Mededelingen van de Stichting Jacob Campo Weyerman. Jaargang 27

[p. 183]

Einde, begin

Henriëtte Koch en Robijn Wendelaar in Ach Deken! Deken ach! Mijn waarde Wolff! van Jeroen
Willems (Hollandia), Ruigoord 1997
foto: Ben van Duin

[p. 185]

Afscheid van Wolff en Deken
P.J. Buijnsters

Wolff en Deken hebben tussen 1970 en 1992 een groot deel van mijn werkzame leven bepaald. In die jaren heb ik hun geschriften verzameld, hun biografie gepubliceerd en hun briefwisseling uitgegeven. Toen was voor mij de spanning eraf. Als ik ooit nog eens iets over die twee vrouwen zou publiceren dan alleen een korte bijdrage, getiteld ‘Afscheid van Wolff en Deken’. Dit stuk leest u nu.

Mijn doel als onderzoeker is altijd geweest iets nieuws te brengen. In de neerlandistiek werd toen graag getheoretiseerd over de vraag: ‘wat is eigenlijk literatuur?’ Later merkte ik dat zoiets ook in kinderboekenland het geval was onder pedagogen die elkaar bezighielden met de vraag: ‘wat zijn goede kinderboeken?’ Dat schiet natuurlijk niet echt op. Over Betje Wolff en Aagje Deken was al heel veel geschreven. Waarom nog eens de tanden gezet in zo'n afgekloven bot? Maar mijn oudere vriend H.A. (‘Henk’) Höweler wees mij met zijn Archivalia betreffende Aagje Deken, Betje Wolff en personen uit haar kring (Amsterdam 1949) de weg: er viel nog van álles uit te zoeken. Je moest dan wel eerst goed in de archieven duiken. En, belangrijk, wetenschap begon met verzamelen van nieuw materiaal. Zelf had Höweler een geheel op de achttiende eeuw toegespitste bibliotheek opgebouwd met daarnaast een uniek handschriftelijk archief. Die enorme verzameling werd mij bij zijn dood in 1976 gelegateerd. De boeken bezit ik nog allemaal, het omvangrijke archief heb ik verleden jaar maart op mijn beurt aan een jongere collega geschonken. Ik heb er nooit meer iets van gehoord. Zo gaat dat soms.

In 1979 verscheen mijn Bibliografie der geschriften van en over Betje Wolff en Aagje Deken, opgedragen aan Höweler en bekroond met de Menno Herzbergerprijs van het Nederlands antiquariaat. Aan deze uitgave was een moeizame speurtocht in allerlei publieke en particuliere archieven voorafgegaan, zoals later nog intenser zou geschieden voor de in 1987 verschenen Briefwisseling van Betje Wolff en Aagje Deken. Het liefst zou ik daartoe een door Interpol verstrekt generaal bevel tot huiszoeking op zak hebben gehad. Dat veldwerk vond ik, naast het schrijven zelf, het spannendste deel van de studie. Wat een verschil met de stoffige bureaucratische wereld van de universiteit. Dit bracht je ook met allerlei boeiende, soms wat bizarre figuren in contact, types als Henri Ett en Wim Braasem. Van mijn directe voorgangers was dat de hoogbejaarde Wolff-en-Dekenbiografe Hendrika Ghijsen, die mij bij die gelegenheid

[p. 186]

haar dissertatie uit 1919 schonk. Ook zij had toen al jaren geleden in haar Zeeuwse woordenboek een heel ander werkterrein gevonden, zodat zij voor dat boekgeschenk aan mij eigenlijk leentjebuur moest spelen. Eenmaal kreeg ik een brief van een dame, genaamd Aagje Deken. Pijnlijk was als bij de jacht op handschriften de buit juist buiten bereik bleef. Zo herinner ik me een bezoek aan het echtpaar De la Lande Cremer in Egmond aan de Hoef. De man was een gewezen zeekapitein en, volgens eigen zeggen, te oud om nog naar de brievenbus te lopen. Maar ik was welkom. Toen ik de zes brieven van Wolff en Deken aan zijn voorvader Jacobus de la Lande ter plekke even had bekeken, vroeg ik of ze ze zelf wel eens gelezen hadden. Neen, daarvoor hadden ze totaal geen interesse. Waarop ik: misschien wilt u ze dan aan mij verkopen. Het antwoord was onthutsend: nee, geld kan ons ook niets schelen. Het enige wat erop zat was met die brieven naar Egmond aan Zee lopen om ze daar in een postkantoortje te xeroxen. Ik zag het echtpaar De la Lande Cremer mij vanachter het raam nakijken, misschien denkend: die vent zien we nooit meer terug. Maar jawel, ik leverde het spul weer netjes af, stuurde Philemon & Baucis nog jaarlijks een kaartje om hen aan mijn bestaan te herinneren. En dat was het dan.

Wat mij grote voldoening geeft is dat na ruim een kwart eeuw weinig of geen nieuwe brieven of andere archivalia met betrekking tot Wolff en Deken meer tevoorschijn zijn gekomen. In zoverre acht ik mijn missie geslaagd. Maar waarin ik absoluut niet geslaagd ben is in het wekken van belangstelling bij het bredere publiek voor Wolff en Deken. Tekenend is al dat zelfs mijn Wolff & Deken (Leiden, Martinus Nijhoff, 1984) nooit is herdrukt. Waaraan ligt dat geringe succes? Punt is zeker dat ik met mijn Wolff-en-Dekenuitgevers weinig geluk heb gehad (of zij met mij). De uitgaven van hes/Utrecht waren duur en drongen/dringen nauwelijks in de gewone boekhandel door. En uitgeverij Nijhoffliep in 1984 op haar laatste benen. Doorslaggevend echter was de sinds 1985 sterk geslonken aandacht, zelfs onder neerlandici, voor de oudere Nederlandse literatuur. De afbraakpolitiek bij het middelbaar onderwijs door de Van Kemenades heeft die neergang bewust bevorderd onder het motto: historie is spinrag. Maar het zou al te simplistisch zijn om de huidige geringe aantrekkingskracht van Wolff en Dekens werk enkel op conto van de onderwijswereld te zetten. Je ziet wel vaker dat de uitgave van een als definitief aangemerkte biobibliografie annex brieveneditie de dood in de pot betekent. Het lijkt dan al gauw dat over zo'n auteur het laatste woord gezegd is. Reanimatie blijkt alleen mogelijk, wanneer echt nieuwe dingen worden ontdekt of tenminste een originele invalshoek wordt gekozen. Bij een zo omvangrijk oeuvre moet dat laatste voor toekomstige neerlandici zeker mogelijk zijn. Ik denk nu speciaal aan het Geschrift eener bejaarde vrouw, Wolff en Dekens ‘Unvollendete’. Maar of men daarmee Wolff en Deken ook voor het grote publiek weer toegankelijk maakt? Eén Komrij bereikt hier meer dan een dozijn academici.

[p. 187]

Lezers van Lust en leering. Geschiedenis van het Nederlandse kinderboek in de negentiende eeuw (Zwolle 2001) door P.J. Buijnsters en Leontine Buijnsters-Smets vragen mij wel eens of ik familie ben van degene die lang geleden over Feith, Van Alphen en Wolff & Deken heeft geschreven. Jazeker!

Nijmegen, 5 april 2004