Naamkunde. Jaargang 17

[p. 402]

Iets over de woordenschat van een vijftiende-eeuws Dusseldorps Glossarium (F8)

De verwantschap tussen de tweetalige, Latijn-Dietse woordenboekjes uit Cuyck en Dusseldorp, respectievelijk met de signaturen Hs. 15 St.-Agathaklooster en F8 (fol. 1-112) Heinrich Heine Institut, heb ik in 1975 in mijn proefschrift⁽¹⁾, voor de macrostructuur quantitatief kunnen vaststellen op 59.45%. Ook de microstructuur van beide vertoont een interessante verwantschap.

Wat evenwel van beide handschriften niet of nauwelijks vastgesteld is, is de regionale kleur van de taal van de Dietse vertalingen. Hs. 15, ook bekend als Pandecta, viel de eer te beurt door Willem de Vreese gedetermineerd te worden, maar met betrekking tot de couleur locale van het handschrift uit het boekenbezit van het voormalige klooster Frenswegen, gelegen tussen Oldenzaal en Nordhorn, kwam hij niet verder dan van een aantal orthografische verschijnselen te constateren dat ze ‘op de uiterste grens van het Nederlandsch taalgebied (lagen)’. Van handschrift F8 uit de voormalige Koninklijke Bibliotheek van Dusseldorp, weten wij aangaande de volkstaal nog minder.

Het is niet mijn bedoeling in het bestek van deze bijdrage de lokalisering van beide teksten tot een oplossing te brengen. Wel wil ik hier, waar Pandecta en Hs. F8 zo'n grote overeenkomst vertonen in Latijnse macro- en microstructuur, gegevens aandragen om op basis daarvan de vraag te kunnen beantwoorden of die overeenkomsten ook zo opvallend zijn voor de volkstaal van beide. Daarnaast wil ik een eerste aanzet geven om wat meer over de taal van de sympathieke scribent van F8 te achterhalen die wij nu alleen maar heel menselijk kennen door zijn verzuchting aan de voet van fol. 89v: ‘Ego dormio sed cor meum vigilat’.

Ik beperk mij tot een selectie uit de woordenschat en laat zeer bewust de vergelijking van de orthografische varianten buiten beschouwing. Het

(1) P.G.J. van Sterkenburg, Het Glossarium Harlemense. Een Lexicologische Bijdrage tot de Studie van de Middelnederlandse Lexicografie, Martinus Nijhoff, 's-Gravenhage 1975. Het alfabetische Diets-Latijnse deel van F8 (113r-139v) is hier buiten beschouwing gebleven. Ik kom daar t.z.t. op terug.

[p. 403]

materiaal van het Corpus-Gysseling⁽²⁾, aangevuld met een aantal teksten uit streken die in dat Corpus bescheiden vertegenwoordigd zijn, zal in 1985 immers resulteren in een geautomatiseerd bestand dat tot een Dialectatlas van het dertiende-eeuws niet-literaire Middelnederlands⁽³⁾ wordt getransformeerd. Iedere uitspraak gedaan over geografische variaties zou, nu die Atlas zo dicht binnen bereik is, prematuur, onvolledig en mogelijk zelfs speculatief zijn.

Anders ligt dat met betrekking tot de woordenschat. Ondanks de rijkdom van het materiaal van het Corpus-Gysseling is de woordenschat ervan ‘beperkt’ tot de ambtelijke taal en een relatief klein aantal literaire teksten. Om die reden dienen wij de traditionele werkwijzen bij het lokaliseren van teksten op basis van de woordenschat in praktijk te blijven brengen⁽⁴⁾.

Pioniers⁽⁵⁾ op het terrein van het onderzoek naar de middeleeuwse lexicografie hebben aangetoond hoe Latijnse namen voor realia, flora en fauna door compilatoren van woordenboekjes voorzien werden van de benamingen uit hun eigen dialect. Uit genoemde categorieën maakte ik de volgende selectie:

TREFWOORD	PANDECTA	F8
acetum	etic	etick
agna	ouwe	ewe
alueus	korf, molde	troch off molde
arare	ploeghen, eren	eeren
bufo	pedde	pedde
buxus	busboem	bussboem
brucus	keue	keuere
capistorium	molde	molde
capra	seghe	seghe
cepe	cipolle	sipel
ciconia	stork	storck
crema	smaut, roem	rome
culex	mugghe	mughe
doleator	bodeker	bodeker

(2) Maurits Gysseling, Corpus van Middelnederlandse Teksten (tot en met het jaar 1300). Reeks I Ambtelijke Bescheiden (9 delen), 's-Gravenhage 1977. Reeks II Literaire Teksten: deel 1 Fragmenten 1980; deel 2 Der Naturen Bloeme 1981, deel 3 en 4 Rijmbijbel 1983.

