Naamkunde. Jaargang 8

[p. 105]

Sint-Huibrecht in Lille
Een naamkundig, historisch en volkskundig onderzoek^(*)

0.

De verklaring voor de toevoeging van Sint-Huibrecht aan de naam van de Noordlimburgse gemeente Lille heeft in de verbeelding reeds talrijke verhalen doen rijpen.

Uit het door ons gevoerd naamkundig onderzoek is in de eerste plaats gebleken, dat de voorvoeging van deze heiligennaam een vrij recent verschijnsel uit de eerste helft van de 17^e eeuw is. Bij het doornemen van de gichtregisters (1464-1796) van de schepenbank van Grevenbroek (Achel, Hamont, Lille) hebben we er nauwkeurig op gelet, wanneer Sint-Huibrechts-Lil(le) zich naast Lil(le) begint door te zetten: in 1621 treffen we voor de eerste maal een vermelding als Sint Hubrechts Lill aan. Dit wil helemaal niet zeggen, dat vanaf 1621 Sint-Huibrechts-Lil(le) de enige gangbare naam wordt, want daarnaast komt afwisselend en in even sterke mate Lil(le) voor; Sint-Huibrechts-Lil(le) is trouwens steeds een schrijftaalvorm gebleven, die de reeds eeuwen in de volksmond levende naam Lil(le) nooit heeft kunnen verdringen⁽¹⁾.

De toevoeging van de heiligennaam Sint-Huibrecht is wel een jong fenomeen, maar daarom nog geen toeval. Het dient in verband te worden gebracht met een wellicht niet lang vóór de 17^e eeuw plaatselijk ontstane verering van Sint-Huibrecht, die de HH. Monulfus en Gondulfus, oorspronkelijke beschermheiligen van de parochiekerk, in populariteit overvleugelde. We hebben trachten te achterhalen op welke wijze de Sint-Huibrechtsviering konkreet gestalte heeft gekregen te Lille. Al is het parochiearchief van Lille vrij arm, toch hebben we uit diverse verspreide dokumenten de hoofdfeiten kunnen rekon-

(*) Voor het verstrekken van inlichtingen, dokumenten en illustratiemateriaal dank ik E. Houtman, rijksarchivaris te Hasselt, A. Scheepers, pastoor te Sint-Huibrechts-Lille, en het bestuur van de Heemkundige Kring van Sint-Huibrechts-Lille, vooral archivaris D. Vandormael. - Moge deze bijdrage een stimulans zijn voor de hernieuwde St.-Hubertusviering te Lille!

(1) Zulks geldt ook voor Sint-Huibrechts-Hern (bij Tongeren), in de volksmond Hern.

[p. 106]

strueren; van bijzonder veel nut was hierbij de informatie die de dekenale en aartsdiakonale visitaties bieden.

Deze bijdrage wil ook het belang en de noodzaak van interdisciplinair onderzoek beklemtonen. Al zijn naamkundige, historische, volkskundige en andere gegevens op zichzelf interessant, toch kunnen door een konfrontatie van de diverse informatie de inzichten verduidelijkt en het gehele beeld scherper gesteld worden.

1. Het leven van de H. Hubertus, waarheid en legende

Over het leven van de H. Hubertus is weinig met zekerheid bekend⁽²⁾: geboren omstreeks 655; van 705 tot 727 bisschop van Tongeren-Maastricht-Luik als opvolger van de H. Lambertus. Op 24 december 718 liet hij het lichaam van de H. Lambertus van Maastricht naar Luik overbrengen. Hij stierf te Tervuren op 30 mei 727⁽³⁾ en werd op 3 november 743 heilig verklaard. In 825 werden zijn stoffelijke resten naar Andagium (het latere Saint-Hubert) overgebracht. Hubertus is vooral bekend als apostel der Ardennen, maar zijn missieaktiviteit strekte zich ook uit over Taxandrië⁽⁴⁾.

Over de H. Hubertus bestaan allerlei legenden. Vooral drie legendarische attributen spelen een belangrijke rol in de latere St.-Hubertuscultus: De verschijning van het hert met kruis in het gewei, de miraculeuze stool en de gouden sleutel van Sint-Petrus. De legende van het kruisdragend hert⁽⁵⁾ is ontleend aan het leven van de

(2) Zie de bibliografie met uitgebreide literatuuropgave van J. Keunen, in Nationaal Biografisch Woordenboek, dl. 3 (Brussel, 1968), kol. 405-09.
Lezenswaardig is nog steeds de studie van L. Huyghebaert, Sint-Hubertus, patroon van de jagers, in woord en beeld. Antwerpen, 1949.

(3) In 1925-27, bij de 1200ste verjaardag van de dood van de H. Hubertus, verschenen enkele gelegenheidsstudies: J. Coenen, Saint-Hubert, fondateur de Liège. Liège, 1927. - L. Huyghebaert, Saint-Hubert, patron des chasseurs. Anvers, 1927. - J. Paquay, Le culte de Saint Hubert dans l'ancien diocèse de Liège. Leodium 20 (1927), 32-36. - E. van Heurck, Saint Hubert et son culte en Belgique. Verviers, 1925.
M. Coens bespreekt deze studies in: Notes sur la légende de S. Hubert. Analecta Bollandiana 45 (Bruxelles-Paris, 1927), 345-62.

(4) Cfr. H. van de Weerd, Het landdekenaat Eyck: De evangelisatie van de Kempen. Limburg 8 (1926-27), 209-17.

(5) Tijdens een jachtpartij achtervolgt Hubertus, aldus de legende, een hert dat plots blijft staan met een lichtend kruisbeeld tussen het gewei. Hubertus springt verschrikt van zijn paard, knielt neer en stelt zoals Sint-Paulus de vraag: ‘Heer, wat wilt ge dat ik doe?’ Daarop antwoordt Christus: ‘Gaat naar mijn dienaar Lambertus in Maastricht, hij zal u zeggen wat ge moet doen’. - Deze gebeurtenis is uitgebeeld in een vroeggotische muurschildering in de Sint-Hubertuskerk te Sint-Huibrechts-Hern.

[p. 107]

H. Eustachius⁽⁶⁾. De stool en de sleutel spelen een belangrijke rol bij de verering van de H. Hubertus als wonderdoener tegen de razernij (cfr. infra), die - naar men aannam - door honden werd veroorzaakt.

(6) Cfr. L. van der Essen, Étude critique et littéraire sur les Vitae des saints mérovingiens de l'ancienne Belgique. Louvain, 1907. - H. van de Weerd, Het wonderhert van den H. Hubertus. Limburg 11 (1929-30), 178. - De verwarring werd in de hand gewerkt, doordat het feest van St.-Eustachius op 2 of 3 november viel.

2. De nederzettingsnamen Lille en Sint-Huibrechts-Lille.

2.1. lille: 1257, 1360 lille⁽⁷⁾; 1304 lille⁽⁸⁾; 1308, 1338 lille⁽⁹⁾; tot lill, 1465, G⁽¹⁰⁾ 20, 6 v.; 1576, G 23, 1 v.; 1661, G 34, 34; tot lylle, 1470, G 20, 9; 1579, G 23, 59; tot lyll, 1478, G 20, 22 v.; 1577, G 23, 12 v.; 1715, G 41, 149 v.; tot lill, 1498, G 20, 52 v.; 1583, G 23, 179; 1638, G 31, 12; 1691, G 39, 13 v.; onder lyll, 1580, G 23, 85; tot lyl, 1603, G 25, 48; onder lil, 1633, G 29, 36 v.; 1757, G 50, 124 v.; tot lille, 1722, G 42, 55 v.; 1742, G 46, 210; onder lille, 1754, G 50, 8 v.

