Naamkunde. Jaargang 17

[p. 284]

Sijn vel dat es ru ghehart
De etymologie van mnl. zale ‘zeehond’

Het moderne Nederlands kent twee gangbare benamingen voor de verschillende leden van het geslacht der Phocidae, t.w. rob en zeehond. Behalve in het Nederlands zijn deze woorden ook in het Fries en Nederduits bekend, vanuit welke laatste taal ze ook in het Hoogduits (en het Deens: robbe) zijn ontleend.

Rob(be) is ook een betrekkelijk jong woord, of liever, is pas zeer recent geattesteerd (cf. om 13 pont robbe specx, RGP kl.s. 31, p. 941 [1488/91])⁽¹⁾.

Zeehond is ouder (cf. zehont, CG 1920, 11, Calais 1293), en een vergelijkbaar type, hd. Meerhund, is reeds in de 12de eeuw opgetekend: ohd. merihunt ‘phoca’, cf. ook ohd. mirikoi ‘phocas’, hd. Meerkuh [10de e].

Een algemener Germaans woord voor zeehond is echter *selhaz, dat de oudste rechten heeft (oe. seoles gen., 893) en de grootste verspreiding kent: oe. seolh, ohd. selah, ono. selr, mnd. sêl, mnl. zale [1252]⁽²⁾.

In het Engels en de Skandinavische talen heeft dit woord zich tot op heden gehandhaafd: eng. seal, no. sel, zw. säl, de. soel, ijsl. selur; in het continentaal westgermaans is het woord, als gezegd, vervangen door ned. nd. zeehond en rob(be).

Een kruising tussen mnl. mnd. sale, sele en zeehond komt nog voor in het type saelhont, dat in het mnl. reeds in 1285 is geattesteerd, cf. mnl. zalontouwere (Brugge 1285, CG 984, 22) indien = zaelhonttouwere ‘looier van zeehondenleer’. Het mnd. heeft sêlhunt (Lasch-Borchling).

De etymologie van dit *selhaz is tot op heden niet bevredigend

(1) De etymologische woordenboeken (Franck-Van Wijk, Kluge, De Vries) geven alle op: sedert het begin der 16de eeuw. Er zijn evenwel oudere plaatsen bekend, waaronder de hier geciteerde van 1488/9.

(2) Cf. ‘et hoc intellegendum est de cutibus bovinis, vaccinis, caprinis, vitulinis, et de helnehuden et de zalevel’ in de zgn. Toltarief van Brugge en Torhout [1252], waarvan het Latijnse origineel (waaruit bovenstaande passage) berust in het Stadtarchiv te Dortmund. De Nederlandse vertaling ervan uit het einde van de 13de of het begin van de 14de eeuw, eertijds te Lübeck, Stadtarchiv, Batavica nr. 8 is sinds de 2de wereldoorlog zoek. Cf. ook Gysseling, Corpus I deel 1 p. 43.

[p. 285]

opgelost, hoewel reeds verschillende pogingen zijn gedaan. De bekendste zijn:

