Naamkunde. Jaargang 17

[p. 358]

Een dertiende-eeuws (?) nederduits (?) Rijmbijbelfragment uit Wolfenbüttel

In 1888 publiceerde O. von Heinemann in zijn artikel⁽¹⁾ ‘Aus zerschnittenen Wolfenbüttler Handschriften’ enkele middeleeuwse handschriftfragmenten uit ‘der von mir zusammengestelten jüngsten classe unserer hss., der classis nova, [...] die nummern von 404.1-404.11’⁽²⁾. Fragment III, in zijn artikel op pp. 73-74 uitgegeven, identificeerde hij als een deel van Maerlants Rijmbijbel. Hij dateerde het in de dertiende eeuw en noemde de taal Nederduits. Het fragment was er een van de vele ongeordende handschriftfragmenten die hij aantrof, toen hij bibliothecaris werd van de Herzog August Bibliothek in Wolfenbüttel. Zo'n vondst is iets bijzonders: fragmenten met Maerlants werk uit de dertiende eeuw zijn er niet zoveel, en zeker niet in het Nederduits. In de Bouwstoffen⁽³⁾ van het Middelnederlandsch Woordenboek komt het niet voor. Het heeft toen niet de aandacht getrokken of Verwijs en Verdam vonden de uitgave onbetrouwbaar of zij hebben de tekst niet gebruikt omdat deze Nederduits was genoemd. Twee vragen die onmiddellijk opkomen, zijn: a) is de datering juist; b) is de lokalisering wel correct? Als de tekst nu eens middelnederlands zou zijn, zouden we, aangenomen dat het schrift goed gedateerd is, een aanvulling⁽⁴⁾ hebben voor het Corpus-Gysseling⁽⁵⁾.

(1) In Zeitschrift für Deutsches Alterthum und Deutsche Litteratur (XXXII), p. 69 e.v.

(2) Dit citaat op p. 70 van zijn art.

(3) E. Verwijs, J. Verdam, Middelnederlandsch woordenboek I-XI. Voltooid door F.A. Stoett. M. Nijhoff, 's-Gravenhage 1885-1952. Deel X bevat o.a. de Bouwstoffen door W. de Vreese en G.I. Lieftinck. Drs. J. Biemans (UB Leiden) deelde mij mee dat het in de Bibliotheca Neerlandica Manuscripta van W. de Vreese ook niet wordt vermeld.

(4) In het bijzonder voor het Corpus van middelnederlandse teksten (tot en met het jaar 1300); reeks II: literaire handschriften. 1: Fragmenten. Uitgegeven door M. Gysseling m.m.v. en van woordindices voorzien door W. Pijnenburg. M. Nijhoff, 's-Gravenhage 1980.