Lille gaat terug op een grondvorm *linde-lo ‘lindenbos’, dat (met regressieve assimilatie) ontwikkelt tot lillo⁽¹¹⁾, en met verdoffing, resp. afstoting van het tweede lid tot lil(le).

Lille is te vergelijken met de Overpeltse gehuchtnaam Lindel: *lindelo>lindel>linne(l) (progressieve assimilatie)⁽¹²⁾.

In samenstellingen is lo meestal verdoft tot l(e). Vgl. bv. de gemeentenaam Kaulille, waarin mnl. ca/cauwe + lille: lindenbos

(7) Rijksarchief Hasselt (RAH), Fonds Grevenbroek, oorkonden.

(8) A. Huyskens, Regesten der Reichsstadt Aachen, zweiter Band 1301-1350, bearbeitet von W. Mummenhoff (Publikationen der Gesellschaft für Rheinische Geschichtskunde 47 (Köln, 1937), 15).

(9) P. Doppler, Verzameling van charters en bescheiden betrekkelijk het vrije rijkskapittel van St.-Servaas te Maastricht. Publications de la Société Historique et Archéologique dans le Limbourg 66 (Maastricht, 1930), nrs. 250, 298.

(10) G = gichtregister: RAH, doorlopende reeks (nrs. 20-56) gichtregisters van de schepenbank van Grevenbroek, 1464-1796.

(11) Cfr. de Houthalense gehuchtnamen Lillo.

(12) J. Molemans, Toponymie van Overpelt. Bekroonde werken, VI^e reeks, nr. 105, uitgegeven door de Koninklijke Academie voor Nederlandse Taal- en Letterkunde (Gent, 1976), 243.

[p. 108]

waarin kraaien huizen⁽¹³⁾ en de Bocholtse gehuchtnaam Kreiel: mnl. craeye + lo ‘kraaienbos’⁽¹⁴⁾.

Plaatsnamen met het bestanddeel lo (id. met hout, bos) wijzen op de vroegere (loof)bosbegroeiing. Lo, germ. lauha ‘bos op zandgrond’ is een zeer verspreid toponymisch bestanddeel in de Kempen. Het Lo is ook een gehuchtnaam van de buurdorpen Hamont⁽¹⁵⁾ en Achel; de veldnaam Lo treffen we in vrijwel elke Kempische gemeente aan.

2.2. sint-huibrechts-lille: Binnen st hubrechts lill gelegen, 1621, G 27, 184 v.; geleeghen binnen sinte hubrechts lill, 1627, G 28, 122 v.; tot sint hubrechts lill, 1665, G 34, 233 v.; onder st huberts lill gelegen, 1680, G 37, 15 v.; gelegen tot st hubrichts lille, 1718, G 41, 255; 1755, G 50, 81 v.; onder sint huijbrichs lille gelegen, 1750, G 49, 44 v.

Vanaf het begin van de 17^e eeuw zullen we in de bronnen afwisselend Lil(le) en Sint-Huibrechts-Lil(le) aantreffen. Zoals gezegd, is Sint-Huibrechts-Lille altijd een papieren vorm gebleven, die de reeds eeuwen in de volksmond levende naam Lil(le) [le:l] niet heeft kunnen verdringen.

2.3. Enkele historici hebben - uitgaande van een oppervlakkige vergelijking tussen Sint-Huibrechts-Lille en Saint-Hubert in de Ardennen - de opvatting verspreid dat Lille éénmaal afhankelijk zou zijn geweest van de abdij van Saint-Hubert. De eerste die deze misopvatting op papier zette, was J. Daris⁽¹⁶⁾, hierin gevolgd door Kurth⁽¹⁷⁾ en Hanquet⁽¹⁸⁾. Men beriep zich hiervoor op een oorkonde uit 1082 waarin Gerardus en Goswinus, zonen van graaf Theodoricus van Wassenberg aan de abdij van Saint-Hubert schonken: sex mansos allodii apud Bridam, quae sub trajecto sita est in Taxandria (zes mansi eigengoed gelegen bij = in de omgeving van Bree in Taxandrië onder

(13) id., Limburgse plaatsnamen, Kaulille. Toponymica XXII, 1 (Leuven-Brussel, 1973), 3-4.

(14) id., Toponymie van Bocholt. Monografieën VIII (Leuven-Brussel, 1975), 44-45.

(15) id., De nederzettingsnamen van Hamont, in: Bijdrage tot de geschiedenis van Hamont (Asten, 1976), 45-70, i.c. 62.

(16) J. Daris, Histoire du diocèse et de la principauté de Liège depuis leur origine jusqu'au XIII^e siècle (Liège, 1890), 404.

(17) G. Kurth, Chartes de l'abbaye de Saint-Hubert en Ardenne, t. 1 (Bruxelles, 1903), 52.

(18) K. Hanquet, La chronique de Saint-Hubert dite cantatorium (Bruxelles, 1906), 106.

[p. 109]

(Maas)tricht). In een voetnoot beweert Kurth⁽¹⁹⁾, dat deze zes mansi niet te Bree, maar in de buurt van Bree en wel te St.-Huibrechts-Lille dienen gelokaliseerd te worden. Daar latere dokumenten van de abdij van Saint-Hubert nooit meer over deze zes mansi spreken, zal dit goed, aldus Kurth, niet lang in het bezit van de abdij gebleven zijn.

Deze theorie, die enkel op veronderstellingen steunt, is reeds lang achterhaald. In de eerste plaats heeft het geen zin te vertrekken van een pseudo-identifikatie tussen Sint-Huibrechts-Lille en Saint-Hubert. Zoals aangetoond (cfr. supra) is de toevoeging van Sint-Huibrecht aan de gemeentenaam Lille een recent 17^e-eeuws verschijnsel, zonder enig verband met de plaatsnaam Saint-Hubert. Verder ligt Sint-Huibrechts-Lille niet op een bijzonder grote afstand van Bree verwijderd, maar een twintigtal kilometer is toch wel meer dan in de buurt (apud Bridam). In de derde plaats wees H. van de Weerd⁽²⁰⁾ op het bestaan van een laathof Wassenberg te Bree⁽²¹⁾.

Lille behoorde ten andere, samen met Achel, Kaulille en Hamont, tot het domein van Sint-Servaas te Maastricht. De parochiekerken van Achel, Lille en Kaulille zijn toegewijd aan de bischoppen van Maastricht, de HH. Monulfus en Gondulfus⁽²²⁾. Volgens M. Bussels⁽²³⁾ zou de parochie Lille gesticht zijn tussen 1139 en 1309-1338.

(19) G. Kurth, o.c.

(20) H. van de Weerd, Het landdekenaat Eyck. Limburg 5 (1923), 229-34. - Id., Kerken en kapellen in de Limburgsche Kempen. Verzamelde Opstellen 2 (1926), 12-30.

(21) Cfr. ook K.J.Th. Janssen de Limpens, Leen- en laathoven in de Maaslandse territoria (Maastricht, 1974), 96.

(22) In de 6^e eeuw liet Monulfus de Sint-Servaaskerk bouwen op het graf van Sint-Servaas (†384), eerste bisschop van Tongeren. In 1039 werden Monulfus en Gondulfus heilig verklaard.

(23) M. Bussels, Over het ontstaan der parochiën in het voormalige Land van Grevenbroek. Limburg 24 (1943), 251-57.

3. Feiten en data bij het ontstaan van de St.-Hubertusverering te Lille

3.1. oprichting van het st.-hubertusaltaar

3.1.1. Het St.-Hubertusaltaar is opgericht in 1551, zoals vermeld in het verslag van de aartsdiaken uit 1612: hierin is sprake van een jaarlijkse cijns van 13 gulden, in 1551 gesticht bij de oprichting van

[p. 110]

bedoeld altaar, censum 13 florenorum in erectione dicti altaris creatum anno 1551⁽²⁴⁾.

