hetgeen we betwijfelen, of als opvolger van de Karolingische gouwgraaf te Gent. Over dit probleem: Verhulst, De vroegste geschiedenis en het ontstaan van de stad Gent, pp. 27-30. Zie echter ook hierboven n. 20.

[p. 415]

alle, met huizen bebouwde ‘erven’ tussen Schelde en Leie⁽²⁷⁾, het tiendrecht en een doorgangstol.

Daar een parallele oorkonde voor de Sint-Baafsabdij ontbreekt⁽²⁸⁾, kan niet worden uitgemaakt of de lokalisering van deze rechten ‘vanaf de Schelde tot de (beneden)-loop van de Leie’⁽²⁹⁾ reeds een begrenzing t.o.v. analoge rechten van de Sint-Baafsabdij op de linkeroever van de Leie impliceert⁽³⁰⁾. In ieder geval, zo moet worden verondersteld, betekent dit een afbakening t.o.v. het grafelijk castrum-gebied, dat rond het midden van de Xde eeuw in zijn langgerekte vorm, d.i. met inbegrip van de handwerkersnederzetting in de Oudburg, bestond⁽³¹⁾ en langs het zuidoosten en het westen door natuurlijke Leie-armen werd afgebakend.

Rond de schenking c.q. restitutie van 949 en haar bevestiging in 950 rijzen in ieder geval een aantal zeer moeilijk op te lossen problemen. Met name is het de vraag of toen aan Sint-Pieters het recht werd toegekend op de cijns van alle ‘mansiones’ tussen Leie en Schelde⁽³²⁾ en of dit restrictief moet geïnterpreteerd worden, d.w.z. met uitsluiting van alle terreinen die nog niet in deze vorm waren verkaveld⁽³³⁾. Tevens rijst de

(27) De tekst van de grafelijke oorkonde van 949 (zie hierboven n. 24) laat niet toe uit te maken of de cijns op alle met huizen bebouwde erven tussen Leie en Schelde werd bedoeld: ‘id est censum quod accipitur de mansionibus quȩ sitȩ sunt in portu Gandauo a flumine Scalda usque ad decursum fluminis Legiȩ’. Vgl. de vertaling van Gysseling, Gent's vroegste geschiedenis, p. 25. Over de term mansiones, zie: Verhulst, Kritische studie over de oorkonde van Lodewijk IV. De tekst van de oorkonde van Lodewijk IV van 950 geeft evenmin uitsluitsel (zie hierboven n. 25): ‘Sunt autem memoratȩ res sitȩ in portu Gandauo a flumine Scaldo usque ad decursum Leiae fluminis, cum censu earum atque cum decimis omnibus’. De tekst van de uitgave Prou-Lauer nr. 36 (‘Sunt autem memoratȩ res, scilicet mansure que sunt in portu Gandauo site a flumine Scaldo usque ad decursum Leiae fluminis, cum censu earum atque cum decimis omnibus’) bevat een interpolatie (‘scilicet mansure que sunt’) uit de XIIde eeuw: zie Verhulst, Kritische studie.

(28) Het is niet onwaarschijnlijk dat een oorkonde van bisschop Transmar van Doornik in 947 de restauratie van de Sint-Baafsabdij heeft bezegeld: A.C.F. Koch, De dateringen in het ‘Liber Traditionum sancti Petri Blandiniensis’ van omstreeks ca. 1035, in: Handel. Kon. Comm. Gesch., CXXIII, 1958, p. 164.

(29) Zie de tekst hierboven in n. 27.

(30) Hetgeen in 964/966 het geval zal zijn, zoals verder wordt uiteengezet. Over dit probleem: Verhulst, De vroegste geschiedenis, p. 35 n. 145.

(31) Van Werveke-Verhulst, Castrum en Oudburg, pp. 8-11.

(32) Zie hierboven n. 27.

