Naamkunde. Jaargang 14

[p. 231]

De naam Tienen (Tirlemont)

Over de naam Tienen (P 145), Frans Tirlemont, werd al veel gepubliceerd. Volgens Herbillon (Hand. 1975, 70-71) zijn volgende interpretaties bekend:

Wauters (Ville de Tirlemont, 1874, 1), gevolgd door Vincent (1927, 121) gaat uit van het Waalse tiène ‘hoogte’, een verklaring die voor Herbillon (o.c., 70) niet aannemelijk is, daar Waals tiène met gesyncopeerde r op Lat. termen teruggaat.

Mansion (1935, 157) veronderstelt een stam tien-, uit *teona-, zelfde wortel maar met andere ablaut als Keltisch dūno ‘hoogte’. Een aanwijzing voor deze interpretatie zou volgens Mansion de heuvel kunnen zijn, waarop de oudste kerk van Tienen [= de Sint-Germanuskerk] werd gebouwd. Hij wijst bovendien op de Franse toevoeging le mont in Tirlemont.

Carnoy (1948-49, 670), gevolgd door Vincent (Que signifient nos noms de lieux?, p. 11), neemt als prototype aan: *tig-unna of*tig-enna, afleiding van Kelt. *tego- ‘maison’, een doublet van *tigerno- ‘maître de maison > chef > sommet’, gekontamineerd met zowel Germ. tūn ‘enclos, fortin’, Germ. tinna ‘faîte’ als met Lat. termen.

Dewolfs (1941, 7) verwerpt deze interpretaties op fonetische grond en stelt wat betreft de etymologie van Tienen een drietal ‘gissingen’ voor: 1. Germaans *tiona- < Idg. deuno (= heining); 2. *tiona- = germanisering van een archaïsch Kelt. *deuno- (= afgeperkte ruimte, versterking); 3. *tiona- = germanisering van Gall. dûno-, waarbij de diftongering van de û een gevolg zou zijn van de aanpassing aan een vreemde taal.

Bij dit overzicht van Herbillon kunnen we nog de verklaring voegen van Morren (1972, 400), die zich voorzichtig afvraagt of Thiunas niet betekend kan hebben ‘bij de Thionen’, d.i. ‘bij de Dietsen’. Over volksetymologische verklaringen zie Dewolfs (ESB, 23 (1940), 28 e.v.).

1. De oudste vormen.

Traditioneel wordt Thiunas als de oudste vorm beschouwd. Hij komt voor in het jaar 872 in een stuk uit de kanselarij van Karel de Kale.

[p. 232]

Hierin verklaart de Franse vorst, dat de abdij van Saint-Germain-des-Prés te Parijs in het bezit is van een villa of klooster, gelegen in de pagus Haspengouw (Dewolfs 1941, 5-6)⁽¹⁾. De vorm Thiunas is in Tienen zeer bekend, o.m. door het vroegere tijdschrift ‘Thiunas’ (1927-1943) en meer recent door de naam van de ‘Residentie Thiunas’ en de ‘Motorclub Thiunas’. In werkelijkheid staat echter in de tekst duidelijk thuinas (zie kopie Stadsmuseum Tienen). Bovendien is het schrift van dit cartularium uit de 12de eeuw: het te Parijs berustende origineel van 872 bevat het thiunas-citaat niet. Volgens Gysseling (brief van 14.7. 1982) werd ‘ergens tussen 872 en de redactie van het cartularium in de 12de eeuw, een falsum opgemaakt waarin het origineel gecopieerd werd doch met inlassing van bepaalde interpolaties’⁽²⁾.

Uit de 11de eeuw dateert de grafie Tienas, die voorkomt in de levensbeschrijving van de H. Amalberga (8ste eeuw), die in Tienen de Gete overstak om aan haar vijanden te ontkomen:... pugnam quam audientes in contigua villa, Tienas vocabulo... (Acta Sanctorum, Julii, t. III, p. 93 alinea d)⁽³⁾.

