Merlyn. Jaargang 4

[p. 120]

Sterren kijken bij Lodeizen
Anita Koster

In de bundel ‘Het innerlijk behang en andere gedichten’ van Hans Lodeizen kom het volgende gedicht voor:

de sterren en het ongeneselijke
moment van de twee balken.
Orion ontdekt en in zijn hand
o noodlot in zijn hand het zwaard.

Het komt ter sprake in een artikel van Jan H. Cartens (Proeve van een essay over ‘atonale’ poëzie; in: Roeping, jaargang 1951, p. 242-247). Uit dit artikel blijkt, dat Cartens over het algemeen weinig samenhang ontdekt in de gedichten van Lodeizen. Zijn verklaring daarvoor:

De dingen dezer wereld, de vormen van de westerse chaos, onderhouden voor de dichter geen enkel verband. Zij worden opgemerkt met een primitieve verwondering, met een kinderlijke gretigheid.

Het enige wat Cartens uit het gedicht voor Jim concludeert is, dat Lodeizen van een soort metafysische sterrendroom, die Marsman nog bezat, is ‘afgesloten en teruggewezen door het zwaard’. Maar wat bedoelt Carten met ‘teruggewezen door het zwaard’, en wat voor zwaard dan wel? Het komt letterlijk uit de lucht gevallen.

Misschien dat het allemaal wat duidelijker wordt, wanneer je ervan uitgaat dat het betreffende gedicht wel een samenhangend geheel is, en niet dat ‘de indrukken met hun associaties en dissociaties als een kettingreactie het gedicht uitmaken’ zoals Cartens van Lodeizens gedichten veronderstelt.

[p. 121]

Sterren, twee balken, Orion en een zwaard: hoe rijmt zich dit tezamen? Om met Orion te beginnen:

Orion is een jager die de Plejaden achtervolgt. Hij werd door Diana gedood en als sterrenbeeld aan de hemel geplaatst. Zeer opvallend is de ‘gordel van Orion’. (Br. Ernst, Tj. E. de Vries, W.P. Atlas van het heelal; Amsterdam/Brussel, 1958. p. 173).

De Pleiaden zijn zeven schone zusters, die bemind worden door de jager Orion, zonder dat deze wederliefde vindt. Vijf jaar lang vluchten de Pleiaden, achtervolgd door Orion, totdat de goden eindelijk medelijden met hen krijgen, hen in duiven veranderen en onder de sterren opnemen. (Oswald Thomas, Astronomie, Amsterdam, 1944. p. 87. Op p. 90 van dit boek wordt van Orion nog gezegd, dat hij volgens een vermoedelijk oudere sage een herder is, een stuk zakenkennis dat er hier minder toe doet.

Orion is dus jager en tevens vrouwenjager. Zijn menselijke jachtobjecten werden met hem in de sterrenhemel opgenomen.

Toen ik een foto van een gedeelte van de sterrenhemel bekeek, waar Orion ook op te zien was (Atlas van het heelal, p. 12), viel het mij op dat er buiten de helderste sterren van het sterrenbeeld Orion ook nog een paar zwakkere sterren te zien waren, die samen veel van een zwaard weghadden, en dat dit zwaard wees in de richting van het sterrenbeeld de Stier, waarvan de Plejaden deel uitmaken. Het was alleen de vraag of deze ‘zwaardsterren’ tot Orion behoren en of zij ook als zwaard worden beschouwd. Ik heb hiervan een bevestiging kunnen vinden (zij het indirect) in ‘In de ban van de ring’ van J.J.R. Tolkien (dl. I p. 109):

Hoog in het oosten straalden de Remmirath, de Netsterren en langzaam boven de mist uit rees de rode Borgil, glanzend als een juweel van vuur. Toen alsof de lucht zich verplaatste, werd alle mist als een sluier weggetrokken, en daar stond terwijl hij over de rand van de wereld klom, de Hemelse Zwaarddrager, Menelvagor met zijn schitterende gordel.

Dit nu is de preciese beschrijving van de afbeelding die ik bekeken heb en waarbij de tekst luidt:

Als Orion op herfstavonden laag aan de oostelijke horizon staat, wordt de blik onwillekeurig daar naartoe getrokken en komt de beschouwer on-

[p. 122]

der de indruk van de schoonheid der welhaast grenzeloze sterrenhemel. Daar staat de Stier, waarin de Hyaden rond de held errode ster Aldebaran glinsteren als edelstenen, terwijl iets hoger de Plejaden fonkelen als dauwdruppels op een bloemblaadje.

Hieruit blijkt voldoende dat Orion het zwaard draagt en dus dat er althans een samenhang is binnen de laatste twee regels van Lodeizens gedicht.

Kan het zwaard van de vrouwenjager Orion een fallisch symbool zijn?

Hetzelfde geldt voor de ‘balken’ in vs. 2: in ‘het ongeneselijke moment van de twee balken’ is dan sprake van mutuele onanie.

‘Sterren en balken’ zou een zinspeling op de Amerikaanse vlag (stars and stripes) kunnen zijn, terwijl het ook iets militants heeft (sterren en balken duiden de hogere rangen van leger en politie aan). De veronderstelde zinspeling op de Amerikaanse vlag wordt bevestigd doordat de Jim aan wie het gedicht is opgedragen, Jim Merrill zal zijn, een Amerikaans dichter met wie Lodeizen heel goed bevriend was. Lodeizen vertaalde gedichten van hem, die in ‘Libertinage’ (jaargang 1951, p. 44-46) verschenen zijn, en in ‘Het innerlijk behang’ komt nog een tot Jim gericht gedicht voor en tevens een gedicht dat als titel heeft ‘Avond bij de Merrill's’.

De herhaling van ‘in zijn hand’ (vs. 3 en 4) is een stijlfiguur (repetitio) die meestal gebezigd wordt om een bijzondere nadruk te verkrijgen. Dat het zo noodlottig is dat Orion het zwaard juist in zijn hand heeft, is volkomen in mijn interpretatie te integreren: Orion staat klaar om tot de aanval over te gaan en zijn zwaard is (in mythologie en astronomie; in de astrologie speelt Orion geen rol) gericht op de Plejaden. Wat de astronomie betreft met de restrictie, dat het wijst naar het sterrenbeeld de Stier, maar de Plejaden maken daar deel van uit.

In of in verband met een situatie van mutuele onanie wordt Orion ontdekt. Door wie, wordt in het midden gelaten, omdat in het gedicht geen ik voorkomt: door een van de beide partners dus, of door beiden. Als een zwaard van Damocles hangt het noodlot hen boven het hoofd, en dit noodlot bestaat daaruit, dat het zwaard van Orion gericht is op vrouwen. Of hier de heterosexualiteit van een van de beide partners, dan wel de heterosexualiteit als zodanig (voor de maatschappij nu eenmaal zonder alternatief) de bedreiging vormt, is verder niet uit te maken.