1.	A. Fick (VWIS III, 328), die verband zoekt met gr. σέλαχος, σελαχίας ‘zekere kraakbenige vis’. Deze fosforescerende vis (cf. Liddell E. Scott i.v., onder verwijzing naar Galenus) zal wel naar zijn glans zijn genoemd en dus lijkt samenhang met gr. σέλας ‘glans’ meer voor de hand liggen. Dit σέλας gaat waarschijnlijk terug op *tu̯el- (of een met *ti̯- anlautende wortel), en heeft zeker geen PIE *s- waar germ. *selhaz < PIE *selkos toch op wijst.
2.	F. Holthausen (IF 25 (1909) 147 en nog WdAwn i.v. sel-r), die verband legt met gr. ἕλϰω ‘trek, sleep voort’, alb. hel῾k῾ ‘id.’, arm. helg ‘langzaam’. Dan zou *selhaz ‘de zich voortslepende’ betekenen. Formeel is hier niets op tegen, semantisch is dit echter nogal vrijblijvend.
3.	A. Torp (Wortschatz der Germanischen Spracheinheit, Göttingen 1909 p. 436) die verband legt met oiers selige ‘schildpad, slak’, miers seilche ‘id.’, niers selide ‘slak’. Dit woord wordt op zijn beurt weer in verband gebracht met lit. selù, selĕti (niet selĕti, zo De Vries AEW i.v. selki) ‘kruipen’, cf. ook J. Vendryes, LEIA i.v. selige. Dit selige zou op *selek-io- kunnen teruggaan, met een wortel *sel-, een ablautend suffix *-ek- (cf. lat. ueruex ‘hamel’ *u̯eru̯-ek-) en een suffix *-i̯o-. Voor het type vgl. gr. θελϰ-τήρ-ιο-ν. Weliswaar zou deze zelfde wortel *sel- met datzelfde suffix -ek-, nu echter in de nultrap, en een themavokaal -o- een stam *sel-k-o- opleveren, die precies beantwoordt aan het onderzochte woord, maar ook hier blijft de wat vrijblijvende verbinding in de semantische sfeer; immers, ook hier moet men van de betekenis ‘kruiper’ uitgaan.

Wil men een andere etymologie overwegen, dan zal die met name in semantisch opzicht overtuigender moeten zijn. Ik denk dat hierbij twee wegen te volgen zijn:

1)	een etymologie die uitgaat van een belangrijk, opvallend kenmerk of een geprononceerde eigenschap van het betreffende dier;
2)	het zoeken naar semantische parallellen.

Wat het eerste betreft is het natuurlijk zo, dat de voor de zeehond kenmerkende wijze van voortbewegen in de etymologische voorstellen is gehonoreerd: ἕλϰω = voortslepen, lit. selëti = kruipen.

Toch lijkt hiermee veeleer de wijze van voortbewegen van slangen en slakken te worden aangeduid, cf. lat. serpens ‘slang’ bij serpo ‘kruipen’, eng. snake ‘slang’, du. Schnecke ‘slak’, eng. snail ‘slak’ < *snagil- bij

[p. 286]

germ. *snag- ‘kruipen’ (N.B. IEW vermeldt op p. 974: ‘sneig- “kriechen”: s. unter sneg- ds.’; een artikel sneg- wordt echter nergens gegeven). De gang van de zeehond heeft eerder iets hobbelends.

Zetten we zijn eigenschappen en kenmerken naast elkaar zoals die op twee punten in de geschiedenis zijn geobserveerd, G. Plinius Secundus Naturalis Historia (in Loeb Classical Library uitgegeven door H. Rackham M.A.) enerzijds en Thomas van Cantimpré, De Natura Rerum [± 1250] (in de uitgave van Boese, 1973) met de Middelnederlandse bewerking van Jacob van Merlant Der Naturen Bloeme [± 1278] (ed. Gysseling, 's-Gravenhage 1981) anderzijds, dan is het volgend beeld te reconstrueren.

Allereerst Plinius IX, XV (p. 190 en 192 in deel III van de aangehaalde uitgave):

1)	zeehonden zijn met haar bedekt pilo vestiuntur
2)	ze zijn levendbarend animal pariunt (ib.), het zijn zoogdieren educat mammis fetum
3)	ze laten een merkwaardig geluid horen ipsis in sono mugitus, unde nomen vituli, cf. ook Kluge i.v. Seehund: ‘hund geht auf die Tierstimme’.
4)	ze zijn moeilijk te doden interficiuntur difficulter: nisi capite eliso waarvoor de 18de-eeuwse bioloog Lorenz Th. Gronovius [1730-1778] in zijn uitgave van Plinius (Leiden 1778) een sterk verhaal aanhaalt: ‘Hujus exemplum profert Fred. Martens in Itinere Spitsbergensi, ajens, se vidisse Canem Marinum totum excoriatum, & multa carne jam orbatum, diu adhuc viventem ac mordendo se defendentem’.
5)	hun huid zou de invloed van de getijden bewaren waardoor de haren bij eb overeind zouden gaan staan pelles eorum etiam detractas corpori sensum aequorum retinere tradunt semperque aestu maris recendente inhorrescere
6)	hun rechter voorpoot (vinvoet) zou slaapverwekkend zijn dextrae pennae vim soporiferam inesse
7)	ze lopen op hun vinvoeten over land pinnis... humi quoque vice pedum serpunt.
8)	hun huid gold als beschermingsmiddel tegen de blikseminslag, quoniam hoc solum animal ex marinis non percutiat (fulgur) II, 146, cf. Cotte (1944: 33), reden waarom Augustus steeds een zeehondenhuid op zijn tochten meenam (Suetonius, Octavius Augustus Caesar 90).

