Mededelingen van de Stichting Jacob Campo Weyerman. Jaargang 27

[p. 45]

Tegen een poldermodel van de wetenschapsgeschiedenis
Antwoord op de boekbespreking van J.J.V.M. de Vet
Rina Knoeff

In het algemeen is een boekbespreking - of die nu positief of negatief uitvalt - een ‘reclame’ voor het betreffende boek en daarom te verkiezen boven een situatie waarin een wetenschappelijk werk wordt genegeerd en in het geheel niet besproken. Hoewel ik natuurlijk de voorkeur geef aan een lovende bespreking (wie niet?) beschouw ik, om bovengenoemde reden, de extreem lange bespreking van De Vet als een eer. Niettemin ben ik blij met de ruimte die de redactie van dit tijdschrift mij heeft gegeven om op de kritiek van De Vet te reageren.

Het doet me genoegen dat De Vet het in hoofdzaak eens is met de stellingname van mijn boek. Immers, ook De Vet heeft opgemerkt dat er een religieuze motivatie is gelegen in Boerhaaves werk. Echter hij stelt dat deze een uitdrukking is van ‘een algemeen Christelijk gevoelen’ en dat om die reden mijn typering van Boerhaaves werk als zijnde calvinistisch ongefundeerd is.

Mijns inziens komt De Vets kritiek op mijn werk voort uit een wijze van geschiedschrijving die uitloopt op een poldermodel waarbij cruciale verschillen worden verdonkermaand en een toevlucht wordt gezocht in nietszeggende vaagheden. De Vets typering van Boerhaaves religieuze motivatie als ‘algemeen Christelijk gevoelen’ is zo'n vaagheid. Bovendien bewijst De Vet met zijn argumentatie dat hij niet op de hoogte is van recent onderzoek in de wetenschapsgeschiedenis, waarin veel aandacht is voor specifiek religieuze contexten van vroegmoderne wetenschapsbeoefening. Mijn boek past binnen deze recente manier van geschiedschrijving, waarin op zoek gegaan wordt naar specifieke, soms controversiële, verklaringen naar het waarom van ontwikkelingen, ideeën en systemen. Dus niet de vraag hoe Boerhaave zijn natuurwetenschap vormgaf, staat in mijn boek centraal. Het is veeleer de vraag waarom Boerhaave zijn systeem zo vormgaf.

Natuurlijk is een correcte weergave van het historisch bronnenmateriaal een eerste vereiste voor de bespreking van de laatste vraag. In die zin ben ik blij met de correcties die De Vet suggereert. Gelukkig raken typefouten de inhoud van het boek niet, ook al meent De Vet dat ik de originele teksten daardoor niet goed begrepen heb. Helaas moet ik echter ook constateren dat De Vet in zijn ijver fouten te signaleren, regelmatig ongefundeerde kritiek levert. Er is bijvoorbeeld geen enkel bezwaar de Hollandse samenleving in Boerhaaves tijd te typeren als calvinist society. Zo leven wij tegenwoordig in een ‘seculiere samenleving’ waarin protestanten, rooms-katholieken, moslims enzovoorts wonen. De Vet kan ook beter eerst het woordenboek erop naslaan wat de Engelse uitdrukking policing a system betekent, alvorens mijn gebruik van het Engelse ecclesiastical police te bekritiseren. En waarom moet De Vet kritiek leveren op mijn gebruik van de Engelse vertaling van Peter Shaw in de discussie van Boerhaaves chemie? Ik heb duidelijk gemaakt dat deze vertaling het origineel even goed weergeeft als de vertaling van Dallowe. Bovendien heb ik waar nodig een alternatieve vertaling gegeven. Ik heb voor mijn reactie maar beperkt ruimte, dus zal ik verder niet in detail ingaan op alle kritiekpunten van De Vet. Ik zal me vooral beperken tot de inhoudelijke kant van de zaak. Eerst zal ik een korte samenvatting geven van mijn argumenten.

In mijn boek baseer ik Boerhaaves natuuronderzoek op twee calvinistische doctrines. 1) De idee dat de natuur inzicht geeft in het Goddelijk ontwerp van de schepping. 2) De idee dat het menselijk intellect door de zonde is geïnfecteerd en uit zichzelf niet tot ware kennis kan komen.