(3) Vgl. J. Portier en W. Pijnenburg, Atlas of Early Middle Dutch Language Variants; in: Saskia Daalder and Marinel Gerritsen, Linguistics in the Netherlands 1982, p. 61-69, North-Holland, Amsterdam 1982.

(4) Voor een samenvatting van die methodes zie Van Sterkenburg [1975: 111-121].

(5) Ik denk hierbij vooral aan Erik Rooth, Mittelniederländische Wortstudien; in: Niederdeutsche Mitteilungen 16-21 [1960-1965]; Mario Roque, Receuil général des lexiques français du Moyen Age, Paris 1936-1938 en Klaus Grubmüller, Vocabularius Ex Quo. Untersuchungen zu lateinisch-deutsche Vokabularen des Spätmittelalters, München 1967.

[p. 404]

erinacius	eghel	eghel
fax	vackele	vackele
fragra	eertberen	ertberen
gariofilum	musschaten nagel	muschaten naghel
graculus	scrijc(?)	scric rot, specht,
		marcloef
hedera	wedewinde	eiloeff
hirudo	eghel	eghel
ibis	stork	storck
juuencus	var	ster
limus	slike	slich
linter	troch	troch
locusta	sprinckel, huppe	sprankel, scapel, huppe
		heuspronc
lutifigulus	duppenmeker	duppenmaker
lutum	slijkich	slick
mamburnus	manbaer	manbaer
manipulus	garue, hantvane	garue, hantvane
merula	drosele	drosle
monedula	dole of ka	ka auis dael
nutrix	amme	amme
obstetrix	heuelmoder	heuemoder
papilio	vlogendore	vlogender
passer	luninck, mussche	lunyck
pica	eghester	eghester
porcellus	verken	verken
porcus	zwijn	zwyn
postica	achterdeur	enerdore
puluis	stof	stof
rana	vorsch	vorsch
rastrum	eghede	eghede
rubus	moerboem	morboem
traha	harke	harke
ruminare	edercouwen	ederkawen
sambucus	holendoern	holendoren boem
sinapium	zenep	senep
stercus	mes	strunt
sus	zoghe	mutte
talpa	muelworp	wandworp
trocus	dop	dop
vepres	brome	bram
verruca	warte	warte

De conclusies die hier met voorzichtigheid getrokken lijken te kunnen worden, zijn:

1. Ook qua Dietse woordenschat is er een zeer grote overeenkomst tussen F8 en Hs. 15. Buiten de hierboven gegeven trefwoorden wordt dat

[p. 405]

ook nog onderstreept door het complex wo(e)-woorden. In de Pandecta noteerde ik o.a. qualis woe danich, qualitas woegedanicheit, quantus woegroet, quantuslibet woedane wijs, quantocius woedrade, quantum woe vele, quantuscumque woe groet, quomodolibet wodane wijs, quot wo vele, quotus womanichste, quotennis wo alt, quousque wo lange; in F8 vinden wij quantus wogroet, quantuslibet wodaneweys, quantocius wodrade, quantuscumque wogrot, quomodolibet wo dan wijs, quot wouele, quotus womanigheste, quotennis wo olt, quousque wolanghe.

Wo is de oude vorm van de stedelijke kanselarijen in Kleef, Gelre, Wezel en Meurs⁽⁶⁾. De Saksische gebieden van Oost-Nederland hebben woe (MNW IX, 2733 e.v.).