In 1605 maakt de deken van Beringen eveneens melding van dit altaar: Altare Sancti Huberti caret rectore, ornamentis et reditibus⁽²⁵⁾, evenals in 1619: Altare Sancti Huberti non est dotatum nec consecratum nec rescribitur. Het altaar is niet gewijd⁽²⁶⁾ en het beneficie bezit geen inkomsten! Ook in latere visitatieverslagen wordt dat herhaald. Het blijft een merkwaardig feit, dat de verering voor St.-Hubertus nooit heeft geresulteerd in een reële stichting!

De patroonheiligen van de parochiekerk van Lille zijn de HH. Monulfus en Gondulfus, zoals de deken van Beringen in 1619 en 1688 terecht vermeldt. In de dekenale visitaties van 1659, 1663 en 1667 wordt evenwel de H. Hubertus de patroonheilige van Lille genoemd. Dat is enkel te verklaren, doordat de H. Hubertus de HH. Monulfus en Gondulfus in populariteit begon te overtreffen, wat ook heeft geleid tot de voorvoeging van zijn naam aan de nederzettingsnaam Lille. Vgl. in deze zin ook Kok⁽²⁷⁾: ‘Ook de volksvroomheid, die vooral sedert de 13^e eeuw aan de heiligenverering nieuwe vormen gaf, heeft invloed gehad op de naamgeving van de plaatsen. Dit is het geval bij bedevaartplaatsen. In de volksmond werden deze plaatsen genoemd naar de heilige, wiens hulp de bedevaartgangers kwamen inroepen. Dit leidde er soms toe, dat de heilige tot wie het volk zich wendde, de beschermheilige van de plaatselijke kerk overvleugelde. In dergelijke omstandigheden is het niet verwonderlijk, dat niet de naam van de kerkheilige, maar die van de bedevaartsheilige als aanduiding van de nederzetting gebruikelijk werd’. Dit laatste is dus ook te Lille gebeurd, waar de H. Hubertus vanaf het midden van de 16e eeuw een bijzondere verering genoot - ongetwijfeld vooral als beschermheilige tegen de hondsdolheid -,

(24) Bisschoppelijk archief Luik, aartsdiakonale visitatie 1612 (D III). Geraadpleegd werden eveneens de visitaties uit 1646 (F.I. 35), 1667 (F.I. 36), 1671 (F.I. 37), 1699 (F.I. 39), 1711 (F.I. 40) en 1726 (F.I. 41). - Afgekort tot AV.

(25) RAH, kerkelijk archief Beringen 20, verslagen der dekenale visitaties 1619-1779. Hierin is evenwel ook een visitatie uit 1605 opgenomen. - Afgekort tot DV.

(26) Dit was ook het geval voor het St.-Hubertusaltaar in de parochiekerk van St.-Huibrechts-Hern, waarvan de aartsdiaken in 1664 verklaart: Est altare Sancti Huberti, sed non est consecratum. Cfr. G. Simenon, Visitationes archidiaconales archidiaconatus hasbaniae Leodiensi ab anno 1613 ad annum 1763, t. 1 (Leodii, 1939), 348.

(27) H.J. Kok, Het onderzoek van de patrocinia in Nederland en de plaatsnaamkunde. Naamkunde 5 (1973), 333-68, vnl. 355.

[p. 111]

wat leidde tot de oprichting van het altaar in 1551 (cfr. supra) en de stichting van een St.-Hubertusgenootschap (cfr. 3.2), en van Lille een trefpunt voor volksbedevaarten maakte (cfr. 3.1.2).

3.1.2. Enkele 16^e-17^e-eeuwse teksten laten toe te veronderstellen, dat Lille een bedevaartplaats ter ere van Hubertus was, wellicht vooral voor mensen uit de buurgemeenten.

In het tussen pastoor Poelmans⁽²⁸⁾ en de gemeente gesloten akkoord op 28.10.1593 wordt o.m. overeengekomen ‘dat heer Jan Poilmans nijet van huijs reijsen en sal op heijlighe daghen noch op feestdaghen, hij en sal eenen andere dienaer in sijn stad stellen, ende dat door oirsacken der bevaertz lijden ende kijnder korsten te doen’⁽²⁹⁾.

Ook het volgend citaat uit de aartsdiakonale visitatie van 1612 is in dit verband interessant: Repertum unium altare sub invocatione Sancti Huberti non dotatum, ad quod tamen devotionis causa utriusque sexus personae confluunt, letterlijk: naar welk altaar personen van beide geslachten omwille van de godsvrucht toestromen. Er is ook sprake van offergaven (oblationes) ter ere van de H. Hubertus; in 1612 worden ze als volgt verdeeld: ‘13 gulden cijns, 5 gulden en 8 vaten rogge’ voor de pastoor, ‘4 vaten rogge’ voor de koster, wat overblijft wordt aan de herstelling van de kerk besteed⁽³⁰⁾. In 1646 en 1671 beveelt de aartsdiaken aan de pastoor, dat hij voortaan op de dag van de visitatie klare rekeningen van alle giften ter ere van de H. Hubertus voorlegt (omnium oblatorum in honorem Sancti Huberti), en dat hij hiervan niets uitdeelt zonder de toestemming van de aartsdiaken; blijkens een achteraf bijgevoegde notitie beliepen de offergaven voor dat jaar (= 1646) 75 gulden en 11 stuivers.

In de 19^e eeuw bracht de jaarlijkse St.-Hubertusviering op 3 november blijkbaar een grote volkstoeloop met zich mee. Dan had tevens een St.-Hubertusmarkt plaats; wanneer deze markt voor het eerst werd gehouden is onbekend. Op 30.11.1846 vernemen we er iets over, wanneer de gemeenteraad beslist deze markt, die een slechte reputatie moet gehad hebben, af te schaffen⁽³¹⁾: ‘in aenmerking nemende

(28) Jan Poelmans was in dat jaar vermoedelijk als pastoor aangesteld.

(29) RAH, gichten van de schepenbank van Grevenbroek 24, 179 r^o.

(30) Voor St.-Huibrechts-Hern vermeldt de aartsdiaken in 1664 onder de rubriek imagines (beelden): Fiunt oblationes in honorem Sancti Huberti in usum altaris dicti sancti et ecclesiae. In 1763 krijgt de pastoor hiervan 7 gulden en nog eens 1 gulden voor de diensten op St.-Hubertusdag. Cfr. G. Simenon, o.c. 1939, 348.

(31) Beraadslagingen van de gemeenteraad 1837-63, 189-91.

[p. 112]

dat al wat op deze markt komt het meest al liedekenszangers, draaijborden, schareslijpers en andere kleine quinquenalerie-winkels zijn; dat er onder deze verzameling van volk vele spelen zijn, welke door de wetten verboden zijn en dat het geheel al niet en dient als tot schade en onrust der ingezetenen dezer gemeente’. Het volgend politiereglement maakte aan de markt een einde:

1)	Het is verboden binnen deze gemeente op St.-Hubertusdag den 3de november van ieder jaer en op alle andere dagen van het jaer markt te houden of spelen te vertoonen, onder welke benaming dat die voorkomen ofte niet.
2)	Het is ook verboden met winkels of kramen zich op de publieke plaatsen of straten onder te zetten of uit te pakken en te verkoopen, zoowel winkelwaren, eetwaren als eenige andere voorwerpen op welke dagen van het jaar het zij nooijt of niet.
3)	Al degenen die in overtreding van art. 1 en 2 zullen bevonden worden, zullen vervallen in een boete van 7 tot 12 franken, en ingeval van onvermogen in eene gevangenis van 1 tot 3 dagen.
4)	De veldwagter dezer gemeente en de gendarmerie is belast met het uitvoeren van dit reglement, waarvan een afschrift aan de permanente deputatie zal worden gezonden.