Ten einde een aannemelijke rekonstruktie te kunnen opbouwen, betrekken we bij onze vergelijkingen namen die qua struktuur tot hetzelfde prototype teruggaan, nl. Thynes-lez-Dinant (D 40), Thisneslez-Hannut (W 44), Thines-lez-Nivelles (Ni 103) en Thiennes (Duinkerken, Dép. du Nord). In ons chronologisch overzicht tot 1300 verwijzen we met volgende letters naar de bronvermeldingen: G = Gysseling, Top. woordenboek, 1960 s.v.; D = Dewolfs, 1941, pp. 6-8 met verdere bibliografie; H = Herbillon, in Handelingen 1975, p. 67 en 70. Of ook Thiant (Valenciennes) tot dit prototype behoort is niet duidelijk. Vgl. 1077 Tiens, 1157 Tians, 1169 Tehons, enz. (Gysseling, 1960, 960) en z.j. Teone (Mansion, 1935, 157).

(1) Thiunas: o.m. vermeld bij Förstemann, II, kol. 1032; Mansion, 1935, 157 met verwijzing naar Förstemann; Dewolfs, 1941, 6 met verwijzing naar een artikel van De Marneffe in Thiunas, 1938, nr. 3-4, 3. Thuinas: A. Wauters, 1881, 367 en vooral het thuinas- citaat p. 374; J. Wauters en P. Dewalhens, 1956, 8; J. Wauters, 1962, 14. Over de schrijfwijze Thuinas/Thiunas ook Morren, 1972.

(2) Ook Wauters (1881, 371) denkt aan twee opeenvolgende redakties van het charter; hij meent echter ten onrechte dat de zinsnede ‘in partibus quoque Austrausiorum, in pago scilicet Hasbanio, villam vel abbatiam Thuinas dictam,... presulis’ werd weggelaten. De werkelijkheid is andersom.

(3) Ook aangehaald bij Förstemann, II, kol. 1032, maar met verkeerde verwijzing; vgl. verder in Acta Sanctorum, o.c., p. 93 alinea d en p. 95 al. a, nog tweemaal Tienas, oppidum Brabantiae. Over de H. Amalberga zie J. Wauters, 1962, 13 met bibl.

[p. 233]

Data	tienen	thynes-lezdinant	thines-lezhannut	thines-leznivelles	thiennes
831 kop. ± 1088					Teones G.H
872, vals 12de E.	Thuinas
(8ste E.)	Tienas
1018, 1033 kop.		Thienes H
1099, 1138, 1335	Thenis Mons^(4) D
1100, 1134 kop.		Thines H
ca. 1100	Tienae D
1114 kop. eind 12de en 1775					Tines G, H
1119	Thineis D
ca. 1135-80	Tine G
1146, 1147	Tines G
1146	Tynes G
1147 kop. 13de, 1186, 1189	de monte Tyenes G
1155 kop. 13de		Tienes G, H
1157	Tieneslemont G
1161	Thillemont D
1161, 1193, 1205					Tienes G, H
1163					Thinen G, H
1165	Thienes D
1168	Thienensis G
1171, 1183, 1209, 1211 (2 ×), 1212	Tenis G, D
1172	Tiney D
1173, 1184,...	Thenis D (id. 1203,... G)
1173	Mons Tienes H
1175, 1206,...	Thenae D
1175, 1229	Tenae D
1178 kop. 13de, 1194	Thienelemont G
ca. 1178-83	Tienen G
1189	Tenensis G
1189, 1212 (2 ×)	Thenensis G

(4) Talrijke attestaties bij Dewolfs, 1941, 8.