(33) Als zodanig dienen de grote open ruimten van de latere markten, Vismarkt (nu Groentenmarkt), Korenmarkt, Vrijdagmarkt, te worden beschouwd, waarvan het opvalt dat zij alle waren gelegen in de westelijke helft van het gebied tussen Leie en Schelde en niet op de heuvelrug rondom de Sint-Janskerk waar de oudste kern van het portus, opklimmend tot de IXde eeuw, moet worden gezocht: vgl. Verhulst, Neue Ansichten, p. 8.

[p. 416]

vraag of het alleen om de cijns gaat - zoals de onpersoonlijke wending ‘quod accipitur’ laat veronderstellen⁽³⁴⁾ - dan wel om het allodiaal eigendomsrecht op zulke erven. Om te weten of we in 949 reeds staan voor een lineaire en algemene grensafbakening langsheen Leie en Schelde heeft het antwoord op deze vragen, dat wel nooit met zekerheid zal kunnen gegeven worden, groot belang. Eveneens geldt dit voor de vraag of het tiendrecht dat binnen hetzelfde gebied aan de Sint-Pietersabdij wordt toegekend, territoriaal door Leie en Schelde wordt afgebakend, met andere woorden of het binnen de Leiebocht en in het portus geldt voor alle goederen, verkaveld of niet in erven met een ‘stedelijk’ karakter, dan wel of het, zoals de eigenaardige en omslachtige formulering van de oorkonde van 949 het schijnt te willen zeggen⁽³⁵⁾, op iedere inwoner van het portus tussen Leie en Schelde wordt geheven. In dit laatste geval gaat het dan blijkbaar om het tiendrecht op de winstgevende aktiviteiten van de portus-bewoners in handel en nijverheid en niet om het tiend op agrarische produkten. Bovendien moet in het geval van een niet-agrarisch, persoonlijk en niet-zakelijk karakter van het tiendrecht, de territoriale afbakening van het woongebied der tiendplichtigen zeer precies zijn. Dan nog blijft de vraag bestaan of het tiend dat in de grafelijke oorkonde van 949 aan Sint-Pieters wordt toegekend, rechtstreeks aan de abdij dan wel aan een parochiekerk ten goede kwam. In dit verband is het eigenaardig dat in 949 en 950 wel het tiend maar niet de betrokken parochiekerk in de oorkonden van die jaren uitdrukkelijk wordt genoemd. De betekenis van deze bijzonderheid is des te groter daar enerzijds in de oorkonde van 949 en haar bevestiging in 950 nooit een tiend, wel een kapel of kerk onder de overige geschonken goederen wordt vermeld⁽³⁶⁾, terwijl anderzijds in de bevestigingsoorkonde van koning Lotharius V van Frankrijk van 964 de vermelding van het tiend in het portus verdwenen is, maar tegelijk voor het eerst de portus-kerk uitdrukkelijk aan de Sint-Pietersabdij wordt toegekend⁽³⁷⁾.

(34) Zie de tekst hierboven n. 27. Vgl. Verhulst, Vroegste geschiedenis, p. 28.

(35) Diplomata Belgica nr. 53, p. 145: ‘et decimam quam pro remedio animarum suarum Deo exsolvere debent in ipso commanentes portu’. O. Oppermann, Die älteren Urkunden des Klosters Blandinium und die Anfänge der Stadt Gent, dl. I, Utrecht, 1928, p. 111 heeft niet geheel ten onrechte op deze passus de aandacht gevestigd. E. Sabbe, Etude critique sur le diplôme d'Arnoul I^er, comte de Flandre, pour l'abbaye de Saint-Pierre à Gand (941, juillet 8), in: Etudes d'histoire dédiées à la mémoire de Henri Pirenne, Brussel, 1937, p. 322, interpreteert dit tiend geheel ten onrechte als een gewone domaniale cijns.

(36) Zie de uitgaven vermeld boven n. 24 en 25.

