Merlyn. Jaargang 4

[p. 489]

Onhooftse kronkelingen
F.L. Zwaan

Het artikel van Oversteegen in Merlyn juli 1966 prikkelt mij als Hooftliefhebber tot een reactie, een prikkel die nog verscherpt werd door de vriendelijke toezending door de auteur van een overdruk met een persoonlijke opdracht, waarin hij mij het artikel toewerpt als een uitdaging op mijn uitdaging: ‘wat met een hedendaags dichter als Lucebert lukt, gaat niet met Hooft of Huygens’.

Om maar meteen het voornaamste te zeggen: ik acht de poging tot interpretatie volstrekt mislukt, sterker: ik heb in geen tijden zulke kolder gezien, als het ging om het uitleggen van een 17e-eeuws gedicht. Om deze krasse uitspraak waar te maken zal ik het artikel maar op de voet volgen en de vinger leggen op alles wat mij niet bevalt.

Op p. 259 leidt O. ons zachtkens heen naar het besef dat we niet met een eenvoudig (= makkelijk te begrijpen) gedicht te maken hebben en verklaart op de toon van volstrekte zekerheid, die voor zijn hele artikel kenmerkend is, ondanks een aantal bescheidenheidsformules, dat het niet zo eenvoudig is als het lijkt (cursivering steeds van mij). Terloops heeft hij reeds de eis gesteld aan voordragers(sters) het tweeduidige ook in hun voordracht te laten horen. Geen geringe opgave, onmogelijk zelfs.

De lezer, op alles voorbereid, wordt nu eerst nog verder onder de indruk gebracht door een ironische schets van de wijze waarop hij in zijn onwetendheid het gedicht reeds gelezen had, simpeltjes, zomaar als doorzichtig document humain. Hij wordt ervan op de hoogte gesteld dat het gedicht voor hem bestemd is, terwijl de onnozelaar meende dat het bedoeld was voor Christina, al of niet als omsingelingstruc. Verrast en gevleid leest hij verder, doordrongen van twee feiten: hij gaat diepe duisternissen tegemoet en die moeten hèm iets vertellen, hèm persoonlijk.

Nu volgt een brede uiteenzetting van de ‘historische situatie’, waarin tra-

[p. 490]

ditie en vernieuwing door Hooft ten aanzien van rijmschema, metrum en omslag worden afgewogen.

Rijmschema: O. wil ons wijsmaken dat het rijmschema van ons sonnet is: abba, abba, cc, deed., (ondanks de duistere noot p. 267) dus twee kwatrijnen, één distichon en weer een kwatrijn. Hij vertelt niet hoe hij aan deze in Nederland in de 17e eeuw nooit vertoonde opbouw komt, maar het is duidelijk dat het beginnen van een nieuwe zin in vs 11 (tevens chute) hem hiertoe brengt. Hieraan hangt hij een theorie op over een listigheid van Hooft die, traditiebrekend en-handhavend, de ‘omslag’ rigoureus naar vs 11 in plaats van 12 verplaatst en zo de andere vlieg in één klap vangt; parallellie met het rijmschema. Het is een leuk spelletje waarin Hooft er niet slecht afkomt, maar het is onzin. De chute valt in het derde vers van de eerste terzine. Het inspringen van een aantal vss heeft niets met het rijmschema te maken, maar alles met hun vrouwelijk rijm. L.-St. geven dit inspringen nauwkeurig weer. O. had dit in het hs kunnen controleren en moest weten dat L.-St. in dezen nauwkeurig het hs volgen. En het rijmschema heeft evenmin principieel iets uit te staan met een nieuwe zin in het gedicht. O. leze bv. eens het sonnet L.-St. I, 276.

Wat over het metrum wordt beweerd is vaag en houdt geen steek. Vanzelfsprekend speelt de onbeklemde e een grote rol in het jambische vs, maar andere vocalen spelen wel degelijk mee. In zijn vb. Wanneer de Vorst des lichts enz. verwaarloost O. de accentverhouding in Wanneer, slaet aen. En wat was de kwaliteit van de onbeklemde e in de 17e eeuw? Kent O. de publicaties daarover niet en de communis opinio tegenwoordig, dat we hier zeker niet te maken hebben met het doffe klankje van nu? De eerste regel van het besproken sonnet is zeer duidelijk jambisch, zonder enige ‘schwa’. Dat de eerste drie woordparen een ‘jambische indruk’ zouden maken omdat ‘lief’ in het betekenisverloop een belangrijker woord is dan ‘mijn’ is wartaal. Het gaat om accent en mijn lief is daardoor een jambe. Over omhooggaande tonen hoeft O. zich evenmin te bekommeren, nadruk bepaalt het metrum. O. voelt hier duidelijk nattigheid en verklaart opeens liever ‘om dit wak’ heen te lopen. Hij had beter op kilometers afstand kunnen blijven, van dit wak en alle andere. Ik laat verder de verstrekkende conclusies van O. uit dit schwagedoe maar rusten. Er zit geen solide bodem onder. Ook het gepraat over barok, renaissance, manierisme, hoe goed het ook allemaal klinkt, is niet de moeite waard bij gebrek aan precisie. Het is zo langzamerhand mogelijk op dit gebied alles te beweren en daarmee nog indruk te maken ook.