[p. 234]

1197	Tienes G
(12de E.)	Thenismons H
ca. 1200	Tinnelemont G
1203				Thines (ident. dout. G)
1209	Therelemont G			Thienes H
1217	Tillemunt G
1219	Thienlemont G
1221	Tielemont G
1221	Tienensis G
1224, 1229,...	Thenas D
1227, 1300,...	Thienen D
1229			Thenas H
1231				Tenis H
1238 kop. 16de		Tienes H
1240			Tienes H
1252			Thenis H
1265			Thyenes H
1289			Thenes H
1292	Thinen D

2. Struktuur.

De struktuur van de naam is duidelijk; hij bestaat uit een wortel en een uitgang: Thuin-as, Tien-as, Tien-en, enz.

a. Uitgang

In de taal, die Gysseling ‘bij gebrek aan een betere benaming Belgisch’ noemt (Naamk. 1978, 2), werden nederzettingsnamen in hoofdzaak gevormd met het suffix -iom, dat gehecht werd aan persoonsnamen, hydroniemen, enz. Aangezien ‘Belgische’ persoonsnamen dikwijls uitgingen op -inios, nam het suffix -iom ook de gedaante van -iniom aan (o.c., 4). Als voorbeelden geeft Gysseling Wichelen, Machelen, Mechelen, Kalken, Melsen, Heusden, Drongen, enz., telkens afgeleid van een persoonsnaam. De naam Tienen sluit vermoedelijk bij dit type aan: bij latere germanisering immers werd het suffix -iom vervangen door de Germaanse datief-meervoud op -um, nu verdoft tot -en; in het Romaans verschijnt hiervoor een akkusatief -as, nu -es, in Latijnse dokumenten veelvuldig gelatiniseerd als een ablatief op -is (o.c., 4). Als oudste vormen ontmoeten we Romaanse grafieën op -as (Thuinas, Tienas), naast -es (Teones). Een Germaanse uitgang op -um

[p. 235]

werd niet geattesteerd, wel vormen met -en (1163 Thinen = Thiennes, ca. 1178 Tienen = Tienen).

b. Wortel

De rekonstruktie van de wortel is niet zo eenvoudig. De medeklinker in de anlaut komt in de oudste vormen als t en th voor. De vraag is derhalve van welke grafie we moeten uitgaan. Indien th te lezen is als een frikatief, dan zou deze in de 11de-12de eeuw in het Nederlands verder geëvolueerd zijn naar d (Gysseling, Naamk. 1978, 8). Vgl. Demer uit *Tamarā, 908-915 kop. 14de E. Tameram (akk.) Gysseling, 1960, 261); Dijle, 1008 Thila, 13de E. intra Dilam et Furam (Kempeneers, 1982, 36 met bibl.), enz. Er is geen reden om aan te nemen, dat Tienen niet gegermaniseerd zou zijn in de 2de eeuw vóór Christus, te meer daar dh via đ verschoof naar d in de waternaam Mene, bijriviertje van de Gete te Tienen, 1340 Medonia, met basis IE. *medhu- of *medh(io)- (o.c., 46). Tienen ligt trouwens in het gebied dat al heel vroeg deelgenomen heeft aan de Germaanse klankverschuiving (cf. Gysseling, 1960, 1113). Hieruit volgt dat th als een latinisering is op te vatten van oorspronkelijke t, die teruggaat op een Indo-europese *d.

In de inlaut komt de grafie ui slechts éénmaal voor en dan nog in een falsum uit de 12de eeuw (cf. supra). Aangezien Nederlandse ie klankwettig teruggaat op een Westgermaanse eo en deze grafie verschijnt in de oudste vorm voor Thiennes (Duinkerken), nemen we aan dat de vormen Tienas uit het leven van Amalberga, Thuinas uit het falsum en de attestatie 1147 de monte Tyenes met een diftong uitgesproken werden. Indien deze opvatting juist is, zijn de grafieën met e en i latiniseringen of zijn ze te wijten aan Romaanse ontwikkelingen, zoals in 1100 Thines (= Thynes-lez-Dinant), of 1114 Tines (= Thiennes). Vergelijk de grafieën van Thiembronne (Saint-Omer) met eenzelfde alternantie e/i/y vs. ie/ye: 1079 Tembroina, 12de E. Timbronne, 1176 Tymbrona, vs. 1128 kop. ca. 1240 Tienbrona, 1204 Tyembrone, enz. (Gysseling, 1960, 960).