3.2. Oprichting van de broederschap van de H. Hubertus

3.2.1. In de aartsdiakonale visitatie van 1726 bevestigt de toenmalige pastoor van Lille, Gijsbertus Michiels, het bestaan van een broederschap van de H. Hubertus, maar zonder inkomsten: Est in ecclesia confraternitas Sancti Huberti, sed nullos habet reditus⁽³²⁾.

In het parochiearchief van Lille is een kopie (3.11.1874) bewaard van de door paus Alexander VII op 30.6.1661 verleende aflaatbrief, waaruit we kunnen opmaken wat er voor de leden van de broederschap te verdienen viel: een volle aflaat - na vooraf gebiecht en gecommuniceerd te hebben - bij de toetreding tot de broederschap en ‘in articulo mortis’; eveneens door in de parochiekerk ofwel in de kapel van de broederschap - een kapel was er bij ons weten te Lille niet - op kerstdag een bidstonde te houden vanaf de vespers tot zonsondergang. Verder werd aan alle leden aanbevolen om op paasdag en tweede pinksterdag, evenals op aswoensdag en het feest van St.-Jan de Doper alle missen en diensten (zowel openbare als private bijeenkomsten van het genootschap) bij te wonen, aan armen onderkomen te verschaffen, vrede onder de vijanden te brengen, de doden - zowel van leden als niet-leden - te begraven, in processie te gaan met het H. Sakrament

(32) Dat was ook te Sint-Huibrechts-Hern het geval: Confrernitas est Sancti Huberti, nullos habens proventus, 1763 (G. Simenon, o.c. 1939, 347).

[p. 113]

en bij het kleppen van de klok de gebeden voor de overledenen te zeggen; voor elk van deze werken werd zestig dagen aflaat verleend.

De toetreding tot de broederschap van de H. Hubertus werd vermoedelijk ook beschouwd als een verzekering tegen de hondsdolheid. Cfr. Hallet⁽³³⁾: ‘De christenen die zich door de tusschenkomst van den H. Hubertus tegen de razernij willen beschermen, nemen meestal hunnen toevlucht tot de inschrijving in zijn vermaard broederschap’. Bekend was ten andere ook de opvatting, dat een razend dier onmogelijk kon bijten op voorwaarde dat men niet de vlucht nam; weglopen betekende gebrek aan geloof, waardoor de bescherming der heiligen wegviel⁽³⁴⁾.

3.2.2. We weten niet of de in 1661 of kort daarvoor opgerichte broederschap ter ere van de H. Hubertus zonder onderbreking is blijven voortbestaan. Mogelijk is er een breuk geweest (in de Franse Tijd?).

In 1874 legt pastoor Truyens⁽³⁵⁾ een nieuw register van de broederschap aan: pastoor Truyens is het eerste ingeschreven lid, daarna volgen de parochieherders van Achel, Neerpelt, Kaulille, Kleine-Brogel, Bocholt en de sub-prior van de Achelse Kluis. In 1874 schreef pastoor Truyens 180 leden in en het jaar daarop 129 nieuwe leden. Deze lijst werd daarna door de opeenvolgende pastoors van Lille tot 1965 bijgehouden. In totaal bevat het register de namen van 908 leden, niet alleen afkomstig van Lille, maar uit alle hoeken van Limburg, ook uit andere provincies en het buitenland (vooral uit Noord-Brabant).

(33) F. Hallet, Het wonderwerk van den heiligen Hubertus, handboek voor de bedevaarders naar Sint-Huibrecht in de Ardennen (Sint-Truiden, 1875), 134.

(34) A. de Cock, Volksgeneeskunde in Vlaanderen (Gent, 1891), 327.

(35) Gerardus-Bonifatius Truyens, Bocholtenaar van geboorte, studeerde te Rolduc en St.-Truiden. Na zijn priesterwijding werd hij leraar in de natuurwetenschappen aan het seminarie van St.-Truiden. Wegens zijn zwakke gezondheid verliet hij het onderwijs en werd kapelaan te Hasselt. Op 21.12.1871 werd hij geïnstalleerd als pastoor van Sint-Huibrechts-Lille als opvolger van Wilhelmus Spierings. In november 1879 werd hij tot pastoor van Hoeselt benoemd. Op 13.5.1893 overleed hij op 65-jarige leeftijd te Lanaken, waar hij op rust was. Onder het pseudoniem Jamar (omzetting van Maria) schreef hij enkele werken, waarvan ‘Maria, Moeder van Jesus’ het meest bekend werd.

[p. 114]

4. De St.-Hubertuscultus: Hubertus, beschermheilige tegen hondsdolheid, waanzin, hoofd- en tandpijn

4.1. De St.-Hubertusverering in Limburg⁽³⁶⁾

De volgende Limburgse parochiekerken zijn de H. Hubertus toegewijd: Hasselt, Runkst, Henis, Kanne, Membruggen, Neerglabbeek; verder de kapellen te Erpekom (Grote-Brogel), Herbroek (Kortessem), Offelken (Tongeren) en St.-Huibrechts-Hern.

Broederschappen van de H. Hubertus bestonden of bestaan te Henis, Kanne, Membruggen, Sint-Huibrechts-Hern en Sint-Huibrechts-Lille.

Het branden van de dieren met de Hubertussleutel - de door razende honden gebeten dieren in de wonde en de gezonde op het voorhoofd - bestond te Alken, Borgloon, Henis, Kanne, Membruggen Neerglabbeek, Riksingen, Sint-Huibrechts-Hern, Sint-Huibrechts-Lille en Zolder.

De H. Hubertus werd ook aangeroepen tegen hoofd- en tandpijn. Cfr. Cordie⁽³⁷⁾: ‘De bewoners van Dietsch-Heur, Vreeren en Rutten aanroepen hem tegen tandpijn in de kapel van 't Offelken te Tongeren. Te Sint-Huibrechts-Hern wordt hij vooral vereerd. Daar kan men zich laten overlezen. De bedevaarders moeten er rond de kerk gaan... Op 3 november wordt hij vooral aangeroepen tegen tandpijn te Zolder. Benevens te Erpekom nog te Neerglabbeek, waar men vroeger hanen offerde’.

(36) Zie over de St.-Hubertuscultus in Limburg o.m.: P. Daniels, Snipperingen. 't Daghet in den Oosten 3 (1887), 33. - J. Paquay, Le culte de Saint-Hubert dans l'ancien diocèse de Liège. Leodium 20 (1927), 32-36. - J. Frere, De St.-Hubertusvereering, in: Limburgsche Volkskunde, tweede reeks (Hasselt, 1928), 57-66. - J. Cordie, Volksbedevaarten tegen kwaal van mensch en vee in Limburg. Onuitgegeven licentiaatsverhandeling (Leuven, 1943), 48. - K. ter Laan, Folkloristisch woordenboek van Nederland en Vlaams België ('s-Gravenhage, 1949), 154-55, 353-54. - A. Remans, Folkloristische floralieën, Limburg 29 (1950), 236-38. - Ibid., Het Limburgse volksgeloof. Volksreligie en volksbedevaarten. Limburg 30 (1951), 172-75. - A. Jamar, Folklore in Haspengouw, in: Limburgs Haspengouw (Tongeren, 1951), 219. - K.C. Peeters, in: Eigen Aard (Antwerpen, 1963), 359-60. - H. Baillien, Sprokkelingen over Tongeren. Limburg 46 (1967), 171-77, i.c. 173-75; Sint-Hubertus en de Limburgse bedehuizen. Brochure (Kunst en oudheden in Limburg, nr. 1), uitgegeven door de provinciale dienst van het kunstpatrimonium ter gelegenheid van de tentoonstelling te As (20 oktober - 7 november 1972). Hasselt, 1972.

(37) J. Cordie, o.c. 1943, 48.