(5) Enige aanvullingen op het Corpus-Gysseling zijn hier op hun plaats. De eerste twee zijn al door Gysseling gecanoniseerd.
Een eerste aanvulling leveren nieuwe fragmenten van het hs. uit het eerste kwart van de 13de eeuw van Heinric van Veldekes Servaes. Dr. J. Deschamps ontdekte ze in 1980 te München. Een uitgave is in voorbereiding.
Een tweede aanvulling vormt het Glossarium Bernense, uitgegeven door L. de Man en P.G.J. van Sterkenburg ('s-Gravenhage 1977). Het hs. zal men in de eerste helft (zo niet het eerste kwart) van de dertiende eeuw dienen te plaatsen. Zie het artikel van J.P. Gumbert en mij ‘Een Nederlands woordenboek uit de 13e eeuw’, TNTL 94 (1978), pp. 176-200.
Een derde aanvulling levert een blad met een mnl. medisch-farmaceutische tekst die verwant is aan het Antidotarium Nicolai. Het schrift mag men dateren in het vierde kwart van de 13de eeuw. De tekst is, met een foto van het blad (Tübingen, U.B. ms. Germ. (folio) nr. 751, f^o 28 v^o), uitgegeven door W.F. Daems in zijn art. ‘De middelnederlandse vertalingen van het Antidotarium Nicolai’, Scientiarum historia 3 (1961), pp. 14-19. Over de datering zegt G. Keil in zijn bespreking van Daems' ed. van het Boec van medicinen in Niederdeutsche Mitteilungen 24 (1968), p. 144: ‘Anhand des archaischen Schriftbilds liegt die Datierung “um 1300” eher zu spät als zu früh’.
Een vierde aanvulling is een gedeelte, ca. 300 verzen, van Der naturen bloeme in fragmenten die behoren tot hetzelfde hs. waarvan de Münchense fragmenten M deel uitmaken die in het Corpus-Gysseling reeks II, deel 2 werden uitgegeven. Drs. J. Biemans ontdekte deze fragmenten in de Stadtbibliothek te Trier. Van hem zal een codicologisch artikel hierover verschijnen in het TNTL. De tekst hoop ik binnenkort te publiceren.
Een vijfde aanvulling vormen de Leidse fragmenten van Floris ende Blancefloer ‘geschreven tegen het einde van de dertiende eeuw in West-Vlaanderen’. Zie P.F.J. Obbema, ‘Van schrijven naar drukken’, p. 23, met een facsimile van twee pagina's, in Boeken in Nederland. Vijfhonderd jaar schrijven, drukken, en uitgeven. [...]. Grafisch Nederland 1979. De daar opgegeven signatuur is niet Letterk. 205 maar Letterk. 2040. De datering van De Vreese, in de Bouwstoffen onder nr. 390 sub 10, luidt: ‘uit de laatste jaren der 13de eeuw’.
Een zesde aanvulling dank ik prof. Gumbert. Hij wees me erop dat de Gentse fragmenten van Alexanders geesten (Gent, U.B. 2749, 6) in de 13e eeuw gedateerd kunnen worden. Vgl. Bouwstoffen nr. 16, b, nr. 1404 en nr. 998, B, 5.
Een zevende aanvulling is te vinden in het laat-dertiende-eeuwse fragment (Keulen, Stadsarchief W 4^o 327*) van een middelnederlandse Herbarijs. De tekst is, met twee foto's (helaas niet op ware grootte) van het dubbelblad, uitgegeven door W.L. Braekman in zijn art. ‘Het Keulse fragment van een Middelnederlandse Herbarijs’, VMA 1973, pp. 38-64, en door hem in het begin van de veertiende eeuw gedateerd. Volgens M. Gysseling, pp. 43-44, zou de tekst gelokaliseerd kunnen worden in het gebied ten oosten van Oudenaarde.
Over mogelijke andere aanvullingen kan ik bij gebrek aan voldoende gegevens nu niets zeggen.

[p. 359]

Voor de beantwoording van de beide vragen is het noodzakelijk het fragment te bekijken. Wolfenbüttel is nogal ver weg en daarom wilde ik proberen met foto's van het stukje perkament een antwoord op mijn vragen te krijgen. Von Heinemann had helaas niet de signatuur van het fragment opgegeven. De catalogus van H. Butzmann⁽⁶⁾ bracht uitkomst: op p. 319 vermeldde hij onder nr. 404.9 (14) Novi: ‘Jakob van Maerlant: Rijmbibel. Fragment. Pergament. Ein Streifen 4 × 15 cm. XIV. Jh. Niederlande [...]’, en verwees naar het artikel van Von Heinemann. Het bestellen van de foto's was nu niet zo moeilijk meer. Waren mijn vragen nu ook beantwoord? Ja, als ik mag vertrouwen op het oordeel van een ervaren handschriftonderzoeker, die voor de lokali-

(6) H. Butzmann, Die mittelalterlichen Handschriften der Gruppen extravagantes, novi und novissimi. Frankfurt am Main 1972.

[p. 360]

Wolfenbüttel, Herzog August Bibliothek 404.9 (14) Novi, v^o en r^o.

[p. 361]

sering wellicht een taalkundige had geraadpleegd. Twee nieuwe vragen drongen zich op: 1) waarom lopen de dateringen uiteen; 2) waarom is er zo'n groot verschil in lokalisering?

Laat ik beginnen met een korte beschrijving van het fragment. Blad en bladspiegel meten resp. ca. 40 × 150 mm en ca. 38 × 125 mm. Recto en verso⁽⁷⁾ zijn beschreven: 2 kolommen, 8 regels per kolom. Oorspronkelijk moet het blad breder geweest zijn: de linkermarge is, op de rectozijde bezien, tot vlak voor de ‘hoofdletterkolom’, op een klein stukje aan de bovenkant na, afgesneden. De rechterbenedenhoek is besnoeid. Ter hoogte van de derde regel van onderen is het perkament horizontaal gevouwen geweest en heeft het enkele bindgaatjes. In kolom b van het recto is de tekst hier en daar onleesbaar geworden. In dezelfde kolom zijn aan de boven- en onderzijde nog kleine gedeelten van staarten stokletters overgebleven: het fragment is dus noch het bovenste noch het onderste deel van een blad. Op de foto's heb ik geen prikgaatjes of liniëring kunnen vinden.