In de attestaties van de thans Franstalige gemeenten komen ook later nog spellingen voor, die kunnen wijzen op een diftongische uitspraak: 1350 Thiene (= Thines-lez-Nivelles, Herbillon, 67), 1321 Thienes (= Thines-lez-Hannut, Herbillon, 67), enz. De vokaal in het prototype *teon- klimt dan verder op tot Oudgermaanse en Indo-europese *eu. Uit de rekonstruktie hierboven leren we dat de wortel teruggaat op Indo-europees *deu-, uitgebreid met een n-suffix.

[p. 236]

3. Betekenis.

Prehistorische toponiemen zijn in 't algemeen als gesubstantiveerde adjektieven op te vatten (Gysseling, 1960, 1115). Adjektivische of participiale afleidingen komen in Romaans gebied voor, maar zijn ook in de Germania niet onbekend (uitgebreid hierover J. van Loon, Naamk. 1981, 142 e.v.). Al blijft de verklaring van de wortel *deu-n- in hoge mate spekulatief, toch lijkt het ons niet vermetel om te trachten een aannemelijke interpretatie voor te stellen.

a. De wortel is verbaal.

Indien we het n-suffix verbinden met Indo-europees *-ono-, waarmee passieve participia werden gevormd, dan kunnen we aannemen dat we met een verbale wortel te doen hebben. De hypothetische vorm *deu-betekende ‘ziehen’, waaruit misschien Ono. tjōđr ‘Spannseil, Bindeseil’ en Ohd. zeotar ‘Deichsel’ (Pokoryn, 1959, 221). Bij Ohd. zeotar moet volgens De Vries (1971, 752) niet uitgegaan worden van het begrip ‘strik, touw’, maar wel van ‘gaffel’, zodat de wortel *deu- - wat zijn oorsprong betreft - werkzaamheden van het primitieve bosbedrijf heeft aangeduid. Tot dezelfde groep behoort ook Ndl. tuien ‘met touwen vastmaken’, eigenlijk werken met wortelvezels als bindmateriaal (De Vries, 752), alsook touwen ‘kloppen van leer en andere bewerkingen na het looien’ door De Vries (o.c., 743) niet verbonden met Pokorny's *deu- ‘godsdienstig vereren’ maar wel met de betekenis ‘aaneenvoegen, binden’. Hierbij sluit ook aan tuin, oorspronkelijk vlechtwerk met jonge loten en bij uitbreiding heiningen voor het afsluiten van stukken grond (De Vries, 753). Het prototype *deu-n-(iom) betekende dan oorspronkelijk: ‘het gebondene, het gevlochtene’, met uitbreiding ‘het omheinde’. Er bestaat trouwens een korrelatie van *deu- met de Indoeuropese wortel *dē, met de betekenis ‘binden’ (Pokorny, 183 en De Vries, 753). Zo komen we, zij het langs een andere weg, tot één der interpretaties van Dewolfs (cf. supra).

b. Van persoons- naar nederzettingsnaam.

Een tweede mogelijkheid is, aansluiting te zoeken met Gysselings ‘Belgische’ nederzettingsnamen, op te vatten als afleidingen van een persoonsnaam. Volgens Pokorny (1959, 218) betekende *deu- o.m. ‘(religiös) verehren’, maar ook ‘verehrungswürdig, mächtig’, zodat Tienen een afleiding kan zijn van een persoonsnaam *deu-n-ios, ‘de machtige, de vereerde’, waaruit de nederzettingsnaam *deu-n-iom, later

[p. 237]

gegermaniseerd tot *teo-n-um > Tienen. Een argument voor deze interpretatie vinden we in Oudlat. duenos, afleiding met n-suffix van *deu-, later duonos en klass. Lat. bonus, naast Lat. diminutief bellus < + dṷenelos ‘hübsch, niedlich’ (Pokorny, 218).

