Naamkunde. Jaargang 17

[p. 347]

't Is van + hoofdzin

Wanneer een Aalstenaar zegt 't is van bedriegt⁽¹⁾ den boer, dan bedoelt hij daarmee dat hij een bepaalde handeling of toestand als bedrog beschouwt. Wie de bedrieger is, kan de toegesprokene afleiden uit de situatie of uit wat vroeger werd gezegd. Daarom wordt die ook niet speciaal genoemd. De betekenis van 't is van bedriegt den boer zou men kunnen weergeven met: 't is bedrog. Syntaktisch heeft de konstruktie 't is van bedriegt den boer het kenmerk dat het werkwoord zijn met onbepaald subjekt het wordt aangevuld met een van-groep met een imperatiefzin. Dergelijke grammatikale verbindingen schijnen vrij ongewoon. We vinden ze althans niet besproken in Nederlandse grammatika's. Wel geeft C.G.N. De Vooys⁽²⁾ voorbeelden van een substantief-kern met als nabepaling een van-groep ‘met een zinnetje’: een lawaai van-wat-ben-je-me! - een koek van-heb-ik-jou-daar - de glans van weet je nog, toen? De auteur merkt op dat die zinnetjes na van de waarde hebben van een substantief: een lawaai van de andere wereld - een koek van verbazende omvang - de glans van dierbare herinneringen. Ook het WNT, XVIII, 409 citeert konstrukties waarin dergelijke van-groepen fungeren als kwalificerende nabepalingen: 'n paniek van-heb-ik-je-daar - zijn partij van-hou-je-taai - 'n redenering van-lik-m'n-vestje. Twee citaten zijn overgenomen uit Corn.-Verv.: ne' kleermaker van kust me'gat - iets van lekt-mij'-lipken. Wat de syntaktische struktuur betreft, dient men deze van-groepen met hoofdzin naar de vorm⁽³⁾, als attributieve nabepaling, te onderscheiden van 't is van bedriegt den boer, waarin een van-hz-groep fungeert als syntaktische aanvulling bij het werkwoord zijn.

In idiotika van dialekten in Vlaams-België vinden we niet veel gegevens i.v.m. bedriegt den boer. I. Teirlinck interpreteert de oorspronkelijke imperatiefzin bedriegt-den-boer als een substantief⁽⁴⁾, wat blijkt

(1) Met assimilatie van [t] + [d] > [t]. - Andere fonetische varianten die syntaktisch niet belangrijk zijn, worden niet aangeduid.

(2) Nederlandse spraakkunst, 1957⁴, § 176.

(3) Verder voorgesteld als van-hz-groep.

(4) Dat doet ook de Aalsterse romancier L.P. Boon in ‘De Kapellekensbaan’:... maar leer er uit dat in deze tijd achter de schoonste leuzen alleen bedriegt-den-boer hoogtij viert.

[p. 348]

uit het lidwoord nem in 't was er nem bedriegt-dem-boer. Liev.-Coopm. geeft bij bedriegen de uitdrukking het is bedriegt den boer, waarin boer afwisselt met boel⁽⁵⁾, blijkbaar zonder betekenisverschil voor de hele uitdrukking. Belangrijk is dat Liev.-Coopm., zoals Teirl., geen voorzetsel van vermeldt. Toch is Teirl. niet heel konsekwent in het al dan niet gebruiken van van, want bij kult-den-boer, dat hij ook als substantief met de betekenis ‘bedriegerij, fopperij’ interpreteert, staat: 't was va' kultdem-boer, met van. Ook bij bedriegt-den-boer vermeldt Teirl. een konstruktie met van, maar het is niet duidelijk of van in verband moet worden gebracht met de funktie van attributieve nabepaling bij iet als pronominale kern: dat es (iet) van dem bedriegt-den-boer⁽⁶⁾. Het valt op dat Teirl. met het lidwoord dem ook in deze konstruktie de substantiefwaarde van de imperatiefzin illustreert.