De tekst is geschreven door één kopiist, in een littera textualis. Het schrift mag vakwerk genoemd worden. Er zijn geen bijzondere afkortingen. De punt is gebruikt als isoleringsteken bij cijfers, bijv. .vi. en .vij.sten, en eenmaal bij een afkorting: cō. Boven de i is niet consequent als onderscheidingsteken een acutus geplaatst. De beginletters van de verzen zijn in een aparte (hoofd)letterkolom geplaatst, maar niet gerubriceerd.

Het strookje heeft gediend als verstevigingsmateriaal in een boekband, nl. als scharnier tussen een van de platten en het boekblok⁽⁸⁾. Daarop wijzen de horizontale vouw op ca. 10 mm van de onderkant en de daarin voorkomende bindgaatjes. Over de herkomst zegt⁽⁹⁾ Von Heinemann dat het behoorde tot de fragmenten ‘welche meine amtsvorgänger von den büchern, zu deren einbande sie gedient, abgelöst und deren besonderen aufbewahrung für würdig erachtet hatten’.

(7) Wat ik recto noem, is door Von Heinemann voor verso aangezien, wsch. omdat deze zijde minder goed leesbaar is dan de andere. Zijn vergissing bracht hem tot de uitspraak: ‘beide seiten folgen einander somit in umgekehrter ordnung’ (p. 73 van zijn art.). Vandaar dat in zijn uitgave de verzen niet in de goede volgorde staan. Op de foto's die ik uit Wolfenbüttel kreeg, was deze vergissing nog aanwezig: het onderschrift noemde het recto ‘verso’ en het verso ‘recto’.

(8) Drs. J. Biemans was zo vriendelijk mij hierop te wijzen. Eenzelfde functie had het door hem beschreven Puissant-fragment. Zie zijn art. ‘Nieuwe fragmenten van handschriften van de “Spiegel historiael” in vier kolommen’, TNTL 99 (1983), p. 20.

(9) Op p. 68 van zijn art.

[p. 362]

Waarom lopen de dateringen uiteen? De verklaring is, lijkt mij, dat de negentiende-eeuwse tekstuitgever niet voldoende kennis van het Nederlandse schrift uit de dertiende en veertiende eeuw bezat. Dat is ook heel begrijpelijk: anno 1888 stond de paleografie van dat schrift nog in de kinderschoenen. Men zou kunnen denken dat het schrift op de grens van de 13de en 14de eeuw ligt, en daarom verschillend is gedateerd. Dat is niet het geval. Enkele typische dertiende-eeuwse trekjes als het overwegend gebruik van de lange s op het woordeinde, het vrijwel uitsluitende gebruik van de a ‘in een verdieping’, het niet of nog zelden gebruiken van rondboogverbindingen, deze kenmerkende trekjes heeft dit boekschrift niet⁽¹⁰⁾. Met de datering in de veertiende eeuw van Butzmann kan ik mij best verenigen⁽¹¹⁾.

Waarom is er zo'n groot verschil in lokalisering? Voor een antwoord op deze vraag is het nodig de eerste editie te vergelijken met wat er in het handschrift staat. De eerste editie is namelijk nogal gebrekkig. Eerst geef ik de translitteratie van Von Heinemann. Tussen ( ) staat de regelnummering uit de Rijmbijbeleditie van David⁽¹²⁾ die hij gebruikte om de tekst te identificeren. Door van die regelnummers 12 af te trekken vindt men de versnummers van de Rijmbijbeleditie in het Corpus-Gysseling⁽¹³⁾. Tussen [ ] heb ik recto en verso en kolommen aangegeven.

[v^o a] (6701)

ende daudre keerden toten here

die c̄ō sette hem ter were

die van der bage niet ne wiste

ende iosue die weec met liste

so dat hine ente sine mede

verre..... van der stede

metti..... ief hi vp den scilt

.. ē hi.or die were hilt

[v^o b] (6742)

der si water in voaren scinen

ghelapte scoen oud ende hart

haer broot ṽrnich ende zwart

galgala hiet verstaet wel

dar tfolc lach van israel

sident dat si der iordane leden

had si gelegen der ter steden

die boden seiden wi comen geuaren

(10) Vgl. TNTL 94 (1978), p. 178.

(11) Prof. dr. J.P. Gumbert was zo vriendelijk deze datering te bevestigen.

(12) J. David, Rymbybel van Jacob van Maerlant [...] 1-3. Brussel 1858-'59.

(13) Corpus van middelnederlandse teksten (tot en met het jaar 1300); reeks II: literaire handschriften. 3: Rijmbijbel/Tekst. Uitgegeven door M. Gysseling m.m.v. en van woordindices voorzien door W. Pijnenburg. M. Nijhoff, Leiden 1983.

