Merlyn. Jaargang 4

[p. 494]

Wir Philologen
Een antwoord aan F.L. Zwaan
J.J. Oversteegen

Voor het eerst dit jaar begrijp ik een beetje vat er in een politieman in Amsterdam moet zijn omgegaan op 14 juni. Tot nu toe hadden wij, de merlinisten, alleen maar te maken met wat oplopendheid van dagbladrecensenten. Nu ik in mijn stuk over Hooft een befaamd 17de eeuws gedicht onder de loep genomen heb, sta ik plotseling voor de bouwvakkers van de litteratuurbeschouwing, de filologen. ‘Beleidsfouten’ zijn in zo'n situatie blijkbaar haast niet te vermijden. Op de tenen dus maar, voetje voor voetje, oftewel: punt voor punt.

Préambule. ‘Ondanks een aantal bescheidenheidsformules’ wordt mijn hele stuk gekenmerkt door een ‘toon van volstrekte zekerheid’. Dat is voor mijzelf moeilijk te beoordelen, maar in alle bescheidenheid zou ik Zwaan er op willen wijzen, dat mijn interpretatie voortdurend blijft draaien om meervoudige betekenissen, terwijl hijzelf resoluut het mes in al die beweringen zet op deze grond: geen sprake van meervoudige betekenis, het kan maar op één manier. Er staan stevige affirmaties in zijn stuk van het type: ‘deze in Nederland in de 17de eeuw nooit vertoonde opbouw’ (een onjuiste opmerking, zoals ik zal aantonen). Dat lijkt mij eerder te karakteriseren als ‘toon van volstrekte zekerheid’ dan wat ik schrijf. Het lijkt mij dan ook een goede notitie in zijn stuk wanneer hij zegt: ‘cursivering steeds van mij’. Zo is het. Zijn hele stuk had cursief gezet kunnen worden.

Dat in mijn analyse een aantal zaken (bijv. filologische moeilijkheden) onbesproken zijn gebleven, klopt. Dat is bij iedere analyse het geval. Zwaan vergeet steeds weer dat mijn doel een ander is dan dat van de filoloog; op bepaalde punten doe ik minder, op andere meer dan hij.

1 Ik heb natuurlijk niet geëist dat voordrachtskunstenaars de tweeduidigheid zouden doen uitkomen. Ik beweer: dit gedicht is niet voor te dragen omdat dan fundamentele eigenschappen ervan verdwijnen. Deze

[p. 495]

notitie staat niet voor niets aan het begin van een stuk dat die fundamentele eigenschappen wil laten zien (en dat daarin heel goed gefaald kan hebben; ook daarover kan ik zelf niet oordelen).

2 ‘Het gedicht is voor de lezer bestemd’ (dus: meer dan document). Mijn stuk stond in Merlyn, waarin over de behandeling van litteraire werken als documenten juist enkele harde noten gekraakt waren. Ik wilde aan de theoretische beschouwingen daarover een praktisch voorbeeld verbinden, voilà tout. Als ik Zwaan goed begrijp, is hij het ditmaal met mij eens (ik zal hem dus wel niet goed begrijpen).

3 Het rijmschema. Mijn these is: het schema van het behandelde gedicht is: abba abba cc deed. Ik voeg daaraan toe (de duistere noot) ‘Er verandert principieel niets als men dit schema liever zou weergeven op deze wijze: abba abba ccd eed, wat trouwens soms onmogelijk is’. Twee mogelijkheden dus, waarvan ik één mijn niet al te zwaar beklemtoonde voorkeur geef. Zoals steeds wordt Zwaan driftig over deze dubbele mogelijkheid, hij kiest hardhandig voor de ene (door de traditie geheiligde), zonder één argument te noemen. En, wat mij ook voor een filoloog een niet geringe fout lijkt, zonder Hooft en zijn tijdgenoten er op na te kijken. Mijn noot had hem erop kunnen wijzen dat ik dat wel heb gedaan. Aangezien de discussie stupide wordt als de feiten weggelaten worden, moet ik hier de lezer een deel van het materiaal voorleggen waarop mijn keuze voor de mogelijkheid abba abba cc deed gebaseerd was. Voor de vergrovende werking van Zwaans omschrijving van mijn schema als: twee kwatrijnen, één distichon en weer een kwatrijn, moet ik hem verantwoordelijk laten. Ik heb niets anders gedaan dan een zekere groepering van regels aanwijzen. Een distichon is wat anders dan wat ik hier meen te zien.