(37) Gysseling-Koch, Diplomata belgica, nr. 60, p. 156: ‘In ipso quoque portu omnes mansioniles, cum ecclesia in eo sita’.

[p. 417]

In het licht van onze nieuwe inzichten in verband met de oorsprong en vroegste geschiedenis van deze kerk, zou dit zo kunnen worden geïnterpreteerd dat in 964 de Sint-Pietersabdij voor het eerst het patronaat over de stadskerk verwerft, maar dat vóórdien, in 949 en 950, de toekenning van het tiendrecht geen eigenlijk patronaatsrecht inhield, ook al moesten de rechten van Sint-Pieters in verband met de heffing van dit tiend territoriaal worden afgebakend.

De eigenlijke definitieve vastlegging van de patronaatsgrens als zodanig, met name op de loop van de Leie en van de Beneden-Schelde, zou m.a.w. in 964 kunnen hebben plaats gehad en in de oorkonde van koning Lotharius V uit dat jaar voor Sint-Pieters evenals in de verloren paralleloorkonde van dezelfde koning uit datzelfde jaar voor Sint-Baafs⁽³⁸⁾, haar uitdrukking hebben gevonden.

Vergelijkt men de koninklijke oorkonde van 964 voor Sint-Pieters met de oorkonde van graaf Arnulf van 8 juli 949 en met de bevestiging van deze laatste door koning Lodewijk IV van Frankrijk op 20 augustus 950, dan springen inderdaad enkele opvallende verschillen in het oog die schijnen te pleiten voor de hierboven gemaakte veronderstelling inzake het grenskarakter van Leie en Schelde te Gent.

In de oorkonde van 964 wordt de loop van Leie en Schelde veel uitdrukkelijker dan in 949 als grens van het grondbezit van Sint-Pieters aangewezen⁽³⁹⁾. Dit gebeurt met name in de eerste plaats voor de bezittingen buiten het portus, ten zuiden van de abdij, waar Sint-Pieters tussen 950 en 964 een aaneensluitend domein had opgebouwd. De abdij krijgt in 964 in dit gebied, begrensd door de Leie in het Westen en de Schelde in het Oosten en langs het Zuiden door een denkbeeldige lijn van Zevergem op de Schelde tot Afsnee op de Leie, alle grond toegewezen⁽⁴⁰⁾. Maar ook binnen het portus, waar klaarblijkelijk dezelfde grensfunktie van Leie en Schelde wordt voortgezet, krijgt Sint-Pieters nu uitdrukkelijk alle huiserven in eigendom samen met de portus-kerk.

(38) Verhulst, De Sint-Baafsabdij te Gent, pp. 66-72.

(39) Diplomata belgica, p. 156: ‘Id est in primis a portu Gandensi secus Scaldum fluvium usque Seuuaringahem et exinde in directum usque Legiam in loco qui dicitur Afsna; iterumque secus eundem fluvium Legiam usque ad predictum portum. In ipso quoque portu omnes mansioniles, cum ecclesia in eo sita; extra portum quoque secundum ambitum prefatorum duorum fluminum’.

(40) Vgl. A.C.F. Koch, Diplomatische studie over de 10de en 11de-eeuwse originelen uit de Gentse Sint-Pietersabdij, in: Diplomata belgica, p. 95; Verhulst, Kritische studie over de oorkonde van Lodewijk IV.

[p. 418]

Deze eenvoudige en duidelijke afbakening kan moeilijk anders worden geïnterpreteerd dan als het resultaat van een algemene regeling bedoeld om een einde te stellen aan de verwarring die het gevolg moet geweest zijn van zekere onduidelijkheden die in 949 en 950 bestonden en die voortkwamen uit het recente karakter van de restauratie van beide Gentse abdijen, de recente wijding van de eerste portus-kerk en de moeilijkheden en spanningen die er ongetwijfeld geweest zijn rond haar statuut, rond het tiendrecht, de recente oorsprong van het grafelijke burchtgebied (novum castellum) op de linker Leieoever enzovoorts.