In de middeleeuwen is dit beeld nogal gewijzigd, zowel wat de naamgeving als de beschrijving betreft en bovendien zijn de verschillende namen boven verschillende beschrijvingen terecht gekomen.

[p. 287]

Thomas van Cantimpré [± 1210-1293] beschrijft in zijn De Natura Rerum (verder DNR) hoe hij een boekje heeft ontdekt met interessante feiten over de natuur:

‘Librum vero rerum libellum admodum parvum inveni, qui etiam de naturis rerum plurima comprehendit’ DNR, prologus vss. 35-36.

In dit Liber rerum heeft hij gelezen over de helcus (6,22) animal marinum... vitulus... appelatum, waarvan de huid harig pilosam is, en die bovendien de invloed van de getijden zou behouden. Vervolgens citeert hij de passage uit Plinius, die over de vitulus marinus handelt.

DNB 6,23 handelt dan vervolgens over de focha ‘bos marinus’, welke laatste bij Plinius nog een en dezelfde was als de vitulus marinus (vituli marini quos vocant phocas, IX, 19), waarna weer een aparte paragraaf volgt de vitulo maris DNB 6,56. Tenslotte wijdt hij nog een paragraaf aan canis marinus 6,15, een beest dat bij Plinius (9, 55, 110) als een soort haai werd beschouwd, maar dat bij Thomas - letterlijk vertaald - een zeehond of iets dergelijks oplevert, althans uit de - uiteraard latijnse - beschrijving komt eerder een soort zeehond dan een haai naar voren: ‘robustissimos habent brancos clavorum modo formatos’ DNB 6, 13, 3.

Bovendien rangschikt Thomas van Cantimpré hem onder de belue marine niet onder pisces.

Zou men in DNR nog kunnen twijfelen over de juiste identiteit van de canis maris, in zijn vertaling van DNR maakt Jacob van Merlant aan alle onzekerheid een eind. In zijn Der Naturen Bloeme (verder DNB) heet het canis marinus... die wi heten den zehont DNB 8643-45.

Deze naamverwarring kan in volgend schema worden weergegeven.

Plinius:		vitulus m.	= phoca	canis marinus	‘haai’
Liber rerum:	helcus	vitulus	-	-
DNR:	helcus -	vitulus m.	focha	canis maris	‘belua’
(DNB lat.):	oleus	-	foca	canis marinus
(DNB ned.):	zeecalf	-	stier van der zee	zehont

Plinius kent dus de vitulus marinus quos vocant phocas = zeehond (Phoca vitulina) en de canis marinus een haaiesoort (hondshaai?); Liber rerum noemt de helcus een vitulus, een beest met een harige huid (zeehond?). DNR kent naast de helcus de vitulus marinus en voegt aan beide dezelfde passage uit Plinius toe, cf DNR 9, 22, 8-12 met 9, 52, 2-6; (= zeehond).

De eigenschappen die Plinius nog aan vitulus marinus, de zeehond toekent, worden door Thomas van Cantimpré en Jacob van Merlant aan de helcus (oleus) toegeschreven.

Het is interessant te zien welke eigenschappen vervolgens Thomas en

[p. 288]

Jacob aan de zeehond toekennen, nu ze zijn echte trekken aan de helcus hebben gegeven.