Beginnen dan maar bij het begin: het eerste sonnet uit Leendertz-Stoett, deel I p. 1. Laatste woorden van alle regels: palen, ontbrack, track, salen, verhalen, stade, swack, malen, gekomen, genomen, geclach, overlegge, segge, sach. De assonantie tussen de ack- en de ach-rijmen maakt dat regels 11 en 14 (geclach-sach) in een bepaalde relatie komen te staan tot regel 2 etc., en zo komt door parallellie een zekere verbinding tussen de twee kwatrijnen en de laatste vier regels tot stand. Of mag assonantie soms niet mee doen?

Nu kan één geval natuurlijk toeval zijn. Ik schrijf daarom enkele andere voorbeelden uit Hooft af (een kleine keuze uit de zeer vele mogelijkheden), en om aan te tonen dat Zwaans krasse opmerking over ‘nooit voorkomen in de 17de eeuw’ een schot met spek is, haal ik er één ander bij: Vondel (Klinckert, aan Hierusalem verwoest voorafgaande). Alweer: één uit velen.

[p. 496]

Hooft, L-St p. 2	p. 12	p. 21	Vondel
bedaerts	clachten	strijt	droncken
tije	siet	onderraken	uytgetreckt
raserije	vliet	blaken	begeckt
paerts	belachten	spijt	geschoncken
vermaerts	gedachten	lijt	boven
bedije	verriet	maken	houd
heerschappie (!)	liet	smaken	goud
aertsch	verwachten	zijt	verschoven
dichten	bedroeft	verwachten	had
onderrichten	geproeft	clachten	Stad
bedrijf	sinnen	vrees	dremp'len
gescholen	verhief	vrijen	brocht
verholen	Lief	partij(en)	mocht
lijf	beminnen	dees	Temp'len

In de eerste drie, uit Hooft gekozen, voorbeelden assoneert steeds één van de rijmklanken uit de laatste vier regels (soms regel 11-14, soms 12-13) op een van de twee rijmklanken van de eerste twee kwatrijnen. Voor de eerste 21 bladzijden van Leendertz-Stoett wil dat zeggen: bij de helft van de afgedrukte sonnetten. Regel 9 en 10 blijven steeds buiten dat assonantiespel. Bij het onderzoek dat voorafging aan mijn stuk Hooftse wendingen heb ik verder één sonnet (Geswinde grijsart) bij Hooft gevonden waar regel 9 en 10 assoneerden op een van de voorafgaande rijmwoorden. Dat geval kan men dus weergeven als: abba abba a'a' cddc. Ook in dat geval een duidelijke scheiding tussen 9-10 en het volgende. In het Vondelvoorbeeld hierboven gaat de isolering van 9-10 nog verder: beide rijmklanken uit de eerste twee kwatrijnen komen in assonance voor in de laatste vier regels. Hoe Zwaan zou willen ontkennen dat de weergave abba abba ccd ccd in zo'n geval onjuist is, zie ik niet in. Bij Hooft is een groot deel (meer dan de helft) van de gevallen op beide manieren weer te geven, in een flink aantal gevallen wordt door assonance een zekere isolering van regel 9 en 10 ten opzichte van het volgende bewerkstelligd, en in enkele gevallen treedt dubbele assonance op, waardoor 9 en 10 geheel los komen te staan. Mij dunkt, mijn bewering dat vaak beide schema's mogelijk zijn (bijv. in het geval Mijn lief) maar dat soms de conventionele weergave onmogelijk is, was precies juist. Er is mij geen voorbeeld bekend van een geval waarin Zwaans schema het enig mogelijke is (bijv. door assonance-verbinding