Vermoedelijk parallel in de syntaktische struktuur is het ook in Aalst te horen 't is van likt mijn lipken, waarmee de spreker zijn waardering uitspreekt voor een bepaalde spijs of drank. Het betekent eigenlijk ‘ik vind het heel lekker’. Die zin wordt ook wel gezegd om de goede kwaliteit van andere konkrete dingen te noemen, maar er is de konnotatie bij dat de spreker ervan geniet of genoten heeft.

Wat de eigenlijke struktuur is van de zin likt mijn lipken is moeilijk uit te maken. Interpreteert men likt mijn lipken als een oorspronkelijke imperatief, dan is het moeilijk mijn lipken als direkt objekt te zien, want dat zou betekenen dat de spreker de toegesprokene vraagt bij hem de lip te komen likken om aan te tonen dat de spreker iets lekker vindt. Dat is nonsens. Het deel likt mijn lipken interpreteren als een imperatieve samenstelling⁽⁷⁾ biedt geen oplossing, omdat men dan met hetzelfde semantische probleem zit: er blijft een niet te overbruggen tegenstelling tussen de imperatief likt en het possessief pronomen mijn. Men zou ook kunnen denken aan een mededelende zin, met ik als niet (meer?) uitgedrukt subjekt, maar enig spoor van een gutturale klank vóór likt hebben we niet kunnen vinden. Mogelijk lijkt wel dat de imperatief likt oorspronkelijk gevolgd werd door een soort aanspreking mijn lipken. De

(5) De uitdrukking met boel is niet beperkt tot Gent. Zie verder pag. 351.

(6) Met als synoniemen:... (iet) van dem bedriegt-den-duvele,... (iet) van dem bedriegt-den-snul,... (iet) van dem bedriegt-den-uil,... (iet) van dem bedriegt-den-zot.

(7) een waaghals, een stokebrand, een spring-in-'t veld, een kijk-in-de-pot, een slokop, een flapuit. (zie o.m. A. van Loey: ‘Schönfeld's historische grammatica van het Nederlands’, 1970, § 150, C.G.N. de Vooys: Nederlandse spraakkunst, 1957⁴, § 81 - M.C. van den Toorn: Nederlandse grammatica, 1981⁷, pag. 208.

[p. 349]

spreker zou dan als het ware zijn eigen lip ertoe aanzetten aan iets te likken, omdat hij die spijs of drank erg lekker vindt. De Bo interpreteert lek-mijn-lippe als een substantief met de betekenis ‘lekker beetje’. Twee voorbeelden hebben de van-hz-groep als attributieve nabepaling bij de pronominale kern iets: dat is nog iets van lek-mijn-lippe. - iemand iets geven van lek-mijn-lipken. Daarnaast vermeldt De Bo ook: dat is lek-mijn-leppe, ook hier dus zonder van. Ook Desnerck interpreteert lekme-liptsje als een substantief, dat, zonder van, verbonden wordt met da's. Bij Corn.-Vervl. vindt men de van-hz-groep alleen als attributieve nabepaling: iet van lekt-mij(n)-lipken. Teirlinck interpreteert ook de als synoniemen voorgestelde imperatiefzinnen lekt-mijnen-baard, lekt-mijn-leppe en lekt-mij'-lepke als substantieven. Bij lekken geeft Liev.-Coopm. voorbeelden van 't is, verbonden met een imperatiefzin, telkens zonder van: 't is lek mijn leppe, lek mijn baardje of lek mijn hondeke, waarmee de spreker zijn waardering voor eten of drinken uitspreekt. Daarnaast zijn er ook de uitdrukkingen 't is lek mijn bolle, lek mijn gat, lek mijn konte of lek mijn kloten, die volgens de auteur gebruikt worden ‘wanneer iets slecht of verkeerd uitvalt, of bij het doen van vergeefse moeite’. L.W. Schuermans citeert 't is van likt mijn lipken bij D. Sleeckx.