DNR zegt 6 XIII 4 Corium eius canes terrestres fugat; 6 XIII 6 latrare nequeunt en 6 XIII 9-10 hee belue difficulter multis tridentibus confici possunt. Deze laatste twee eigenschappen zijn vergelijkbaar met 3) en 4) bij Plinius.

De huid wordt wel genoemd, maar in ander verband, cf. 1) 5) en 8). DNB meldt ten aanzien van deze punten het volgende:

8648	ende ouer har bassen si blasen
9651	gheuoet sijn si vorwart
8655/6	sijn vel dat es ru ghehart andre honden sere veruart
8662	niet lichte mach mense verslaen

Deze eigenschappen zijn vergelijkbaar met resp. Plinius 3), 7) 1) en 4).

Hieruit zou kunnen blijken dat Jacob van Merlant behalve dat hij de tekst van Thomas van Cantimpré vertaald heeft ook nog passages uit andere delen heeft toegevoegd: ru ghehart = pilosam (cf. DNR i.v. helcus) = hirsutus (cf. DNR i.v. vitulus marinus); gheuoet sijn si vorwart = pinnis... vice pedum serpunt (DNR i.v. vitulus marinus).

Als we uit deze gegevens iets mogen concluderen, dan is dat wellicht dat de zeehond door zijn huid, zijn geluid, zijn manier van voortbewegen en zijn onverslaanbaarheid is opgevallen. Het punt is nu in hoeverre het vraagstuk van de etymologie door deze vaststelling dichter bij een oplossing komt.

De naamgeving van dieren is vaak een duistere zaak en slechts in zoverre als diernamen überhaupt iets zouden ‘betekenen’ is een hypothese over de etymologie op te stellen. Vaak is er sprake van kleurbenamingen: germ. *beran- ‘beer’ < PIE *bhero- ‘bruin’, cf. lit. béras ‘bruin’ of *bebru- ‘bever’ < PIE *bhe-bhru- cf. oi. babhrúh ‘roodbruin’.

Daarnaast zijn geluidsnamen bekend: gr. γρῡ́λλος, γρῦλος, ‘big’, cf. lat. grundio ‘knorren’; ono. gagl ‘gans’, lett. gaigale ‘meeuw’, cf. lit. gag˙éti ‘snateren’; ono. garmr ‘hond’ cf. no. dial. garma ‘brullen’. Veel gebruikt is ook de benoeming naar horens of gewei

	PIE *k̑er-:
gr.	ϰρῑ́ος	‘ram’	*k̑rei-
ono.	hreinn	‘rendier’	*k̑roi-no-
oe.	hryder	‘rund’	*k̑rn̥t-ós-
ohd.	hiruz	‘hert’	*k̑er-ud-
lett.	sirnas	‘ree’	*k̑r̥no-
lat.	ceruus	‘hert’	*k̑er(ə)u̯o-

[p. 289]

Wat de *selkos, germ. *selhaz betreft is een poging ondernomen de wijze van voortbewegen aan de naamgeving ten grondslag te leggen: *selk- ‘kruipen’ > *selkos ‘kruiper’ > germ. *selhaz, oe. seolh ‘zeehond’.

Het geluid heeft de naamgeving mogelijk gemaakt bij bos, vitulus marinus en wel indirect, zoals bij zeehond; dus via het geluid van resp. rund, kalf en hond.

Het gr. ϕώϰη ‘zeehond’ zou echter rechtstreeks op een geluidwoord kunnen teruggaan cf. gr. ϕωνη ‘geluid’ < *ĝhu̯ō-nā, waarnaast dan evt. *ĝhu̯ō-kā ‘schreeuwer’ → ‘zeehond’. Het begrip ‘geluid’ is semantisch gezien weinig specifiek, maar een wortelvariant op -g van de wortel *ĝhu̯e- is in de baltoslavische talen wel gebruikt voor specifieke geluiden: lit. zvéngti ‘hinniken’, russ. dial. zvjačǐ ‘blaffen’.