[p. 497]

binnen de laatste zes regels); ik heb echter hierboven enkele gevallen laten zien waarin de andere weergave de voorkeur verdient, en enkele waarin het de enige mogelijkheid is (Vondel en Geswinde grijsart, om verschillende redenen). Er zijn meer voorbeelden van die laatste categorie: Leendertz-Stoett, p. 219: stóppen, traen, aen, kóppen, dróppen, blaên, bestaen, knóppen, in, zin, zaeken, doorgrondt, vondt, maeken (gelijk aan voorbeeld uit Vondel) en, heel apart geval, maar een bijzonder duidelijk voorbeeld van scheiding tussen 9-10 en de rest: Leendertz-Stoett, p. 170:

beê, longen, wtgewrongen, zee, vreê, jongen, bedwongen, reê, vraeghen, vertzaeghen, schujt, bujen, oprujen, lujt. Dergelijke schema's kan ik niet anders verklaren dan als een poging tot releveren van de scheiding tussen 9-10 en het volgende. En dat wil zeggen dat het schema abba abba cc deed gewoon gevonden werd. In ons gedicht Mijn lief krijgt dat aanvaarde schema een steuntje door het beginnen van een nieuwe zin in regel 11 - dat heeft Zwaan tot mijn genoegen goed gezien. Daardoor is ook hier de weergave cc-deed iets beter van ccd-eed, hetgeen te bewijzen was. Het bewijs werd een beetje lang, maar daartoe dwong Zwaan mij met zijn pertinente ontkenning waartegen alleen een kleine statistiek iets doen kon.

Zwaan: ‘Het inspringen van een aantal vss heeft niets met het rijmschema te maken, maar alles met hun vrouwelijk rijm’. En heeft dat wisselen van mannelijk en vrouwelijk rijm niets met het rijmschema te maken?

‘O. moest weten dat L.-St. in dezen nauwkeurig het hs volgen’. Dat hoef ik niet te weten, want, anders dan voor een filoloog, is voor mij de gepubliceerde tekst voldoende. Maar ik wil er toch wel even op ingaan. Het inspringen is in Leendertz-Stoett zeer systematisch, inderdaad, maar misschien heeft Zwaan er wel eens van gehoord dat tekstverzorgers zoiets met meer systematiek doen dan het handschrift? Aangezien met de bedoelde regel bij 17de eeuwse auteurs zeer slordig omgesprongen wordt (voorbeeld: Huygens in de Worpeditie, deel IV. p. 16 en 17: drie sonnetten waarin de regel hartgrondig verwaarloosd wordt), heb ik rekening gehouden met een dergelijke halve willekeurigheid bij Hooft en een tussenzinnetje geplaatst.

4 Zwaans redenering in metrum-kwesties is weer volmaakt autoritair. Ik moet er helaas kort over zijn, want dit laatste nummer van Merlyn heeft niet voldoende plaats voor al die lange verhalen.

De stomme e is niet ‘het doffe klankje van nu’. Goed, maar evenmin is hij ooit accentdrager (het vrouwelijk rijm leunt in de meeste gevallen op de onbeklemtoonde e), en daar gaat het hier om. Als ik dit praatje in mijn stuk afgestoken zou hebben, was dat een niet terzake doende pedanterie geweest.

[p. 498]

Ik verwaarloos, aldus Zwaan, de accentverhouding in ‘Wanneer’ en ‘slaet aen’. Nee. In ‘Wanneer’ is een zowat gelijke accentuering van beide lettergrepen, in ‘slaet aen’ heeft slaet het sterkste accent, in normaal taalgebruik. Niet? Dat moet Zwaan dan maar bewijzen. Alleen als het over een hond of een soldaat gaat is in ‘slaet aen’ het accent op aen denkbaar. Hier gaat het om een vorst des lichts die zijn hand aan gulden tomen slaat. Maar wat bedoelt Zwaan hier eigenlijk? Dit: gezien de positie in de jambische regel is het accent wannéer, slaet áen. Deze redenering levert een hechte vicieuze cirkel op. Ik ben uitgegaan van buiten het metrisch verband vastliggende woordaccenten, de enige objectieve methode.

Over de woordcombinatie mijn lief beweert Zwaan: ‘nadruk bepaalt het metrum’. Wat is nadruk? Krachtsaccent? Bestaat de toonhoogte dus niet? Is in het koppel ‘mijn lief’ het woord lief ‘van nature’ de sterkst benadrukte (los van het metrum, want anders wordt de onbekende weer binnengehaald als bekende)? Hoe wil Zwaan dat bepalen? Dat kan hij niet en dat kan geen mens. Er is geen nadruk op het woordje lief anders dan doordat het in betekenis zwaarder weegt dan mijn. Het wak waarom ik heen loop is dat van de toonhoogte-problematiek. Zwaan zegt dat die niet bestaat. Vooruit dan maar. Hij verklaart eenvoudigjes: die regel is ‘zeer duidelijk jambisch’ en daarmee is voor hem de kous af. Voor mij begint dan de vraagstelling pas.