[p. 115]

Zolder was in de vorige eeuw nog een bekende bedevaartplaats, zoals Daniels⁽³⁸⁾ vermeldt: ‘Tot Zolder gaan de menschen beêweg naar Sint-Hubrecht; en 't en is niet alleen tegen razernij, maar tegen alle ziektens die iet of wat van de razernij weg hebben, of waarin hevige aanvallen van koorts of ijlhoofdigheid voorkomen. Men moet met negen man zijn om den beêweg te doen, anders doet 't niks af’.

Het was vroeger ook een algemeen verspreide gewoonte om op de feestdag van de H. Hubertus gewijd brood te eten als voorbehoedmiddel tegen hondsdolheid en andere ziektes; cfr. Frere⁽³⁹⁾: ‘Uit elk gezin begeeft zich op die dag iemand naar de kerk met een zekere hoeveelheid brood om het te laten wijden. Alle huisgenoten, dier als mensch, moeten daar, nuchter iets van eten. Sommigen bewaren er een stukje van en dragen dit, het geheele jaar door, bij zich’.

De populariteit van de volksbedevaarten is sedert geruime tijd achteruitgegaan. In 1928 maakt Frere⁽⁴⁰⁾ nog melding van 2000 vreemdelingen die op bedevaart naar Zolder trokken; ook te Sint-Huibrechts-Lille stroomden er, aldus Frere⁽⁴¹⁾, ‘ontelbare gelovigen samen, niet alleen van uit de omstreken, maar van heinde en verre, zelfs uit het buitenland, meest uit Holland. Wegens de moeilijkheden van verkeer zoo in als ook nog lang na den oorlog, is de toeloop wel verminderd, maar duurt toch nog voort’.

De St.-Hubertusviering kent, zoals ook vele andere verloren gegane tradities, de jongste tijd een heropleving. Opvallend is wel, dat de H. Hubertus thans in Limburg meestal als de patroon van de jagers wordt voorgesteld, in welke gedaante hij vroeger vrijwel nooit in onze provincie vereerd werd.

Ook te Sint-Huibrechts-Lille werden in die zin initiatieven genomen:

1)

In 1954 - bewaard is het rekenboek uit de periode 1953-67 - werd het Sint-Hubertusjagersgenootschap opgericht. Het stichtingsbestuur werd gevormd door senator J. Dupont, pastoor J. Hendrikx en secretaris J. Thijs. Jaarlijks wordt op 3 november een mis gecelebreerd met verering van de relikwie en oplegging van de stool, gevolgd door zegening van de honden op het kerkplein en uitdeling van het St.-Hubertusbrood. In 1961-62 waren 392 jagers aangesloten; elk lid betaalt 20 F per jaar of een levenslange bijdrage van 200 F.

(38) P. Daniels, o.c. 1887, 33.

(39) J. Frere, o.c. 1928, 66.

(40) id., 64.

(41) id., 65.

[p. 116]

2)

In 1974 werd onder het impuls van pastoor A. Scheepers het honderdjarig bestaan van de in 1874 heropgerichte (?) broederschap van de H. Hubertus (cfr. 3.2) gevierd. Op 26 oktober van dat jaar had in de parochiekerk een Sint-Hubertustentoonstelling plaats; op zondag 27 oktober een jagersmis met zegening van paarden en honden, en een openluchtmis met uitdeling van gewijd brood en oplegging van de stool. Van deze Hubertusviering wil men opnieuw een traditie maken.

3)

Ook andere verenigingen nemen de H. Hubertus als schutspatroon, zoals de in 1973 gestichte karabijngilde ‘Sint-Hubertus’.

4.2. De St.-Hubertuscultus in Lille

4.2.1. De bedevaart naar Saint-Hubert: de taille ‘insnede’ en de noveen

In het parochiearchief van Lille is bewaard een maniere om te doen de novenne of boete van negen daegen van den heyligen Hubertus. Onder de onderrichting staat gedrukt: Ick ondergeschreven religieus van Sint Hubert attestere ingeset te hebben een stucxken van de Heylige Stole van Sint Hubert in het voorhooft van (en verder met de hand ingevuld) Theodor Sijen, 29 mars 1795. Ondertekend door Mathaeus Bolij, thesaurarius.

Theodoor Sijen, die door een razende of razend gewaande hond was gebeten, had zoals vele anderen een bedevaarttocht naar Saint-Hubert in de Ardennen ondernomen, waar een priester de zogenaamde taille had aangebracht: een kleine insnede in het voorhoofd waarin een vezeltje van de stool⁽⁴²⁾ van de H. Hubertus werd gelegd. In het in 1875 verschenen en zeer populair geworden handboek voor bedevaarders naar Saint-Hubert beschrijft Hallet⁽⁴³⁾ deze behandeling als volgt: ‘De priester doet bij middel van een klein insnijmes of lancet een lichte insnede in het vel te midden van het voorhoofd, en legt in de wond een partikeltje van eenen draad uit den H. Stool.

(42) De stool die in de schatkamer van de kerk van Saint-Hubert bewaard wordt, zou, volgens een legende, aan Hubertus gegeven zijn door een engel die door Maria tot hem gezonden was op het ogenblik dat de paus hem aankondigde, dat hij de opvolger van St.-Lambertus op de bisschopszetel van Tongeren zou worden.

(43) F. Hallet, Het wonderwerk van den Heiligen Hubertus. Handboek voor de bedevaarders naar Sint-Huibrecht in de Ardennen (Sint-Truiden, 1875), 25.
Deze 208 pagina's tellende handleiding is een vertaling van het in 1871 van dezelfde auteur verschenen werk: L'oeuvre de Saint Hubert, ou manuel du pélérin en Ardenne. Bruxelles, 1871.

[p. 117]

Dat partikeltje wordt daarin behouden door een zwarten linnen band die men op het voorhoofd van den gesneden persoon legt en die daarop gedurende negen dagen moet blijven’.

Wie zo'n behandeling had ondergaan, werd in een register ingeschreven en kreeg een (voor de parochiepriester bedoeld) attest mee met de voorschriften voor de te houden noveen. De door Theodoor Sijen meegebrachte onderrichting uit 1795 bevat 10 voorschriften:

1)	Hij moet biechten ende communiceeren geduerende de negen daegen volgens het bestier^(44) oft onderwijs ende goetvindinge van eenen wijsen ende voorsichtigen biechtvaeder welcken hier van kan dispenseeren.
2)	Hij moet alleen slaepen in witte suijvere slaeplaeckens ende in sijne kleederen (d.i. als de lakens niet zuiver zijn).
3)	Hij moet alleen drincken uijt een gelas oft een ander potteken, ende en magh sijn hooft niet buijgen om te drincken uijt fonteijnen oft rivieren, sonder nochtans ongerust te sijn soo hij bij geval sigh quam te besien in de fonteijnen, revieren oft spiegels.
4)	Hij kan rooden oft witten wijn gemengelt met water oft oock water alleen drincken uijt een suijver ende uijt gespoelt gelas.
5)	Hij kan witte oft ander broodt eten, verckens vlees van eenen bergh^(45) een jaer oft meer out, kapuijnen^(46) oft hinnen oock van een jaer oft meer out, vischen met schelpen als harengh, buckingen, karpen, etc., harde eyren kout; ende alles moet kout gegeten worden, het sout en is niet verboden.
6)	Hij en magh sigh niet kemmen^(47) geduerende de viertigh daegen, de boete van negen daegen daer in begrepen.
7)	Den thienden dagh moet hij den bandt laeten ontbinden door eenen priester, den selven doen verbranden, ende de asschen in het sacrarium^(48) werpen.
8)	Hij moet alle jaeren vieren den feestdagh van den H. Hubertus, welcken komt op den derden november.
9)	Ende soo het geviel dat den selven persoon daer naer noch gebeeten oft gequetst wiert van eenige rasende beesten tot den bloedetoe, alsdan moet hij doen de selve boven gemelde boete ende onthoudinge van spijs en dranck den tijt van drij daegen, sonder dat hij van noode heeft wederom naer Sint Hubert te komen.
10)	Hij sal alsdan konnen uijtstant^(49) geven van viertigh daegen aen alle andere persoonen die gebeeten oft gequetst sullen sijn tot het bloedt, oft andersints besmet sijn door eenige rasende beesten.