Het feit dat de zeehonden ‘levendbarend’ zijn is te weinig disambiguerend om als basis voor naamgeving in aanmerking te komen.

De ‘vinvoeten’ zijn verantwoord in pogingen om germ. *selhaz met ‘slepen’, gr. ἕλϰω e.d. te verbinden. Het aspect ‘moeilijk te doden’ is niet met een wortel *selk- te verbinden.

Blijft over de huid, die meermalen wordt genoemd, en waarvan verschillende aspekten opvallen. Deze huid

a)	is ruwharig ‘pilo vestiuntur’ ‘ru ghehart’ cf. pilosam, hirsutus
b)	schrikt honden af ‘canes terrestres fugat’ ‘honde sere vervart’ waarschijnlijk vanwege de stank cf. Odyssee 4 vrs. 403 - e.v. ϕῶϰαι... πιϰρὸν ἀποπνείουσαι ἁλός πολυβενϑέος ὀδμήν
c)	helpt tegen de jicht ‘fournit un cuir avec lequel on fabriquait des chaussures qui guérissaient la goutte (Cotte 1944: 33).
d)	beschermt tegen de bliksem.
e)	is onderhevig aan een invloed van de getijden, doordat bij eb de haren overeind gaan staan en bij vloed plat gaan liggen. Gronovius verklaart dit laatste in zijn uitgave van Plinius [1778] door het zout dat in het bont is achtergebleven: ‘verum propter inhaerentem salsedinem observatur motus hydrometicus in eorum pilis, cuti insistentibus, etiam aliquot annos post excoriationem: Humido enim coelo inhorrescunt, sicco vero deprimuntur’.

Een huid, die zo tot de fantasie sprak en waaraan zulke wonderlijke eigenschappen werden toegedicht moet een geweldige indruk op de mensen hebben gemaakt. Voeg daarbij het economische nut (sealskin, cf. oe. selisskymys [1325/26], mnd. sêlesvel [Lasch-Borchling], mnl. zalevel [1252] dan is een naamgeving naar de huid het overwegen waard.

[p. 290]

Nu is de ‘huid’ als basis van de naamgeving ook al overwogen bij die andere continentaal-westgermaanse benaming voor de phoca vitulina L. nl. ‘rob(be)’, cf. Kluge i.v. Robbe: ‘Phoca vitulina L. heisst so nach ihren Schnauzhaaren: die fries. Ausgangsform steht in Ablaut mit germ. *rūbjō- (s. Raupe) “die Borstige”’.

Dit ‘Borstige’ hoeft natuurlijk niet alleen op de snorharen te slaan, immers de gehele huid werd als ruw, ruig ervaren: sin vel dat es ru ghehart, pilosam, hirsutus.

Overigens betwijfelt De Vries, NEW i.v. rob, de samenhang van rob met ‘ruwharig’.

Franck-Van Wijk oppert m.b.t. de rob de volgende mogelijkheden:

1)	= ohd. rupba ‘Lota vulgaris’, cf. mhd. ruppe ‘kwabaal’, hd. Raupe ‘rups’, misschien ook oksl. ryba ‘vis’ < *rūbhā. Het is overigens de vraag of Mhd. ruppe niet met het mlat. rubeta ‘pad’ (> *rubta > rupta) mhd. ruppe en rutte samenhangt.
2)	= lit. rùpas ‘ruw, oneffen’, lit. raupežė ‘pad’. Dit raupežė naast gewoner rùpūžė ‘pad’ en dial. rupužė̄, lets rupucis ‘id’, wordt gewoonlijk (Fraenkel, LIEW i.v., Persson, Beiträge 299^1, Petersson, Griech.-Lat. Wortstudien p. 38) verklaard uitgaande van zijn ruwe huid.

Nemen we dit begrip ‘ruw, ruig, ruwharig’ als uitgangspunt dan zou een volgende afleiding mogelijk zijn: robbe < *ruƀjō < PIE *rup-i̯ō̄n bij PIE *reu-, cf. oe. ruwi ‘ongelooide huid’, ono. roggr ‘lang haar’, en wel speciaal een wortel met een -p-: *reup-, cf. ono. reyfi < *roupi- ‘ruwe huid’.

