Mededelingen van de Stichting Jacob Campo Weyerman. Jaargang 27

[p. 103]

Bericht ‘uit de polder’
Notities naar aanleiding van het antwoord van Rina Knoeff op bezwaren tegen haar dissertatie
J.J.V.M. de Vet

De studie waarmee mevrouw Rina Knoeff in 2002 een nieuwe visie ontwikkelde op de werkzaamheid van Herman Boerhaave als chemicus en arts, is een boek dat, ondanks een aantal bewonderenswaardige passages, als het ware smeekt om tegenspraak. Ik heb die aandrang niet weerstaan: zie mijn recensie in de vorige aflevering van dit tijdschrift. Een ‘extreem lange bespreking’, aldus Knoeffs reactie, die in een nogal hoge toonsoort is gesteld. De ingewikkelde materie echter die zij heeft willen behandelen, en zeker ook de status van haar boek als Cambridge-dissertatie, nog verhoogd doordat de studie sub aegide der Nederlandse Koninklijke Akademie werd gepubliceerd, vroegen mijns inziens om een gedetailleerde analyse. De vaderlandse tijdschriften bestrijken momenteel bij voorkeur een breed terrein en grossieren daarom in korte recensies. Met een summiere samenvatting, gevolgd door enige kritiekpunten wordt vaak volstaan en een compenserende vriendelijkheid of obligaat schouderklopje dienen als afsluiting. Dat naar de wedergeboorte van een tijdschrift als De recensent, ook der recensenten, dat zijn naam echt waarmaakt, door weinigen wordt uitgezien, lijkt een reëel vermoeden. De mij geboden gelegenheid om Knoeffs studie uitvoerig te recenseren, heb ik dan ook gretig aangegrepen. Want laat deze publicatie geen trendsetter worden, gezaghebbende eersteling van meer dergelijke beschouwingen. Enig protest uit ‘de polder’ leek gewenst.

Knoeff hanteert ter aanduiding van mijn beschouwingswijze het etiket ‘poldermodel’. Vreemde verhuizing naar het wetenschappelijke domein van een politieke term, tot voor kort alleen prijzend in gebruik maar thans onder critici van de overlegmaatschappij ook in pejoratieve zin courant. Knoeffs polder duidt iets zeer negatiefs aan, de mij toegeschreven hebbelijkheid vaagheden te debiteren. De notie ‘algemeen christelijk’ zou er een zijn. Dat moge Knoeff zo vinden, Boerhaaves tijdgenoten dachten daar anders over, wat de aanduiding historisch legitimeert. Een geleerde als Jean Le Clerc verstond er het geloofsgoed onder dat christenen minimaal met elkaar deelden. Terzijde merk ik op dat de term momenteel onder historici (J. Spaans, F. van der Pol) in gebruik is om het niet-calvinistische karakter van de toenmalige cultuur van Nederlandse steden aan te geven. Er is dan ook grond genoeg, ik moge dat herhalen, om bezwaar aan te tekenen tegen de karakterisering calvinist society die Knoeff op de republiek van toepassing acht. Misschien leeft die generalisatie in dezelfde kring waar Knoeff het hedendaagse onderzoek naar religieuze contexten van vroegmoderne wetenschapsbeoefening situeert. Daar moet ik naar gissen, want mij wordt door Knoeff iedere kennis ter zake ontzegd. Uiteraard claimt een ‘polderaar’ hier geen alwetendheid. Laat hij volstaan met een verwijzing naar de bibliografie in enkele werken die niet zonder reden in zijn recensie werden genoemd. En met de verzekering dat hij Knoeffs eigen bibliografie met interesse geïnspecteerd heeft.

Dan nog eens de theoretische grondslagen van Knoeffs onderzoek. Een fundamenteel bezwaar blijft dat Boerhaave niet zelf zijn chemie heeft gepresenteerd als een stelsel, berustend op calvinistische grondslagen. Knoeff presenteert geen enkel citaat dat dit bindend aantoont. Enkele overeenkomstige tendenties vormen hier uiteraard geen toereikend bewijs. Had Boerhaave zijn systeem voorgedragen als calvinistische wetenschap, dan zouden de periodieken van de geleerde wereld, de journaux en de Nederlandse geleerdentijdschriften, dit rondgetrompet hebben, maar zelfs het lijforgaan van de Nederlandse predikanten, de

[p. 104]

Maandelyke uittreksels, produceerde een in memoriam-artikel zonder enige verwijzing in die richting (januari 1739). Kon het Gerard van Swieten, leerling van Boerhaave en kenner van diens werk bij uitstek, zijn ontgaan dat zijn leermeester op calvinistische grondslagen bouwde? Deze roomskatholiek hield zich aan het Weense hof vele jaren met Boerhaave bezig en had daar onbekommerd kunnen spreken over het calvinisme in de leer van de door hem zo bewonderde niet-geloofsgenoot. Voor zover bekend ontging het hem. Niemand zag het tot het door Knoeff werd geopenbaard in het genadejaar 2002.