(44) Bestier, leiding.

(45) Bergh, beer, mannelijk zwijn.

(46) Kapuijnen, kapoenen, gesneden hanen.

(47) Kemmen, kammen.

(48) Sacrarium, zinkput in de sacristie tot opneming van het water bij liturgische afwassingen en de as van verbrande gewijde zaken.

(49) Uijtstant, uitstel, respijt.

[p. 118]

Zoals de door Van Passen⁽⁵⁰⁾ besproken ‘Kontichse maniere’ telt de door Theodoor Sijen uit Saint-Hubert meegebrachte instruktie tien items. Anderzijds tellen de door de Cock⁽⁵¹⁾, Huyghebaert⁽⁵²⁾ en Hallet⁽⁵³⁾ besproken onderrichtingen 11 artikels: het zijn jongere varianten van een oudere noveenvoorschrift; toegevoegd is telkens artikel 6 waarin bepaald wordt, dat de ‘getailleerde’ zijn gezicht mag wassen en afdrogen met zuiver linnen, maar zich gedurende negen dagen niet mag scheren.

De door Vandevelde⁽⁵⁴⁾ medegedeelde noveenvoorschriften uit 1822 tellen ook 10 artikels. Nieuw is evenwel de bijgevoegde nota: 1) Ingevalle men iet nae liet onder het oeffenen der novene, 't zij bij vergetelheid of onbedagtelijk, men moet er niet over bedugt zijn; 2) in cas van onpasselijkheid kan den doctoor of geneesheer over de pligten despenseeren. In de 19^e eeuw begon men minder zwaar te tillen aan een strikte toepassing van de noveenvoorschriften; daarenboven zal de ‘maniere’ zo dikwijls herdrukt zijn, dat allerlei kleine variaties begrijpelijk zijn.

Wie de bedevaart naar Saint-Hubert had ondernomen en de taille of insnede had ondergaan, kon iemand die niet tot bloedens toe gebeten was, maar toch door angst voor razernij bevangen was, ofwel iemand die zich niet onmiddellijk naar Saint-Hubert kon begeven - wegens de verre afstand; ook kinderen en zondaars⁽⁵⁵⁾ - uijtstant ‘uitstel of respijt’ verlenen voor een periode van 40 dagen, dat eventueel meermaals kon vernieuwd worden. Onder de onderrichtingen voor de te houden noveen staat de gebruikelijke tekst voor het verlenen van uitstel afgedrukt. Aan de getailleerde, die St.-Hubertus vertegenwoordigt, wordt uitstel gevraagd in de naam van God, Maria en St.-Hubertus; deze antwoordt dan, het kruisteken makend: ‘Ick geve u uijtstant voor viertigh daegen in den naem

(50) R. Van Passen, Sint-Hubertus in het Antwerpse, in: Miscellanea K.C. Peeters (Antwerpen, 1975), 515-34, i.c. 519.

(51) A. De Cock, o.c. 1891, 323-24.

(52) L. Huyghebaert, o.c. 1949, 128-30.

(53) F. Hallet, o.c. 1875, 43-44.

(54) S. Vandevelde, Oude voorschriften bij een noveen ter ere van de Heilige Hubertus. Limburg 31 (1952), 71-74.

(55) E. Van Heurck, o.c. 1925, 16-17. - F. Hallet, o.c. 1875, 70-83.

[p. 119]

van Godt, van de alderheijlighste maegt Maria ende van den glorieusen heijligen Hubertus’.

Joannes Ludovicus van Elderen, prins-bisschop van Luik, keurde deze noveen en de hierin opgesomde voorschriften goed op 4.10.1690: zijn ‘gevoelen oft oordeel’ is eveneens op het attest afgedrukt; goedkeuring aan de noveen werd eveneens verleend door de faculteit van geneeskunde van de Leuvense universiteit op 17.6.1690 en door de theologische faculteit van dezelfde universiteit op 6.9.1690⁽⁵⁶⁾.

De uitvinding van het serum door Louis Pasteur (1822-1895), waardoor de gedurende eeuwen zo gevreesde razernij grotendeels onschadelijk kon worden gemaakt, bracht geen onmiddellijke schade toe aan het vertrouwen in de H. Hubertus. In 1890 brak er in de Antwerpse provincieraad een heftige kontroverse los, toen liberalen en katholieken dienden te stemmen over een toelage van 500 F, om door hondsdolheid aangetaste personen ofwel naar het ‘Instituut Pasteur’ te Parijs ofwel naar Saint-Hubert in de Ardennen te sturen⁽⁵⁷⁾. Van 12.10.1806 tot 3.11.1924 ontvingen nog 9.756 personen de taille of insnede te Saint-Hubert. Na de Eerste Wereldoorlog nam het aantal bedevaarders zienderogen af: vier in 1915 en de laatste drie in 1919⁽⁵⁸⁾.

(56) E. Van Heurck, o.c. 1925, 15.

(57) L. Huyghebaert, o.c. 1949, 73-79.

(58) F. Tricot-Royer, Le bilan du traitement de la rage à l'intercession de Saint-Hubert et plus spécialement à Saint-Hubert d'Ardennes, in Bulletin de la Société Française d'Histoire de la Médecine 19 (1925), 285.
Id., in: Bruxelles-Médical 6, n^o 24 (11.4.1926), 716.

4.2.2. Het opleggen van de St.-Hubertusrelikwie te Lille

4.2.2.1. Sedert meer dan duizend jaar, zegt Hallet⁽⁵⁹⁾ in zijn handleiding voor de bedevaarders, worden kleine deeltjes van de H. Stool afgesneden voor de taille, om gewijde voorwerpen aan te raken als paternosters, ringen, medailles, sleutels, enz. Niettegenstaande dat is de stool niet merkbaar verminderd!

Te Lille is een 19^e-eeuwse stool bewaard: ‘De goudgele brokaat vertoont het motief van twee duiven die hun dorst lessen aan een schaal met water (de levensbron). Op de beide uiteinden van de stola staat enerzijds een dubbele druiventros en anderzijds een jachthoorn,

(59) F. Hallet, o.c. 1875, 23-24.

[p. 120]

het attribuut van Sint-Hubertus’⁽⁶⁰⁾. Vermoedelijk werd deze stool gewijd door aanraking met de H. Stool van Hubertus te Saint-Hubert.

Verder bezit de kerk van Lille nog een zilveren reliekhouder uit de 19^e eeuw: ‘De reliekhouder heeft een ronde voet met guirlande. De geringde, ronde stam, met platte nodus, loopt uit op een druiventros waarop de cilindrische reliekhouder met stralenkrans gemonteerd is. Bovenaan op de stralenkrans bevindt zich het bustebeeld van de H. Hubertus op een wolkendek. De heilige is voorgesteld in bisschopsornaat met mijter en vergezeld van een kruisdragend hert’⁽⁶¹⁾.

Deze relikwie kan niet zeer oud zijn, want in 1726 verklaart de pastoor nog aan de aartsdiaken: Nulla habeo sacras reliquas (ik heb geen heilige relieken). Pastoor Truyens⁽⁶²⁾ beschrijft deze reliek in het in 1874 aangelegde register van de Broederschap van de H. Hubertus als volgt: ‘Een gedeelte der H. Stool van S. Hubertus; deze reliquie is op een stukje rood fluweel genaaid en van den achterkant met het zegel der parochie. Zij werd goedgekeurd en voor echt erkend door Mgr. Van Bommel, bisschop van Luik (1829-52), tijdens een bisschoppelijk bezoek (20.7.1836) der parochie’.