5 ‘Ook het gepraat over barok (...) is niet de moeite waard bij gebrek aan precisie. Het is zo langzamerhand mogelijk op dit gebied alles te beweren en daarmee nog indruk te maken ook’.

Nee, dat is niet mogelijk. Iemand die uitgaat van een zeer expliciete stelling van Spitzer en deze zonder foefjes toepast, beweert niet zomaar van alles. De ‘littérature générale’ bestaat voor Zwaan niet, en dat moet hij zelf weten. Voor mij is het een onderdeel van mijn vak, waarin goede en minder goede uitspraken gedaan worden. Spitzer mag men met een gerust geweten citeren. Ik heb perslot niet een of andere kwiebus genomen. Komisch is dat Zwaan niet merkt dat ik bij die stelling van Spitzer een klein vraagteken zet vanwege een stok die Petrarca hem tussen de benen steekt. Blijft voor mij na Zwaans honende opmerkingen één vraag: is hij het niet met mij eens als ik stel dat een wetenschappelijk verantwoorde methode is, zich te baseren op de beste autoriteiten wanneer men zelf niet in de gelegenheid is om een volledig onderzoek te verrichten?

6 de woordtjes alle drie. Het is waar: de verandering in zes is niet van 1611, maar van 1636. Had Zwaan de dader maar genoemd! (Van der Burgh soms?) Maar nee, hij vindt het heel erg dat ik met woordtje in de

[p. 499]

betekenis van ‘complex van woorden’ geen rekening gehouden heb. Dat niet alleen ik zo dom ben maar ook degeen die de latere versie vaststelde (wie dat dan ook was), dat m.a.w. al in 1636 ‘drie’ onjuist leek, dat bedenkt Zwaan er niet bij!

7 ‘siel’, ‘hart’ etc. Ik zeg niet dat ik niets belangrijks verwacht, maar: niets relevants. Zwaan moet een handwoordenboek kopen, als hij het verschil tussen belangrijk en relevant (d.i. voor een bepaalde probleemstelling belangrijk) niet kent.

8 Hoofdlettergebruik (in 1611, en niet pas in 1636, zoals Zwaan beweert, die zijn uitdrukkelijkheden op de door hem genoemde edities behoort te controleren). Ik ga er juist van uit dat ik niet weet wat daar de reden van is. Het is mogelijk dat alles draait om het lokaal releveren van een paar woorden en dat kan dan in de praktijk allerlei redenen opleveren voor het hoofdlettergebruik. In dit geval zou het kunnen zijn dat de woorden schijn en wezen in hun platonische betekenis van ‘uiterlijke verschijningsvorm’ en ‘diepere werkelijkheid’, sleutelbegrippen dus in Hoofts denkwereld, een hoofdletter krijgen. In plaats van omgekeerd te redeneren, en zich af te vragen of het releveren van sleutelbegrippen op deze plaats (en mogelijk elders) inderdaad één van de redenen voor hoofdlettergebruik zou kunnen zijn, zegt Zwaan: wij weten er niets van. Als hij het zo aanpakt zullen wij er nooit iets over te weten komen ook.

8 Schijn in de betekenis van: zon. De opdracht die Zwaan mij hier geeft is dermate ongerijmd dat ik mij afvraag of ik hem verkeerd begrijp. Moet ik er vanaf zien om het woord straal in een zin waarin ook het woord zon voorkomt, in de betekenis van zonnestraal (of: mede in die betekenis) op te vatten, alleen omdat het woordenboek een dergelijke betekenis van het losse woord niet zou geven? Alsof men bij de beschouwing van een zin te maken heeft met een collage van lexicologische betekenissen!

Gek als het klinkt, dit is toch wat Zwaan bedoeld moet hebben, want anders zou zijn mededeling over het WNT zwendel zijn. De eerste betekenis van schijn die het WNT geeft, is namelijk: ‘Uitstralend of op een zaak of in een ruimte vallend licht’, met als toepassing: ‘Van het licht dat een hemellichaam uitstraalt’. Dat is precies de betekenis die ik gebruik. Of die betekenis ook mogelijk geweest zou zijn als daarvóor niet ‘claere son’ had gestaan, kan mij hoegenaamd niets schelen. Er staat nu eenmaal ‘son’.