Men kan zich goed voorstellen dat naarmate de tijd voortschreed en de aanspraken van de twee abdijen èn wellicht ook van de portus-bewoners zelf, sterker werden, een algemene regeling die in 949/950 nog niet volledig was uitgewerkt of waarvoor de tijd toen nog niet rijp was geweest, zich opdrong. Hierin werd met name ook de Sint-Baafsabdij betrokken die in Overleie, op de linkeroever van de Leie stroomopwaarts van de grafelijke burcht en als het ware in de schaduw hiervan, in 964 eigenaar moet geworden zijn van alle huiserven die tot het portus behoorden, een recht dat haar in 966 werd bevestigd⁽⁴¹⁾.

Over de omstandigheden waarin de regeling van 964 werd voorbereid weten we niets concreets. Toch wordt men getroffen door het samenvallen ervan in de tijd met de maatregelen die de oude graaf Arnulf in het vooruitzicht van zijn nakende dood aangaande de toekomst van het graafschap heeft getroffen, met name in overleg met koning Lotharius⁽⁴²⁾, die de oorkonde van 964 aan Sint-Pieters heeft verleend en ongetwijfeld een paralleloorkonde aan Sint-Baafs. Misschien werd zelfs bij deze gelegenheid de toekenning van de abtswaardigheid te Sint-Baafs aan Womar, abt van Sint-Pieters, afgesproken⁽⁴³⁾, waardoor de Sint-Baafsabdij weldra in een zo ondergeschikte positie kwam ten opzichte van de Sint-Pietersabdij, dat zij zich wel moest neerleggen bij de toekenning aan Sint-Pieters van de portus-kerk van Sint-Jan-Baptist, waarmede oude historische banden haar zo lang hadden verbonden.

Het mag tenslotte niemand ontgaan dat zowel in de oorkonde voor Sint-Pieters van 964 als in de verloren paralleloorkonde voor Sint-Baafs, zoals we die uit de bevestiging van 966 kennen, de grenzen van het portus,

(41) Verhulst, De vroegste geschiedenis, pp. 34-35 en n. 145. Zie ook n. 38 hierboven.

(42) A.C.F. Koch, Het graafschap Vlaanderen van de 9de eeuw tot 1070, in: Algemene Geschiedenis der Nederlanden, I, Haarlem, 1981, p. 369.

(43) Verhulst, De Sint-Baafsabdij, pp. 63-65, 80-83.

[p. 419]

hoewel niet expliciet aangeduid, toch als duidelijk afgebakend worden verondersteld⁽⁴⁴⁾. Dit portus was al lang niet meer beperkt tot de heuvelrug langs de Schelde bij de Sint-Janskerk waar het ten laatste in de IXde eeuw als zodanig was ontstaan. De regeling van 964 legde voor dit portus ongetwijfeld grenzen vast die ruimer waren dan een eeuw vroeger en die zelfs, in de schaduw van de grafelijke burcht en zeer waarschijnlijk onder de invloed van zijn economische betekenis, ten zuiden van de burcht de Leie hadden overschreden (het zgn. Overleie)⁽⁴⁵⁾. Een preciese afbakening van het portus veronderstelt uiteindelijk misschien ook een bijzonder rechtsstatuut van dit gebied, zowel ten opzichte van de graaf als van de twee grote Gentse abdijen⁽⁴⁶⁾.

Gent

A. Verhulst

(44) Vgl. de tekst hierboven n. 39 en in het bijzonder het woord quoque in de passus ‘extra portum quoque secundum ambitum prefatorum duorum fluminum’. Zie ook de bewijsvoering in Verhulst, De vroegste geschiedenis, p. 35 n. 145.

(45) Gysseling, Gent's vroegste geschiedenis, pp. 29-30.

(46) Enkele hypothesen in dit verband in: Verhulst, De vroegste geschiedenis, pp. 29-30 en Id., Neue Ansichten, p. 10.