[p. 363]

 

[r^o a] (6619)

 

voor die arke tere scare

 

ende don gewapinde camen nare

 

singen gingensi haren pat

 

ten eersten dage om die stat

 

ende keerden weder daer si lagen

 

sus vunden si bin VI dagen

 

ten VIJsten dage ginc al die somme

 

die stede VII weruen omme

 

[r^o b] (6660)

 

verwinnen wel die stat allen

 

doo si tote Hay camen

 

ie ordensi geseynfiert tezamen

 

van den boden van der stede

 

ende verloren der ooc mede

 

XXXVI man vntzelt

 

ende landt Josue vertelt

 

scuendi sine cleder werde

Hierna volgt mijn translitteratie, die ik naar foto's heb gemaakt. Tekst tussen [ ] is door mij aangevuld naar de Rijmbijbeluitgave (naar hs. Brussel, K.B. 15.001) van Gysseling op plaatsen waar tekst verloren is gegaan door verminking van het fragment of waar tekst onleesbaar is. Oplossingen van afkortingen heb ik alleen gecursiveerd als de oplossing twijfelachtig leek. Bij een zo klein gedeelte van een handschrift zijn er namelijk niet altijd voluitgeschreven vormen op grond waarvan men voor een bepaalde oplossing kan kiezen. De letters i, j, u en v heb ik naar modern gebruik genormaliseerd, evenals aaneengeschreven woorden, die ik, behalve bij pro- en enclise, heb gescheiden⁽¹⁴⁾. De regelnummering die ik heb toegevoegd, is die van Gysselings Rijmbijbeluitgave.

[r^o a] 6607

voor die arke tere scare

ende dongewapinde camen nare

singen⁽¹⁵⁾ gingen si haren pat

ten eersten dage om die stat

ende keerden weder daer si lagen

dus pijnden si bin vi dagen

ten vijsten dage ginc al die somme

die stede vij werven omme

[r^o b] 6648

verwinnen wel die stat allene⁽¹⁶⁾

doe si toten hay camen

(14) Argumenten hiervoor in TNTL 94 (1978), pp. 185-186.

(15) Lees swigende. De kopiist - of een kopiist voor hem - heeft svi als sin gelezen en het suspensieteken voor de over het hoofd gezien.

(16) Lees gemene. Vers 6647 eindigt op allene!

[p. 364]

 

[w]erden si gesc[on]fiert tezamen

 

van den b[o]den⁽¹⁷⁾ van der stede

 

ende verloren daer oec mede

 

xxxvi man upt [v]elt

 

ende d[oe m]ent josue vertelt

 

scue[r]di sine cleder werde//

 

[v^o a] 6689

 

ende dandre keerden toten here

 

die coninc sette hem ter were

 

die van der lage niet ne wiste

 

ende josue die weec met liste

 

so dat hine ente sine mede

 

verre t[rec]te van der stede

 

mettie[n] hief hi up den scilt

 

[die]n hi [vo]r die were hilt

 

[v^o b] 6730

 

daer si water in voeren scinen

 

ghelapte scoen oud ende hart

 

haer broot vinnich⁽¹⁸⁾ ende zwart

 

galgala hiet verstaet wel

 

daer tfolc lach van israel

 

sident dat si der⁽¹⁹⁾ jordane leden

 

had si gelegen daer ter steden

 

die boden seiden wi comen gevaren//

In de eerste uitgave zijn als opvallende leesfouten aan te wijzen: daudre (6701), bage (6703), voaren (6742), vr̃nich (6744), sus (6624), vunden (6624), allen (6660), doo (6661), tote (6661), ie ordensi (6662), vntzelt (6665), landt (6666) en scuendi (6667). Enkele daarvan kunnen geleid hebben tot de overtuiging dat de tekst Nederduits is, nl. bage (‘boog’), don (conj. ‘toen’), sus (adv. ‘zo’), vunden (verl. tijd van vinden) en vntzelt (‘ontzield’?). Dat in deze tekst consequent ende ‘en’ gebruikt is en niet unde, heeft Von Heinemann niet tot twijfelen gebracht. Het opvallende verschil in lokalisering is dus terug te voeren op aperte leesfouten, die onder meer veroorzaakt zullen zijn door een te geringe kennis van het middelnederlands. Butzmann heeft het fragment kennelijk beter gelezen. Is de tekst in een bepaalde regio te situeren? Ik zou niet verder willen gaan dan: westelijk middelnederlands. Er zijn, voor zover ik zie, geen argumenten op grond waarvan men deze tekst nog preciezer, bijv. in

(17) Lees lieden.