4.2.2.2. Deze relikwie werd in de 19^e-20^e eeuw te Lille opgelegd om mensen tegen hondsdolheid te beschermen, zelfs wanneer zij tot bloedens toe gewond waren; de reliekoplegging ter plaatse verving dan in zekere zin de bedevaart naar Saint-Hubert.

Pastoor Truyens schrijft hierover op 1.9.1877 het volgende: ‘Sedert onheuglijke tijd worden alhier te Sint-Huibrechts-Lille menschen tegen de razernij bevrijd, wanneer zij door een razend dier gebeten (zelfs ten bloede en tot in het vleesch) met betrouwen onderhouden wat hun wordt opgelegd door den priester. Deze bidt over de gebetenen het Sint-Jansevangelie (in principio erat verbum etc.), hij raakt de wonde (of, om der zedigheid wille, het voorhoofd) aan met een gedeelte der H. Stool van S. Hubertus’. De opgelegde verplichtingen zijn: 1) negen achtereenvolgende dagen nuchter gewijd brood eten; 2) tijdens de noveen elke dag negen onze-vaders en negen weesgegroeten bidden; voor en na deze gebeden telkens de twaalf artikelen van het geloof; 3) op één van deze dagen biechten en communiceren. Wanneer de betrokkene deze voorwaarden niet kan nakomen, mogen zij geheel of gedeeltelijk - zulks naargelang de omstandigheden -

(60) Brochure tentoonstelling te As 1972, 72-73.

(61) Id., 69.

(62) Zie voetnoot 35.

[p. *5]

St.-Hubertusaltaar.

Processievaandel.

[p. *6]

St.-Hubertussleutel

Reliekhouder. St.-Hubertus

[p. 121]

door iemand anders volbracht worden. Dit alles, aldus pastoor Truyens, ‘volgens eene eeuwenoude overlevering’.

Deze ‘preventieve’ behandeling tegen de hondsdolheid had blijkbaar gunstige resultaten! Pastoor Truyens herinnert aan zijn voorganger, E.H. Spierings⁽⁶³⁾, die meer dan 50 jaar parochieherder van Lille was geweest en hem meermaals had verteld, dat niemand razend werd, indien de opgelegde noveen ‘met betrouwen’ werd gehouden. Wie in de reliekoplegging en de noveen geen betrouwen stelt, kan zich niet tegen de razernij laten verzekeren. In dit verband haalt pastoor Truyens het voorbeeld aan van een inwoner uit Stein (bij Sittard), die door de hondsdolheid werd aangetast, hoewel hij op bedevaart naar Lille was geweest. De pastoor van Stein, J.J. Mulleners, liet zijn collega uit Lille echter in een brief d.d. 20.7.1875 weten, dat ‘de gebetene geen genoegzaam betrouwen op de voorspraak van den H. Hubertus had getoond!’.

In het register van het Broederschap staan nog enkele interessante aantekeningen van pastoor Vreven⁽⁶⁴⁾:

-	Den 26 en 28 jan. 1880 heb ik de H. Stool van den H. Hubertus op vijf personen van Meyel (Hollandsch Limburg), die door eenen razenden hond diep gewond waren, gelegd; nog op twee andere personen van Neer, die door hetzelfde razende dier gebeten waren.
-	Den 14 december 1880 heb ik het stool van den H. Hubertus gelegd op drie personen van Helmond en Mierlo, waarvan er twee door eenen razenden hond in het aangezicht, handen, armen en beenen ten bloede en zeer diep gewond waren; en daags daarna op een tiental anderen, maar minder gewond.
-	In den loop van 1889 zijn er acht persoonen hier gekomen die, zoo zij zijden, door dolle honden gebeten waren. Drie dezer waren sterk gewond aan handen, armen en beenen. Ik heb over deze persoonen de gewoone gebeden gelezen, hunne zieke lidmaten door de H. Stool aangeraakt en dezelve de voorgeschrevene boeten doen onderhouden. Ik moet denken dat zij baat gevonden hebben, want alhoewel zij in de nabuurschap verblijven, heb ik niet gehoord dat hun iets kwaads is overkomen.
-	In januari en februari van 1890 heb ik het H. Stool gelegd op een tiental personen van Eindhoven en omstreek, welke verklaarden van eenen dollen hond gebeten te zijn.

(63) Wilhelmus Spierings, geb. te Zeeland (Noord-Brabant) op 5.10.1791; tot priester gewijd te Munster op 21.1.1815, deservitor te Heppeneert op 7.3.1815, kapelaan te Neerpelt op 10.9.1816 en pastoor te Lille op 17.2.1818, waar hij op 12.1.1875 overleed. - Op 16.7.1864 werd zijn gouden priesterjubileum op grootse wijze te Lille gevierd.

(64) Marcellinus Vreven, geboren te Linkhout op 27.9.1827, werd in 1856 tot priester gewijd. Hij was achtereenvolgens leraar te St.-Truiden (1856), kapelaan en leraar te Maaseik (1857), kapelaan en leraar te Beringen (1861), kapelaan te Brustem (1863) en pastoor te Loksbergen (1873). Op 25.11.1879 werd hij tot pastoor van Lille benoemd, waar hij op 4.10.1897 overleed.

[p. 122]

4.2.2.3. Op 1.9.1877 herinnert pastoor Truyens eraan, dat deze bevrijdingsnoveen ook werd opgelegd aan personen die door aanhoudende hoofd- of tandpijn gekweld worden. De relikwie wordt dan op hun voorhoofd gelegd. Hij brengt dan het verhaal van een door waanzin aangegrepen vrouw uit de Meierij van 's-Hertogenbosch, die in de kerk van Lille werd geleid, maar zo te keer ging, dat vier mannen haar nauwelijks konden intomen. Toen de relikwie op haar voorhoofd werd gedrukt, kwam ze tot bedaren en genas. Enkele maanden later, op St.-Hubertusdag, ondernam haar man uit dankbaarheid een bedevaart naar Lille.

J. Frere⁽⁶⁵⁾ verhaalt hoe pastoor Van de Weyer⁽⁶⁶⁾ in 1925 werd verzocht de stool te komen leggen op het hoofd van een jongen van 10 à 11 jaar uit het Lindel (Overpelt), ‘die totaal van zijn verstand was geraakt, blafte en beet gelijk een hond en niemand - zelfs zijn eigen ouders niet - herkende’. Zodra de pastoor de kans kreeg om de stool op het hoofd te leggen van de jongen ‘die te werk ging gelijk een razend dier’, kwam hij tot kalmte en genas volkomen.

(65) J. Frere, o.c. 1928, 66.

(66) Franciscus Van de Weyer, geboren te Oirsbeek op 11.8.1854; achtereenvolgens leraar te Bree (1882-86), kapelaan te Borgworm (1886-88) en te St.-Denis (Luik) (1888-91), pastoor te Hamoir (1891-1900), Waasmont (1900-7) en Lille (1907-30); overleden te Hamont op 6.2.1935.

4.2.3. Het branden van de dieren

4.2.3.1. Volgens de overlevering ontving Hubertus een gouden sleutel uit de hemel, ten bewijze dat hij de H. Lambertus als bisschop van Tongeren moest opvolgen. Vandaar de sleutels waarmee de wonden van dieren, die door razende honden gebeten waren, werden uitgebrand. Aanvankelijk was er een duidelijke gelijkenis met huissleutels⁽⁶⁷⁾, later kregen ze de vorm van een 10 cm lange kegelvormige priem met een zegel in de vorm van een hoorntje⁽⁶⁸⁾.