Besluit

(1) De struktuur en de moeilijke achterhaalbare betekenis van de naam Tienen wijzen op een hoge ouderdom. Tijdens de eerste germanisering ca. 200 vóór Christus namen de Germanen het woord over, met verschuiving van d > t en substitutie van -iom door -um, nu -en.

(2) De betekenis kan zijn: ‘wat gevlochten of gebonden is’, bij uitbreiding ‘het omheinde’ ofwel ‘plaats van de machtige, de vereerde’. De verklaring uit Kelt. dûno (heuvel, hoogte) is klankwettig niet vol te houden, tenzij dit woord vóór de klankverschuiving ontleend zou zijn in het Germaans.

(3) Hieruit volgt ook, dat de Franse benaming Tirlemont geen tautologie kan zijn. Om onze stad te onderscheiden van andere gemeenten met precies dezelfde naam, gelegen in het Franstalige gebied, werd de naam Tienes uitgebreid met de Franse aanduiding le mont. Deze naam vinden we terug in 1157 als Tieneslemont, met latere verkorting tot Thienelemont (1178), Tinnelemont (ca. 1200), en assimilatie Thillemont (1161), daarna gedissimileerd tot Therelemont (1209) en vanaf 1432 geleidelijk Tirlemont. De Franse benaming beantwoordt aan Lat. Thenis Mons uit 1099.

Bibliografie

Carnoy, A. - Dictionnaire étymologique du nom des communes de Belgique (...). 2 dln. Leuven, 1939-1940.

Id. - Origines des noms de communes de Belgique (...). 2 dln. Leuven, 1948-1949.

De Vries, J. - Nederlands etymologisch woordenboek. Leiden, 1971.

Dewolfs, E. - Oostbrabantse plaatsnamen, II, Tienen. Leuven, Toponymica IX, 2, 1941.

Gysseling, M. - Toponymisch woordenboek van België (...). 2 dln. Tongeren, 1960.

Id. - Inleiding tot de toponymie, vooral van Oost-Vlaanderen. Naamk. 1978, 1-24.

Herbillon, J. - Toponymes hesbignons (T- à Va-). Handelingen Kon. Comm. voor Toponymie en Dialectologie (Brussel, 1975), 61-90.

[p. 238]

Kempeneers, P. - Hydronymie van het Dijle- en Netebekken. Doct. proefschrift. Leuven, 1982.

Mansion, J. - De voornaamste bestanddeelen der Vlaamsche plaatsnamen (NGF, Studiën III), Brussel, 1935.

Morren, R. - Thiunas of Thuinas. ESB 55 (1972), 399-405.

Pokorny, J. - Indogermanisches etymologisches Wörterbuch. I. Band. Bern. 1959.

Van Loon, J. - De betekenis van toponymische samenstellingen. Naamk. 1981, 131-187.

Vincent, A. - Les noms de lieux de la Belgique. Brussel, 1927.

Wauters, A. - Géographie et histoire des communes belges. Arrondissement de Louvain. Ville de Tirlemont. Brussel, 1874, Anastatische herdruk, 1963.

Id. - Communications II: Une mention dans un diplôme du neuvième siècle, de Thuinas en Hesbaie, c'est-à-dire Thienen ou Tirlemont. Bulletin de la Comm. roy. d'hist., 4^e série, t. IX (1881), 367-378. (Tweede versie van de akte van 20 april 872, pp. 372-378).

Wauters, J. - Bijdragen tot de geschiedenis van Tienen. Tienen, 1962.

Wauters, J. en P. Dewalhens. - Beknopte monografie en gids der stad Tienen. Tienen, 1956.

Tienen

P. Kempeneers