Een stelling waarop zij haar visie baseert, is de doctrine ‘dat de natuur inzicht geeft in het goddelijk ontwerp van de schepping’. Is dit exclusief calvinistisch? Het valt ook binnen het gelovige perspectief van iemand als Fénelon en verdraagt zich uitstekend met het denken van de vele fysicotheologen, lang niet allen calvinisten, die na hem kwamen. Dat de menselijke rede door de erfzonde is geïnfecteerd, een algemeen christelijk dogma waarvan het - oorspronkelijke! - calvinisme een radicale vorm representeert, kan inderdaad tot een voorkeur voor empiristische wetenschapsbeoefening leiden: Knoeffs tweede doctrine. Maar het aantal onderzoekers uit de vroegmoderne tijd dat om andere redenen voor het empirisme opteerde, is zeer talrijk. Twee ontoereikende uitgangspunten dus voor Knoeffs benadering van Boerhaaves denkwereld. Dan wat ik heb gezegd over de ‘stranding van het empiristische scheepje’. Ik meen te mogen verlangen dat Knoeff uit haar bronnen duidelijk had uitgelegd, hoe Boerhaave enerzijds de opvatting kon huldigen dat inductief onderzoek - ook hierbij speelt de rede een sleutelrol - immuun was voor de erfzondebeschadiging van de ratio en anderzijds kon menen dat dit defect het functioneren van ditzelfde menselijke vermogen bij deductief onderzoek frustreerde. Bleef deze inconsistentie voor Boerhaave verborgen? Dan had Knoeff dit moeten signaleren. Zag hij dit probleem echter wél, wat waarschijnlijk is - epistemologie was toen een hot item -, waarom gaf hij zijn systeem dan toch de door Knoeff beschreven vorm? Waarbij nog een niet door haar opgeheven complicatie komt: de onvoorspelbare ontwikkeling van Boerhaaves eclectisch denken, zogezegd iets onvasts, spoort slecht met de vastheid van voorafgegeven - calvinistische - uitgangspunten.

Een drietal opmerkingen tot besluit. Deze betreffen niet het ‘onbekommerd nuanceren’ van opvattingen van Calvijn, de notie ‘uitverkoren volk’, Boerhaaves Swammerdam-editie en het gewraakte gebruik van Shaws vertaling. Mijn recensie verwijst argumenterend naar passages in Knoeffs boek, waar nodig met opgave van literatuur. Wel hecht ik eraan het door mij gemaakte onderscheid te herhalen tussen enerzijds een algemeen christelijk dogma als de erfzonde en het daaruit voortvloeiend bederf van de menselijke vermogens (besproken op het concilie van Carthago in 411), en anderzijds de talrijke nuanceringen en nadere interpretaties van dit basisgegeven, waarvan de kerkgeschiedenis van het Westen vol staat. Als tweede punt mijn voorbeeld van haar misverstand wekkend taalgebruik. Dit verleidt Knoeff tot het vermanende advies dat ik uit een woordenboek zou moeten leren wat policing a system betekent. Zij heeft het op de bedoelde plaats echter over ecclesiastical police met als onmiddellijk antecedent Kerkenraad. Een op zijn minst ambigue formulering met een misverstand wekkende komma. Dan nog de kerkelijke gezindte van Boyle. Hij was zeker geen doorsnee anglicaan maar eerder ‘a dissenter at heart’ (R.E.W. Maddison, 1969, p. 140) en hij viel Calvijn krachtig bij in diens afwijzing van de Schrift als handboek voor wetenschap. Een tijdlang verkeerde hij in een sociniaans milieu (M. Hunter, 2000, p. 43). Maar geen ‘polderaar’ die het in zijn hoofd zal halen uit dergelijke gegevens Boyles gaswetten af te leiden.

Discussie gesloten (redactie)