9 Aen. Waarom heeft Zwaan ditmaal het WNT laten liggen? Een van de hoofdbetekenissen is: omschrijving van de datief. Er zijn nog andere verklaringen mogelijk (aankomen in de betekenis: overkomen, overvallen;

[p. 500]

Zwaan moet het maar opzoeken in het WNT) maar voor mij was deze genoeg. De zon is de mens onaangenaam, - wat is er tegen? Mijn stuk was geen volledig filologisch commentaar waarin alles verantwoord moet worden, maar een litteraire, analyse waarin dat wat onduidelijk is, verhelderd moet worden.

10 Wesen. Het WNT kan mij hier niet helpen, want dat is zo ver nog niet. Maar het Middelnederlandsch Woordenboek geeft ondermeer: ‘Een wezen, schepsel, mensch’, en verder een algemene betekenis als ‘het geschapene’ etc. Zolang het WNT de W nog niet gebracht heeft kan ik niet met 17de eeuwse bewijsplaatsen komen; die eis is zelfs nogal flauw. Over de betekenis ‘gezicht, gelaat’ heeft Zwaan kennelijk veel schik. Kiliaen: ‘Het wesen oft t'ghe-laet. Gestus, mores, vultus’ (d.i. gezicht). Met de opmerking dat de twee betekenissen op hetzelfde neerkomen bedoel ik natuurlijk: t.o.v. de ambiguity. In beide gevallen blijven de twee amphibolie-klusters naast elkaar staan.

11 Het lineaire lezen. Touché. Zwaan schrijft hier met een zo geslaagde boosaardigheid, dat ik mijzelf als een Mabuse zie zitten, - wat niet wil zeggen dat Zwaan gelijk heeft.

Methodisch loopt hij bijvoorbeeld scheef als hij zegt: ik neem mijn voorbeelden maar niet uit Hooft. Dat had hij natuurlijk juist wel moeten doen. Verder gaat hij volkomen voorbij aan het a-normale van de zin. Hij moet op zijn beurt mij, niet uit zijn duim maar uit Hooft, één andere zin laten zien (en dat hoeft dan niet eens aan het begin van een gedicht te zijn, waarin andere woorden dan interjecties drie maal herhaald worden; dat om te beginnen. Verder moet hij mij één zin laten zien (uit Hooft), waarin een zo sterk benadrukte woordcombinatie voorkomt, gevolgd door een herhaling waarin de verwijzing precies de tegengestelde richting uitgaat. Dit driemaal plus éénmaal (over een ander) mijn lief, richt de aandacht op de vraag: wat is er aan de hand, wie spreekt er tegen wie? De lezer krijgt belangstelling voor het perspectief. Mijn weergave van wat hij dan te zien krijgt, moet nu eenmaal analytisch gebeuren.

Maar zelfs als ik kan blijven volhouden dat de lezer steeds een andere kant uitgestuurd lijkt te worden, heeft Zwaan dan niet toch nog gelijk als hij stelt: zo leest geen mens? Laat ik het dan iets anders zeggen: bij bewust lezen, met de aandacht gericht op taalmanoeuvres, kan zoiets wèl werken. De enige vraag blijft dan: las een lezer uit Hoofts tijd met dat soort aandacht? Mij dunkt, als hij Hooft wilde begrijpen, moest hij wel. Wanneer Zwaan nu zegt dat hij daar niets van gelooft, zie ik geen kans om hem te overtuigen met het materiaal dat dit gedicht ons biedt, want

[p. 501]

dat zou begging the question worden. En een dergelijke stelling adstrueren met andere gevallen, dat zou weer een heel essay vergen, en dan zou Zwaan weer zeggen etc. Iemand die er van uit gaat dat men vóor of tegen Empson is, in plaats van te constateren dat Empson op gruwelijk overdreven wijze de aandacht heeft gevestigd op een onontkenbare eigenschap van de 17de eeuwse poëzie, die moet blijkbaar van al die ingewikkeldheden niets hebben als het niet de vertrouwde zijn.

Ik laat het er dus maar bij, al wil ik op de valreep nog even vaststellen dat mijn bewondering voor de 19de eeuwse filologen groot maar niet volstrekt is.