4.2.3.2. Te Lille zijn enkele eksemplaren bewaard van 19^e-eeuwse St.-Hubertussleutels, die men plaatselijk evenwel eerder brandnagels noemt. Zulke sleutels, evenals de bijhorende gedrukte onderrichting⁽⁶⁹⁾,

(67) E. Dilis, Een Sint-Hubertus-sleutel van 1694, bewaard in de kerk van Burght, in: Annalen van den Oudheidkundigen Kring van het Land van Waes 29. Sint-Niklaas, 1911.

(68) F. Hallet, oc.c 1875, 136; E. Van Heurck, o.c. 1925, 19-23.

(69) In het parochiearchief van Lille is bewaard een ‘Instruction sur des cornets de fer, nommés ordinairement Clefs de Saint Hubert qui sont bénis par des prières particulières, et ensuite touchés à l'étoile de ce grand Saint’, d.d. 4.9.1846, evenals een ongedateerde ‘Onderrigting voor het gebruik der sleutels van den heiligen Hubertus’.

[p. 123]

A. Opening waarin de kop van de hond werd geplaatst. B. Hefboom waarmee men de kop van de hond onbeweeglijk kon houden. C. Deel van het toestel dat boven de grond staat. D. Deel van het toestel dat in de grond is bevestigd
Overgenomen uit Huyghebaert (1949: 157)

werden meegebracht uit St.-Hubert, waar ze gewijd waren door aanraking met de stool van de H. Hubertus⁽⁷⁰⁾. De belangrijkste punten van de onderrichting zijn:

1)	Indien een dier door een razende hond is gebeten, de gloeiend gemaakte sleutel

(70) F. Hallet, o.c. 1875, 136.

[p. 124]

	in de wonde of op de kop drukken en het dier negen dagen opsluiten; de gezonde dieren mogen eveneens gebrand worden, maar ze moeten niet opgesloten worden.
2)	Een lid van het gezin bidt gedurende vijf of negen dagen vijf onze-vaders en vijf wees-gegroeten dagelijks.
3)	De gemerkte dieren krijgen vóór elk ander voedsel gewijd brood of gewijde haver.
4)	Indien het gebrande dier toch razend wordt, zal het sterven zonder iemand of iets schade te berokkenen.
5)	De sleutels worden ontwijd, indien ze voor andere doeleinden dan het branden van dieren aangewend worden en indien winstbejag wordt nagestreefd.

4.2.3.3. Naar Frere⁽⁷¹⁾ meedeelt werden in het begin van deze eeuw nog dieren met de St.-Hubertussleutel gemerkt te Lille. Dit klopt met de informatie die pastoor Van de Weyer in 1925 per brief aan Tricot-Royer⁽⁷²⁾ uit Brussel verstrekte. Het branden van honden gebeurde daar zo druk, dat men een toestel had laten vervaardigen, waarin de honden tijdens de behandeling vastgehouden werden (zie afb.). Nochtans werden niet enkel honden gemerkt, maar ook schapen - soms hele kudden - en hoornvee. In principe nam de pastoor de taak van het branden met de sleutel op zich; wanneer grote afstanden dienden afgelegd te worden, o.m. naar Noordbrabantse gemeenten voor het branden van schaapskudden, gaf hij een volmacht aan de barbier (cfr. infra). Tricot-Royer beschrijft dan de taferelen die zich op de binnenplaats van de pastorij afspeelden; de honden die gebrand werden lieten een angstaanjagend gehuil horen en ontsnapten meer dan eens met een deel van het toestel rond de nek. Pastoor Spierings, die in 1818 te Lille aankwam, droeg omstreeks 1820 zijn taak over aan Hendrik Van de Weyer⁽⁷³⁾, schoenmakerbarbier; na zijn dood vervulde zijn zoon Theodoor⁽⁷⁴⁾, eveneens schoenmaker-barbier, deze taak.

4.2.3.4. De provinciale overheid van Limburg waakte in de vorige eeuw zeer streng over de toepassing van diverse verorderingen ter bestrijding van de hondsdolheid. In een omzendbrief d.d. 7.3.1861⁽⁷⁵⁾

(71) J. Frere, o.c. 1928, 65.

(72) F. Tricot-Royer, o.c. 1925 en 1926.

(73) Hendrik Van de Weyer, zoon van Antoon Van de Weyer en Helena Simons; geboren te Lille op 7.3.1801 en overleden op 10.2.1840. Hij was gehuwd met Catharina Elisabeth Seyen (^oOverpelt 21.8.1805); zij was vermoedelijk de zuster van Theodoor Sijen, die in 1795 op bedevaart was gegaan naar Saint-Hubert (cfr. 4.2.1.).

(74) Theodoor Van de Weyer (^o17.1.1832, †12.5.1901) × Gertrudis Millen (^oKaulille 21.9.1828, †5.1.1909). Hun zoon Hubertus (^o6.2.1871, †17.3.1940), eveneens schoenmakerbarbier, heeft tot omstreeks 1914 nog honden gebrand.

(75) Memoriaal van administratie der provincie Limburg 1861, dl. 1, 259-60.

[p. 125]

aan de arrondissementskommissarissen en de burgemeesters van Limburg herinnert gouverneur T'serclaes aan: 1) de wet van 24.8.1790, waarin aan de gemeentebesturen werd opgedragen ongevallen, veroorzaakt door razende dieren, te voorkomen of te verhelpen; 2) het politiereglement van 22.7.1791 dat straffen voorziet tegen hen die gevaarlijke dieren vrij laten rondlopen; 3) het besluit van 27 messidor jaar 5 (15 juli 1797) dat voorschrijft loslopende honden te doden en de andere opgesloten te houden in plaatsen die door besmettelijke ziektes zijn aangetast; gevallen van hondsdolheid moeten aan het provinciebestuur gesignaleerd worden.

Op 10.7.1861 vaardigde de provincieraad een reglement uit, waarin o.m. bepaald werd, dat zowel razende honden als dieren waarvan men enkel vermoedt dat ze door hondsdolheid zijn aangetast, moeten afgemaakt en één meter onder de grond begraven worden⁽⁷⁶⁾.

Op 26.2.1871 verscheen in ‘Het Maaseycker Weekblad’ (jg. 1, nr. 9) een ironisch stuk onder de titel ‘Arme honden, lievelingen en keffers van alle soorten’. Een hond werd te Maaseik als razend beschouwd en afgemaakt; dadelijk werden, zoals het provinciale reglement voorschreef, alle honden opgesloten en verscheidene dieren afgemaakt, waarvan men vermoedde dat ze besmet waren. De vreedzame reiziger, aldus de schrijver ‘was verwonderd en zag met voldoening zijn gespan, de voetganger zijn hielen en de slippen van zijnen jas niet meer door deze ruststoorders aangetast’. Vele Maaseikenaren hadden - om de razernij te voorkomen - reeds een bedevaart naar Saint-Hubert ondernomen, terwijl anderen daartoe besloten hadden. Na drie dagen echter verklaarden twee veeartsen - en dit tot verbijstering van de tekstschrijver -, dat er in Maaseik geen enkel spoor van razernij te bespeuren valt. De medische vaststelling zal door de meeste Maaseikenaars wel in twijfel zijn getrokken. Ironisch besluit de schrijver: ‘Dus honden en hondjes groot en klein, heft een lolheid aan, maar stort tevens een traan van medegevoel op het graf uwer onschuldige makkers! Thans kunt gij weer los en vrij rijtuigen en voorbijgangers aanvallen en door aangenaam geblaf den inwooner zowel als den vreemdeling het gehoor verduisteren’.

Leuven.

J. Molemans

Aangesteld navorser N.F.W.O.

(76) Id., dl. 2, 189-91.