Geografische verspreiding

Om enig idee te krijgen van de verspreiding van de uitdrukkingen 't is van bedriegt den boer en 't is van likt mijn lipken, hebben we in een schriftelijke enquête aan Gentse studenten Nederlands gevraagd of ze die konstrukties in hun dialekt kenden en wat die betekenden. In totaal kregen we gegevens van 307 informanten voor 133 verschillende dialekten. De betekenissen komen grotendeels overeen met de hierboven vermelde omschrijvingen. Ook hier is de kennis bij sprekers van een zelfde dialekt niet uniform. Wanneer we voor een bepaalde plaats een van de onderzochte konstrukties als bekend noteren, dan bedoelen we daarmee dat ten minste 1 informant de konstruktie kent. Bij de bespreking van de geografische verspreiding van de uitdrukkingen die we onderzoeken, mag niet uit het oog worden verloren dat de Gentse studenten in de overgrote meerderheid wonen in West- of Oost-Vlaanderen of in het aangrenzende deel van Brabant of Antwerpen. De resultaten van de enquête zijn daardoor sterk regionaal beperkt.

't Is van bedriegt den boer

Er zijn opgaven voor plaatsen in de noordelijke helft van West-Vlaanderen⁽⁸⁾

(8) Heist (H 1), Knokke (H 2), Blankenberge (H 3), Sijsele (H 41), Veurne (H 84) en Tielt (H 123). - Met ten minste 1 opgave van boel: Brugge (H 36), Sijsele (H 41).

[p. 350]

[p. 351]

en in heel Oost-Vlaanderen⁽⁹⁾. Ook een enkele informant uit de stad Antwerpen meent de konstruktie te kennen tegenover vier die er niet vertrouwd mee zijn.

Voor bijna de helft van de dialekten waar men de uitdrukking kent, wordt opgegeven: 't is van bedriegt den boel. Een verklaring voor een zuiver fonetische ontwikkeling boer → boel lijkt er niet te zijn, hoewel beide auslauten als likwieden artikulatorische kenmerken gemeen hebben. Vermoedelijk werd de uitdrukking 't is van bedriegt den boer niet goed begrepen en werd boer verdrongen door boel, dat een erg vage betekenis heeft. Een nog sterkere vervorming geeft Oostakker (I 203) met 't is nen bedriegden boel, met morfologisch niet te verantwoorden bedriegden.

Enkele dialekten, Lede (O 46), Erpe (O 52) en Aalst (O 61), geven 't is bedriegt den boer, zonder van. Voor Aalst is er 1 informant die van niet gebruikt, terwijl dat wel gebeurt bij 8 andere Aalsterse dialektsprekers. In het Aalsters dat ik spreek, is van in die konstruktie altijd aanwezig.

(9) Eeklo (I 158), Stekene (I 171), Kemzeke (I 172), Zomergem (I 192), Lochristi (I 203), Lokeren (I 208), Waasmunster (I 212), Nevele (I 233), Gent (I 241), Beervelde (I 251a), Overmere (I 253), Uitbergen (I 254), Zele (I 258), Buggenhout (I 273), Vurste (O 32), Westrem (O 39), Erpe (O 52), Mere (O 56), Erembodegem (O 65), Oudenaarde (O 98), Welle (O 147), Ninove (O 152), Hekelgem (O 153), Nukerke (O 202), Etikhove (O 203), St.-Maria-Lierde (O 214). Met ten minste 1 opgave van boel: St.-Niklaas (I 175), Wetteren (I 255), Dendermonde (I 262), Merelbeke (O 22), Lede (O 46), Aalst (O 61), Zottegem (O 117) en Geraardsbergen (O 228). Met alleen boel: Oostakker (I 202), Zwijnaarde (I 246), Grembergen (I 259), Moorsel (O 62), Hillegem (O 129), Herzele (O 133) en Ronse (O 265).