Op p. 268 begint het dan eindelijk een beetje menens te worden met de

[p. 491]

interpretatie van het sonnet. Het voorbereidende werk kostte 9 bladzijden! Na Hooft bij het manierisme te hebben ingedeeld op grond van... de eerste helft van het laatste vs, wordt ons kond gedaan dat in de laatste vier vss de geliefde verstopt is als op een zoekplaatje. Er staat nl. in vs 13 son. En zodra dat in een erotisch gedicht van Hooft gebeurt, verschijnt ook de geliefde. Ik heb geen bezwaar tegen analogieën, zelfs niet tegen een heel systeem analogieën in het denken van een 17e eeuwer, maar men moet er geen potje van maken. Zon is ook nog zon en niet tegelijk geliefde. Van onontkoombaarheid is geen sprake. Dat de geliefde verdwijnt en niet opkomt, is een welkome complicatie voor O., die er een elegant spel mee bedrijft, maar dat bewaart hij voor het eind, daarmee de indruk die hij op de goedgelovige schare reeds maakte, tot een verpletterende hoogte opvoerend.

En nu dan het unieke van dit gedicht, dat ‘close reading’ (hier godzijdank nuchter opgevat als verduiveld goed lezen) onthullen zal.

Dit unieke - het opvallende - het ‘althans voor mij’ opvallende is: viermaal mijn lief in vs 1: men wrijft zich de ogen uit als men dan leest: ‘Aanvankelijk wekt die emfatische herhaling weerstand op, vooral de vierde maal’. Ik voel geen spier weerstand. Maar misschien zal ik 'm nog leren voelen. Verder maar. 2) ‘de woordjes alle drie’ (vs 3). Een rekenfout, bevestigt door een latere versie ‘zes’ (die van Emblemata 1611 zegt O. die L.-St. I, 346 nog eens nalezen moet). O. vraagt zich niet af van wie deze ‘verbetering’ afkomstig zou kunnen zijn en - erger - ziet geen ogenblik de mogelijkheid om ‘woordje’ te gebruiken voor een complex van woorden. In elk geval is het verheugend dat zijn ‘poëtische voorkeur’ om welke reden dan ook naar drie blijft uitgaan.

3) ‘siel’ en ‘hart’ in vs 10, later alleen ‘ziel’. Dat O. terugdeinst voor een broodnodig onderzoek naar deze woorden in de 17e eeuw, kan ik me voorstellen, maar hij moet zich er niet van afmaken met de smoes: omdat ik het gevoel heb dat er niets relevants (nette term voor belangrijks) uit te voorschijn zal komen’. Zijn gevoel interesseert mij geen lor, ik wil alleen maar wéten, en dat kan alleen door onderzoek, eventueel met negatief resultaat. 4) vs 13: in de latere versie (die van 1636) hoofdletters verdwenen! Eindelijk iemand die iets weet van het hoofdlettergebruik bij Hooft (en Huygens enz.). Maar we moeten het voorlopig doen met het indrukwekkende uitroepteken. Gewichtiger zaken trekken onze aandacht, nl. de meervoudige betekenis van sommige woorden. Wie hier kiest voor één betekenis (als ie de andere al overwogen heeft) is een ezel, die liefdevol verborgen wordt onder het dekkleed van ‘de filologische opvattingen van

[p. 492]

die tijd’. Empson was nl. nog niet geboren met zijn zeven! typen. Er zal dus dubbelbodemigheid zijn, coûte que coûte. Daar gaat ie dan. Even knoeien aan de tekst en je bent er: Schijn is ook zon. (Laat O. me eens een tekst tonen waarin dit ‘ondubbelzinnig’ het geval is. Dat WNT deze betekenis niet geeft is geen bewijs dat ze niet voorkomt). Dat het hier zon kan betekenen wordt door O. gesteund met het voorkomen van de zon in het voorgaande vs. Alsof dit ergens toe zou dwingen. Wesen - mens en gelaat. Wat mens betreft, zie boven bij zon. Dan hoef ik niet te herhalen. Het geval is zo mogelijk nog erger. 't Wesen - de mens (in het algemeen!). Naer is ook naar. Het wordt tijd al deze dubbele bodems tot een bodem te componeren: ‘hoe komt het dat de zon zo onaangenaam is voor de mensen’. Stiekem is ‘aen’, onoverkomelijk struikelblok voor deze wilde interpretatie (die ik alleen mogelijk achtte bij spontane studenten en cursisten) tot voor geworden. Voor ons gezicht mag ook wel: ‘dat komt hier op hetzelfde neer’. Ik citeer, gelooft u mij.