(18) De kopiist had aanvankelijk venich geschreven. De e heeft hij in i verbeterd en een suspensieteken erboven gezet.

(19) Lees de.

[p. 365]

Holland of Vlaanderen, kan plaatsen⁽²⁰⁾. Integendeel, juist het ontbreken van typische dialecteigenaardigheden is hier treffend.

Een geval als dit maakt weer eens duidelijk dat middeleeuwse handschriften en de uitgaven van de teksten daarin, van tijd tot tijd opnieuw moeten worden onderzocht. Tevens dat men dateringen en lokaliseringen uit de oudere vakliteratuur niet zonder meer mag overnemen⁽²¹⁾.

december 1983 Leiden

J.J. van der Voort van der Kleij Instituut voor Nederlandse Lexicologie

(20) hay in vs. 6649 is de naam van de stad Ai (vgl. het boek Jozua in de vert. van het Ned. Bijbelgenootschap). Het is mogelijk dat de h hyperkorrekt is. Dit maakt het nog niet noodzakelijk deze tekst Vlaams te noemen. De afschrijver kan deze vorm zo overgenomen hebben omdat hij deze niet begreep. In vs. 6731 heeft hij oud en niet houd! Wel is het wsch. dat de legger van de kopiist Vlaams is of op een Vlaams voorbeeld teruggaat.

(21) Enkele gelijksoortige gevallen van een onjuiste lokalisering behandelt drs. J. Biemans in TNTL 100 (1984) in zijn twee artikelen (ter perse) ‘Middelnederlandse fragmenten in de stadsbibliotheek van Trier’ I en II.
In de recente vakliteratuur troffen mij twee onjuiste dateringen. Ria Jansen-Sieben geeft voor de mnl. tekst op f^o 31 van het hs. Paris B.N., ms. Lat. 7998, dat zij een van de oudste (dicht-)werken noemt over de invloed van de maan, de datering ‘anno 1305’. Zie p. 35 van haar waardevolle art. ‘Middelnederlandse vakliteratuur’ in G. Keil, P. Assion eds., Fachprosaforschung. [...]. Berlin 1974. De datering 1305 is die van de Latijnse tekst op dit blad, waarop in de 15de eeuw de mnl. tekst is bijgeschreven volgens p. 445 van Ch. Samaran, R. Marichal, Catalogue des manuscrits en écriture latine [...] II. Bibliothèque Nationale, fonds Latin. Paris 1962. In het bijbehorende platendeel is op plaat XXXIX het gedeelte met de datering te zien. Prof. Gumbert wees mij erop dat de datering, 15de eeuw' te laat is. Volgens hem is de toegevoegde mnl. tekst vroeg in de 14de eeuw (maar na 1305) geschreven. Het schrift lijkt hem uit dezelfde tijd als het Büdinger fragment van Van Velthems Spiegel historiael ([‘c. 1315’] vgl. Bouwstoffen nr. 1322 sub 2).
De tweede onjuiste datering is toegekend aan de ‘clene lancfranc’, een vertaling of bewerking van de Chirurgia parva [1296] van Lanfranc van Milaan. In zijn Middelnederlandse geneeskundige recepten [...] (Gent 1970) geeft Braekman op pp. 49-53 een inhoudsopgave van het hs. Paris Bibliothèque de l'Arsenal, ms. 8216. Het laatste blad van die mnl. tekst draagt de datering ‘Finitur anno domini M.CCC.XCVI des ander daghes na onser vrouwen dach annonciatio inden oest’ [cursivering van de ed.]. Braekman merkt dan op: ‘De gegeven datum slaat niet op de vertaling doch op de datum waarin het werk door Lanfranc beëindigd werd’ (p. 52). Volgens de Lessico universale Italiano [...] XI, Roma 1973, p. 492, stierf Lanfranc echter in 1306. Zou de datering niet toch die van de vertaling/bewerking zijn? Een andere mogelijkheid is: M.CCC.XCVI is een verschrijving voor M.CC.XCVI, het jaar waarin Lanfranc zijn werk voltooide. De mnl. vert./bewerking is dan niet gedateerd door de vertaler of kopiist. Overigens wordt het hs. niet i.t.t. wat Braekman op p. 49 meedeelt, vermeld op p. 197 van de Catalogue des manuscrits en écriture latine [...] I (Paris 1959) van C. Samaran en R. Marichal. Wel op p. 454 van de ‘Table chronologique’, waar een * aangeeft dat het globaal gedateerde ([XIV^e S., fin]) hs. summier is onderzocht. In de ‘Notices sommaires’ vindt men bij nr. 135 op p. 409 meer gegevens.