't Is van likt mijn lipken

Deze uitdrukking vinden we verspreid over heel Oost⁽¹⁰⁾- en West-Vlaanderen⁽¹¹⁾, waar nu ook de zuidelijke helft, met vooral enkele

(10) Maldegem (I 154), Kleit (I 154a), Eeklo (I 158), Ertvelde (I 164), Zelzate (I 165), Koewacht (I 168), Knesselare (I 185), Zomergem (I 192), Vinderhoute (I 194), Lokeren (I 208), Nevele (I 233), Mariakerke (I 240), Gent (I 241), St.-Amandsberg (I 242), Beervelde (I 241a), Zwijnaarde (I 246), Dendermonde (I 262), Oeselgem (O 6), Deinze (O 14), Merelbeke (O 22), Scheldewindeke (O 36), Wanzele (O 44a), Mere (O 56), Aalst (061).

(11) Knokke (H 2), Blankenberge (H 3), Damme (H 14), Middelkerke (H 15), Oostende (H 16), Snaaskerke (H 22), Klemskerke (H 23), Brugge (H 36), Sijsele (H 41), Nieuwpoort (H 46), Koekelare (H 61), Veldegem (H 67), Veurne (H 84), Bulskamp (H 86), Diksmuide (H 108), Lichtervelde (H 117), Tielt (H 123), Roeselare (N 38), Poperinge (N 67), Ieper (N 72), Moorslede (N 78), Harelbeke (N 91), Wervik (N 130), Wevelgem (N 139) en Kortrijk (N 141).

[p. 352]

[p. 353]

plaatsen aan de Leie, de uitdrukking 't is van lik(t) mijn lipken kent. Ook in de stad Antwerpen en in de Brabantse plaatsen Londerzeel (I 275) en Wemmel (O 165) spreekt men met die uitdrukking zijn hoge waardering uit, zoals ook heel wat meer oostwaarts in Beringen (K 318) en in Sint-Truiden (P 176). Het valt wel op dat maar weinig dialekten in het Land van Waas 't is van lik(t) mijn lipken gebruiken.

't Is van 'k zal/ga u/je gaan hebben

Bij de enquête werd aan de informanten ook gevraagd of ze nog andere konstrukties met 't is van kenden⁽¹²⁾. Velen geven op: 't is van 'k zal/ga u/je gaan hebben. De spreker drukt ermee uit dat volgens hem iets maar zus en zo is, dat het stuntelig werk is, dat het niet veel soeps is. Opvallend tegenover de hierboven besproken konstrukties is dat op van niet een imperatiefzin volgt, maar wel een mededelende zin, waarin een soort bedreiging wordt geuit. Buiten in het oostelijk deel van Oost-Vlaanderen schijnt men 't is van 'k zal/ga u/je gaan hebben in de twee Vlaamse provincies⁽¹³⁾ te hanteren.

(12) Sommigen gaven op: 't is van mijn voeten, 't is van mijn kloten, waarmee de spreker uitdrukt dat hij iets slecht of minderwaardig vindt. Ook zijn kwaad humeur blijkt er uit. Dergelijke konstrukties hebben een andere struktuur: op van volgt een substantiefgroep en niet een hoofdzin. Ze verdienen een apart onderzoek, zoals ook 't is van moetens.

(13) Knokke (H 2), Blankenberge (H 3), Damme (H 14), Middelkerke (H 15), Oostende (H 16), Snaaskerke (H 22), Brugge (H 36), Sijsele (H 41), Koksijde (H 43), Westende (H 44), Nieuwpoort (H 46), Veldegem (H 67), Veurne (H 84), Diksmuide (H 108), Lichtervelde (H 117), Tielt (H 123), Moerkerke (I 152), Beernem (I 183), Poperinge (N 67), Ieper (N 72), Harelbeke (N 91), Menen (N 132), Kortrijk (N 141), Oeselgem (O 6), Wielsbeke (O 76), Waregem (O 80), Eeklo (I 158), Assenede (I 161), Waarschoot (I 190), Lovendegem (I 193), Oostakker (I 202), Lokeren (I 208), Mariakerke (I 240), Gent (I 241), Ledeberg (I 247), Gentbrugge (I 248), Wetteren (I 255), Deinze (O 14), Merelbeke (O 22), Vurste (O 32), Westerm (O 39), Wanzele (O 44a), Zottegem (O 117), Deftinge (O 216).