We zijn nu rijp voor de volgende diepzinnigheid: vs 13 sluit nu aan op 12 en 14. Dit móet een winstpunt zijn. Hier is ook het moment gekomen waarop O. iets van zijn hoofdletterwetenschap in de vorm der aarzeling loslaat: teveel naar abstracta verwijzend? Dat heb je zo met hoofdletters en dan wordt de ambiguity gehinderd. Dus weg ermee.

Nog even een slimme opmerking over de ‘lichte caesuur’, toch, bij 12, waar een ‘hoofdzin’ (dat is dus zoiets als de hoofdzaak van een zin: ik mag dat wel, zo'n ouderwetsigheidje in grammaticis) begint. Toch nog een beetje traditie dus, zó verholen dat alleen interpretators van dit slag het vermogen op te merken.

Dit was dan het opvallende. De hele rest van het sonnet is O. blijkbaar te simpel om over te praten.

We naderen nu het hoogtepunt der ‘Hooftse vormen’, het ene centrum waarop alles moet betrokken worden.

Om dit te bereiken moeten we lineair gaan lezen. En nu gaan we regelrecht het gekkenhuis in. Weet u wat lineair lezen is? U neemt een papier in de hand, leest Mijn lief en legt bliksemsnel het papier over de volgende woorden. U pauseert en, uw nederlands kennende, denkt u mogelijke vervolgen van deze woordgroep. Nu, dat zijn er nogal wat: (ik vertik het ze uit Hooft te halen, lijkt me niet relevant): Mijn lief loopt te wandelen; Mijn lief zag ik wandelen; Mijn lief schonk ik de wandeling; Mijn lief wandel ik niet meer mee (constructie niet onbekend in 17e eeuw); Mijn lief, schoonste der vrouwen liep enz. Mijn lief, wandel toch; Mijn lief, ze wandelt. Van al deze mogelijkheden bedenkt O. er maar één: onderwerp.

[p. 493]

Na deze syntactische fantasie rust u even uit, om dan tot de volgende manoeuvre over te gaan: u verschuift bliksemsnel uw papiertje naar rechts, echter wel zorg ervoor dragende dat u slechts de volgende twee woorden onthult. Tot uw verbijstering ziet u hetzelfde: Mijn lief. Uw gedachten vermenigvuldigen zich in U: Mijn lief, mijn lief wandelt (herhalende verrukking van de liefhebber of repeterende verbazing of...); Mijn lief, Mijn lief, waarom wandel je? het is genoeg. Voor O. is er alleen de laatste mogelijkheid. Volgende woordjes erbij (u snapt 't nu wel). Merkwaardig, die horen er niet bij. Gewoon overslaan, verder gaan: zo sprak komt in het gezichtsveld en leidt tot diverse overwegingen omtrent de spreker achter dit sprak: dat kan iedereen zijn. O. helpt ons: iets als Daiphilo. Waarom Granida niet? Het vs is toch maar in schijn jambisch. Gelukkig naderen we het einde van deze lineaire kolder. Geen gezeur langer: mijn lief mij toe. O. versterkt onze duizeligheid na al deze sprongen door onbarmhartig met een camera te werken. Ik zwijg hierover. Het is waarachtig al ingewikkeld genoeg. Wij hebben een onveilig gevoel. (Ik hoop dat zelfs de lezers van deze mijn beschouwing nu een onveilig gevoel gekregen hebben). Het zal ons niet meer verlaten. Het hele gedicht is onveilig: een onveilige droom, ondanks de drievoudige beveiliging, en als je wakker bent weet je 't nog niet. Allemaal onzekerheid. Door die eerste regel schrik je er niet meer zo van, dat was al een heen en weer van je welste.

‘Mijn conclusie (dat de natuurlijke orde verstoord is: hoe kan de zon opkomen en mijn geliefde in een adem verdwijnen?) dat er something rotten is (altijd raak, eeuwig is er something rotten, hier zeker, accoord) leunt sterk op een interpretatie van de eerste regel die het gevolg is van lineair lezen’, bekent O. eerlijk.

Mijn conclusie: God beware O. en ons allen voor lineair lezen en lere O. en ons allen goed lezen.