Er zijn evenwel ook duidelijke verschillen⁽⁷⁾ i.v. agna (193), graculus (237), hedera (238-239), juuencus (240-241), postica, sus en talpa (265-266). Bij agna kiest de Pandecta voor een zuidoostelijke variant; bij graculus is er onzekerheid en wordt gekozen voor de naam van de krekel; bij hedera geniet de Vlaamse, Hollandse en Brabantse vorm de voorkeur; s.v. juuencus is de zuidoostelijke variant gekozen; s.v. postica treffen wij de naam aan die wij in de moderne dialecten in kaart gebracht zien ten westen van de lijn Almelo-Emmerik (vgl. TON 12); bij sus noteerde ik voor de Pandecta zoghe, de variant, die Kiliaan opgeeft voor het Brabants en die op de hedendaagse kaart voorkomt ten zuiden van de lijn Oldenburg-Nordhorn-Almelo-Deventer-Harderwijk (TON 21) en s.v. talpa is er voorkeur voor een Rijnlandse, wellicht ook zuidoostelijke variant (TON 24). Hieruit zou men mogen concluderen dat de Pandecta onmiskenbaar relaties heeft met een zuidelijke vocabula-traditie.

2. De woordenschat van zowel F8 als Pandecta behoort tot die van de noordoostelijke dialecten van ons taalgebied. Dit wordt aannemelijk gemaakt door etic (193), heusprinck (205-207), sipel (215-216), amme (251-252), vorsch (257-258 en TON 17), holendoren (201-205 en DWA 3, 1954). Deze bevindingen kunnen nog meer toegespitst worden door de volgende varianten:

a.	pedde: komt volgens TON 16 voor in de omgeving van Almelo, Enschede, Bentheim, Achterhoek en Münsterland. Kiliaan geeft pedde de aanduiding Sicambrisch.
b.	storck (227-230) is sterk geconcentreerd in Twente.

(6) J. Holmberg, Eine mittelfränkische Uebertragung des Bestiaire d'amour, Uppsala 1925, h.l. 120 e.v.

(7) De cijfers die hierna volgen achter de Latijnse of Middelnederlandse woorden, verwijzen naar de plaats in mijn proefschrift, waar de historische en hedendaagse geografische verspreiding, indien zulks mogelijk was, zijn beschreven.

[p. 406]

c.	eertberen (233-235) komt volgens TON 27 voor ten Oosten van de staatsgrens en in Oost-Twente.
d.	duppenmaker is in elk geval Noordrijnfrankisch (Grubmüller 249). Kiliaan noemt dit woord Hollands, Fries en Sicambrisch.
e.	drosle treffen wij op TON 10 aan ten Oosten van de lijn Koevorden-Nordhorn-Münster. Kiliaan kent het woord niet. Het MNW evenmin.
f.	lunyck is niet bekend aan Kiliaan, maar komt blijkens TON 7 in een uitgestrekt gebied in Duitsland voor, waarbij de westgrens a.h.w. de staatsgrens is. Enschede kent het, niet Almelo, wel Nordhorn, Bentheim, Münsterland en het Roergebied.
g.	warte wordt door Kiliaan niet van een regionale aanduiding voorzien, hoewel hij nadrukkelijk wratte en werte als Brabantse varianten geeft. MNW IX, 1772 noteert dit woord o.a. uit Jan Yperman; ook de Vocabularius Copiosus en de Teuthonista kennen deze variant. Volgens TON 6 ligt het centrum van het verspreidingsgebied van de variant van F8 en Pandecta in het Roergebied. Ten noordoosten van Nordhorn vond ik evenwel ook warte.

Hs. F8 heeft, ondanks de vele overeenkomsten met de oostelijke Pandecta, ook herkenbare wortels in een Duitse vocabula-traditie. Ik wijs hier op talpa wandworp dat blijkens TON 24 voorkomt ten oosten van de lijn Tecklenburg-Münster en Bochum-Münster.

3. De varianten ewe (193), marcloef (237:238) en enerdore (niet bij Kiliaan) uit F8 wijzen op onmiskenbare bindingen met een gebied dat omsloten wordt door de lijn Almelo-Nordhorn-Bentheim-Ahaus-Bocholt-Almelo.

Drosle en warte, die in beide handschriften voorkomen, tonen in elk geval aan dat er sterke relaties zijn met een Nederrijnse en Westfaalse traditie, welke onderwerp van verder onderzoek dienen te zijn.

4. Voor een zo goed mogelijk oordeel over alle aspecten van dit in vele opzichten rijke tweetalige woordenboekje, F8, is meer onderzoek nodig dan ik hier heb verricht. Hs. F8, waarvan de woordenschat overdadig op een Oostmiddelnederlands taallandschap wijst, verdient het in zijn geheel bestudeerd te worden voor de reconstructie van de geschiedenis van de Middelnederlandse lexicografie.

Leiden, december 1983

P.G.J. van Sterkenburg