Andere 't is van -hz- konstrukties

Buiten de drie hierboven besproken 't is van -hz- konstrukties komen nog veel andere in ons materiaal voor. Ze lijken niet gestereotypeerd te zijn, wat verklaart dat het meestal gaat om 1 opgave voor 1 dialekt. De betekenis is meestal uit de zin zelf af te leiden.

Met imperatiefzin

Dergelijke konstrukties worden duidelijk het meest gebruikt: 't is van kust mijn voeten: Damme (H 14) en Tielt (H 123) - 't is van lik mijn

[p. 354]

[p. 355]

voeten: Gent (I 241) - 't is van kust mijn kloten: Brugge (H 36), Wevelgem (N 139), Merelbeke (O 22), Waregem (O 80) - 't is van loop naar de maan: Assenede (I 161) - 't is van haast u zere: Tielt (H 123) - 't is van trekt uw plan: Tielt (H 123) - 't is van laat de kat maar zeiken (= bekommer je er niet om, maak je geen zorgen): Brugge (H 36) - 't is van ziet hem maar were (= je bent bedot): Brugge (H 36) - 't is van laat maar rollen (= maak je geen zorgen): Blankenberge (H 3) - 't is van riek er eens aan, maar proef er niet van (= je hebt er niets aan): Eeklo (I 158) - 't is van kijkt naar mij (= hij/zij is erg pretentieus)⁽¹⁴⁾: Diksmuide (H 108) - 't is van haast je en rep je zere (= 't moet vlug gaan): Klemskerke (H 23) - 't is van gart je an de kant (= pas op)⁽¹⁵⁾: Oostende (H 16), naast: gert je van èns (= trek je ver terug, pas op): Koksijde (H 43).

Met mededelende zin

't is van 'k wil maar 'k en kan niet: Brugge (H 36), Kleit (I 154a), Kaprijke (I 157), Ertvelde (I 164), Gent (I 241) en Sint-Amandsberg (I 242), met de varianten: 't is van ik wil en 'k kan niet: Antwerpen (K 244) en: 't is van ik wil maar ik durf niet: Gent (I 242) - 't is van 'k vaag mijn voeten der aan: Oostende (H 16). Hierbij kunnen we ook vermelden: 't is van 't eeuwig leven amen (= er komt geen einde aan): Wevelgem (N 139), waarin aan 't eeuwig leven, amen zinswaarde kan worden toegekend.

(14) Toevallig noteerden we bij Hugo Claus in ‘Het verdriet van België’: dat is te veel van kijk-naar-mij - het is weer van kijk-naar-mij. - Ook als nabepaling bij het substantief air: Hebben de spelers niet een air van kijk-naar-mij?

(15) Desnerck vermeldt: je gartn = op zijn hoede zijn, zich in acht nemen - uitwijken, uit de weg gaan.

't is van

Speciale aandacht verdient nog van. Wat is de juiste betekenis en funktie van dat verbindingswoord in de hierboven besproken konstrukties? Het WNT, VIII, 405, wijst op een min of meer ekspletieve funktie en omschrijft van ‘als voorz. met een expressief karakter ter inleiding van indirect aangehaalde woorden of natuurgeluiden’⁽¹⁶⁾. Het geeft ook een voorbeeld met een direkt citaat: Ze zingen daar van ‘wij leven vrij, wij leven blij’. Onze 't is van -hz- konstrukties hebben met het inleidende 't is van een eigen karakter. Het heeft ongeveer de waarde van: hij/zij zegt. Wat volgt op van, kan men interpreteren als een citaat. Zo kan iemand

(16) Een paar voorbeelden: De ander met een medelijdend schouderophalen, smaalt van: nuchterheid en platheid (Gorter). - Mijn hartje gaat van rikke/tikke/tik (Naeff).