Overigens lijken me, van dit begrip ‘ruw, ruwe huid, ruig’ uitgaande, nog tenminste twee andere wortels het overwegen waard nl. 1) *sker-, *sker-p- cf. lat. corium ‘huid’, scortum ‘vel’, ‘dierenhuid’, ohd. herdo ‘vel’, oe. heorda ‘vel’ en, als ‘ruwe, gekloofde huid’, ono. skurfa ‘schurft’. Hierbij als nul-trap *kr̥p-i̯ṓn > hrubja- (cf. voor de metathese ono. strodinn naast sordinn ‘gecopuleerd’; got. frumo, oe. formo ‘eerste’ cf. Streitberg (1974:68)).

2) *kreup-, oe. hreof ‘ruw, schurftig’, ono. hrjúfr ‘id.’ ohd. hriob ‘id.’; lit. kraupìs ‘schruft’ en, als diernaam, naar de huid benoemd, opr. crupeyle ‘kikvors’. Hierbij zou dan de ø-fase *krup-i̥ó- ten grondslag kunnen liggen aan germ. *hruƀja- > rubbe, robbe.

Als dit aspect van de Phocidae, hun ruwe, ruige huid, in de naamgeving werkelijk een belangrijke rol heeft gespeeld, dan kan ook de

[p. 291]

gereconstrueerde grondvorm *selkos, germ. *selhaz anders geanaliseerd en geïnterpreteerd worden.

Als uitgangspunt zou een wortel *sel- genomen kunnen worden, met een ablautend suffix -k- dat veel voor diernamen wordt gebruikt:

lat.	ueruex	‘hamel’, murex ‘purperslak’ natrix ‘slang’
oiers.	selige	‘schildpad’, caera, gen. caerach ‘schaap’, nathir gen. natrach ‘slang’
oksl.	zajęcǐ	‘haas’, ovica ‘schaap’
lit.	lydekà	‘snoek’, slïekas ‘worm’
opr.	gaylux	‘hermelijn’, mosuco ‘wezel’, wosux ‘bok’
gr.	ϰόραξ	‘raaf’, δέλϕαξ ‘varken’, λεῖμαξ, ‘slak’.

Is de status van -k- als suffix op grond van deze voorbeelden aannemelijk, dan kan de gereconstrueerde grondvorm germ. *selhaz op een wortel *sel- met een ablautend suffix -e/ok teruggaan⁽³⁾.

Hierbij dringt zich weer oiers selige ‘schildpad’ < *sel-ek-i̯o- op, maar ook in de veronderstelde betekenis ‘ruw’, ruwharig, ruig’ zijn mogelijk verwante vormen aan te wijzen en wel lat. solōx ‘ruig, ruwharig, viltachtig’, en vgl. nog de gebruikte synoniemen pilosus ‘behaard, vol haar’ en hirsutus ‘ruw, borstelig, stoppelig, ruig’. Dit solōx hoort niet bij de groep van solidus, (zo IEW) cf. Ernout-Meillet i.v. solōx. Het woord zou terug kunnen gaan op *selōx, cf. uolo < uelo ‘wil’; holus ‘tuinkruid’, cf. heluus; colo ‘verzorg’ gr. πέλομαι < *ku̯el-; uolucra ‘etui’ gr. ἔλυτρον ‘id.’ cf. Leumann par. 43c.