[p. 356]

het, vrij emotioneel, hebben over een kleuter die niet wil eten: 't was weer van 'k moet dat niet hebben. Daarin kan men het was vervangen door hij zei. Misschien mag dit gebruik in verband worden gebracht met de karakterisering van het performatieve van door H.J. Verkuyl⁽¹⁷⁾. Met die term wordt van bedoeld dat in Nederland in spontaan taalgebruik vrij frekwent voorkomt⁽¹⁸⁾ in zinnen als: Marion dacht van... die man heeft ze ook niet alle zeven op een rijtje. - Dan gaan de mensen zeggen van... ja wat doen we eigenlijk? - Ton beweerde van... Zuster Augustina heeft haar hart beslist niet op de goede plaats zitten. Werkwoorden als zeggen, denken en beweren kunnen dus van + hoofdzin naar de vorm als komplement hebben. Die konstruktie konkurreert met een dat-zin of een direkte rede zonder van. Belangrijk is dat Verkuyl ook de zin: Dat is van - ik zie, ik zie wat jij niet ziet vermeldt. Hierin heeft dat is zo wat de waarde van hij/zij zegt.

Als we nog even terugkeren tot onze zinnetjes met 't is van, dan valt op dat er eigenlijk twee betekenissen te achterhalen zijn: Er is eerst de betekenis: ik (of een andere persoon) zeg(t)... Zo kan men 't is van de waarde toekennen van een performatief werkwoord. In het begin van dit artikel hebben we het zo voorgesteld dat met 't is van bedriegt den boer een bepaalde handeling of toestand wordt bedoeld. Dat was een te beperkte karakterisering, want met de presensvorm 't is kan ook een blijvend kenmerk van iemand worden genoemd⁽¹⁹⁾: de bedoelde persoon bedriegt geregeld. Men mag bij 't is van bedriegt den boer semantische verbanden aannemen bij: hij/zij zegt: bedriegt den boer - hij/zij bedriegt den boer - hij/zij is een bedrieger - het is bedrog⁽²⁰⁾.

Dat de dialektspreker de voorkeur geeft aan een konkrete voorstelling met 't is van-hz-konstrukties is te verwachten. Moeilijker is vast te stellen wat de graad van stereotypering van die konstrukties is.

Deze vluchtige verkenning van een tot nog toe weinig onderzocht deel

(17) ‘Het performatieve van’, in Spektator, jg. 6, pag. 481-484. Zie ook van dezelfde auteur: ‘Ik meen van niet’, in Onze Taal, jg. 48, 61-62.

(18) O. Ottoy signaleerde dergelijke zinnen in Nederland al in ‘Nu Nog’, XXIII (1975), 34-35. Het verschijnsel wordt er gekarakteriseerd als: van komt in de plaats van de dubbele punt: En toen zei ik van dan ga ik maar. - En ze zei van laat me mijn gang maar gaan.

(19) Eigenaardig is dat in het Aalsters dat blijvende kenmerk kan worden beklemtoond door een plaatsadverbium in te lassen. 't is daar van bedriegt den boer: hij bedriegt altijd, het is een bedrieger.

(20) Als deze betekenis geldt, ontbreekt ook het verband met enige persoon en dus ook met het begrip zeggen. Het is zo te begrijpen dat in dat geval van niet wordt gezegd. (cfr. idiotika, hierboven pag. 348).

[p. 357]

van gesproken-taalsyntaxis heb ik, als studiegenoot en vriend, geschreven voor Maurits Gysseling. Hij zal van mij wel geen onomastische studie hebben verwacht en moge deze bescheiden bijdrage toch aanvaarden als een uiting van grote bewondering voor zijn imponerend wetenschappelijk werk.

Gent

V.F. Vanacker