Op basis van germ. *selhaz en lat. solōx zou dan het volgende paradigma gereconstrueerd kunnen worden:

n.s.	*sel-ōk-	cf. lat.	solōx	vgl.	*su̯es-ōr	lat.	sorōr
as.	*sel-ǒk-ṃ				*su̯es-ǒr-m	lat.	sororem
g.s.	*sel-k-os	cf. germ.	selh-		*su̯es-r-	got.	swistar

Kluge, i.v. scheel, vermeldt nog gr. σϰώληξ ‘worm’ naast germ. *skelha-‘scheef’, dus *skōl-ēk-s naast *skel-k-o-

Verdere voorbeelden van deze ablautverhouding: PIE ō + cons. vs. Germ. Ø + cons. zijn:

*su̯es-ōr	lat.	soror	vs.	*su̯es-r-	got.	swistar
*k̑u-ōn	gr.	ϰυών	vs.	*ku-n-	got.	hunds
*ud-ōr	gr.	ὕδωρ	vs.	*u̯od-r-	onfr.	watar

(3) Het woord helcus dat Thomas van Cantimpré vermeldt naar het Liber rerum heb ik verder niet kunnen achterhalen. Het zou evenwel, als het op een grieks origineel ἕλϰος teruggaat, eveneens voortreffelijk in deze reconstructie passen.

[p. 292]

*pis-ōk	oiers.	eó	vs.	*pis-k-	got.	fisks
*dhu̯ōr-	oi.	dváraḥ	vs.	*dhur-	ono.	dyrr
*sel-ōk	lat.	solōx	vs.	*sel-k-	germ.	*selhaz

Als, zoals de etymologie van rob(be) schijnt te suggereren, bij de naamgeving van de zeehond van zijn zeer opvallende huid is uitgegaan, dan bestaat de mogelijkheid germ. *selhaz in formeel en semantisch opzicht te verbinden met lat. solōx ‘ruwharig’. Daarmee is, zowel voor germ. *selhaz ‘zeehond’, als voor lat. solōx ‘ruwharig’ een basis voor een nieuwe, mogelijke etymologie gelegd.

Leiden, mei 1982

W.J.J. Pijnenburg

Gebruikte afkortingen

AEW	=	J. de Vries, Altnordisches etymologisches Wörterbuch, Leiden 1962.
Boese	=	Thomas Cantimpratensis, Liber de Natura Rerum, ed. H. Boese, Berlin-New-York, 1973.
CG	=	M. Gysseling, Corpus van Middelnederlandse teksten (tot en met het jaar 1300), Reeks I Ambtelijke bescheiden, 's-Gravenhage 1977.
Cotte	=	J. Cotte, Poissons et animaux aquatiques au temps de Pline, Paris 1944.
Ernout-Meillet	=	A. Ernout - A. Meillet, Dictionnaire étymologique de la langue latine, Paris ^41959.
IEW	=	J. Pokorny, Indogermanisches etymologisches Wörterbuch, Bern 1959-1969.
IF	=	Indogermanische Forschungen, Strassburg 1892, na 1918 Berlin.
Kluge	=	F. Kluge, Etymologisches Wörterbuch der deutschen Sprache, Bearb. von W. Mitzka, Berlin ^201967.
Lasch-Borchling	=	A. Lasch u.C. Borchling, Mittelniederdeutsches Handwörterbuch Neumünster 1928.
LEIA	=	J. Verdryes, Lexique étymologique de l'irlandais ancien, Paris-Dublin 1959 →
Leumann	=	M. Leumann, Lateinische Grammatik, München 1977 (= ^51926-'28).
LiEW	=	E. Fraenkel, Litauisches etymologisches Wörterbuch, Göttingen 1962-'65.
MNW	=	J. Verwijs en J. Verdam, Middelnederlandsch Woordenboek I-XI, 's-Gravenhage 1885-1952.
NEW	=	J. de Vries, Nederlands Etymologisch Woordenboek, Leiden 1971.
RGP kl. s. 31	=	Bronnen voor de geschiedenis der Abdij Rijnsburg, uitg. d. Maria Hüffer, RGP, kleine serie, nr. 31, 's-Gravenhage 1951.
Streitberg	=	W. Streitberg, Urgermanische Grammatik, Heidelberg 1974 (= 1895).
VWIS	=	A. Fick, Vergleichendes Wörterbuch der indogermanischen Sprachen, 3 Bände, Göttingen ^41890-1909.
WdAwn	=	F. Holthausen, Wörterbuch des Altwestnordischen, Göttingen 1948.