[p. 46]

Vooral de radicaliteit van het tweede aspect, specifiek voor het Nederlandse calvinisme, heeft ertoe geleid dat natuuronderzoekers een voorkeur hadden voor empirisch onderzoek. Boerhaaves opvattingen over intellect en wil liggen volledig in de lijn van de geschriften van Calvijn. Bovendien paste Boerhaave calvinistische ideeën toe op zijn natuuronderzoek. Ik beweer nergens in mijn boek dat Boerhaave de doctrines van Calvijn tegensprak, dat hij, zoals De Vet foutief beweert, ‘bewijzen van het tegendeel heeft geleverd’ of dat Boerhaave ‘onbekommerd diens [Calvijns] opvatting van het menselijk kenvermogen’ nuanceerde.

Niet alleen stelde Boerhaave het onvermogen van de menselijke rede aan de kaak en was hij een voorstander van experiment en observatie, maar hij riep ook op tot nederigheid in het verrichten van natuurwetenschappelijk onderzoek. De gedachte dat de mens het goddelijk ontwerp van de schepping kan kennen tot in de kleinste details getuigde, volgens Boerhaave, van een onvergeeflijke arrogantie. Hierin verschilde Boerhaave van de Engelse puriteinen, die, volgens het baconiaanse gezegde ‘kennis is macht’, geloofden in staat te zijn om via de natuurwetenschap de destructieve gevolgen van de zonde op te heffen en een hemels paradijs op aarde te creëren. Dit is een cruciaal verschil tussen Boerhaave en puriteinse wetenschappers. En niet, zoals De Vet onjuist mijn argumentatie weergeeft, ‘het besef een uitverkoren volk te zijn’.

De ‘polderkritiek’ van De Vet op mijn stellingname kent twee grote problemen. In de eerste plaats miskent zij de verschillen in aanpak van natuurwetenschappers in binnen- en buitenland. Het voorgaande door de Vet niet begrepen onderscheid tussen Engelse puriteinen en Hollandse calvinisten is hiervan een voorbeeld. Onduidelijk blijft ook hoe De Vet kan handhaven dat verschillende kerken van mening verschilden over de mate van verduistering van het intellect, terwijl hij tegelijkertijd vasthoudt aan de idee dat onderlinge verschillen ondergeschikt zijn aan het ‘algemeen Christelijk gevoelen’. De Vets standpunt is des te vreemder omdat hij zich als cultuurhistoricus bewust zou moeten zijn van het belang van religieuze verschillen in de vroegmoderne tijd.

Het tweede probleem van De Vets kritiek aan mijn adres is dat hij geen onderscheid blijkt te maken tussen zijn eigen persoonlijke opvattingen en informatie uit historische geschriften. Daardoor rukt hij passages uit mijn boek volledig uit hun verband. Het meest in het oog springt De Vets constatering dat Boerhaave niet zou kunnen beargumenteren dat het resultaat van observatie betrouwbaarder is dan de rede. Volgens De Vet waren Boerhaaves experimenten zo ingewikkeld dat het ‘empirische scheepje [...] logischerwijze gedoemd [was] op dezelfde klip te stranden als het hoogmoedige deductieve vaartuig.’ Dit is weliswaar een interessante gedachte, maar De Vets filosofische overtuigingen zijn niet bepalend voor wat historische figuren wel of niet kunnen hebben gedacht. Als De Vet gelijk had, zouden we ons voortaan de moeite van historisch onderzoek kunnen besparen. Een zelfde onwetenschappelijke vermenging van eigen mening en historische realiteit vinden we in De Vets vraag hoe de ratio als schepping Gods functioneert binnen de redenering dat God ware kennis net zo op het intellect projecteert als dat Hij verschijnselen in de natuur voorziet van hun eigen karakter. De Vet gaat hier volstrekt voorbij aan Boerhaaves idee dat de ratio is verlamd door de zonde en daardoor niet in staat zelfstandig tot ware kennis te komen.

Dat Boerhaave een eclecticus was, is bekend onder alle Boerhaave-kenners. Het is natuurlijk belangrijk te zoeken naar de origine van zijn ideeën, zoals De Vet, die zich ontpopt als ware Boerhaave-adept, ook doet. Echter, dit is in het verleden al gedaan door onder andere Lindeboom en Luyendijk-Elshout. De volgende stap moet zijn, en juist dat poog ik in mijn boek te doen, te onderzoeken waarom Boerhaave bepaalde theorieën wel en andere niet accepteerde. Zo kunnen we ons afvragen waarom Boerhaave een aanhanger was van Francis

[p. 47]

Bacon en niet van Georg Ernst Stahl. En waarom hij bepaalde religieuze passages in het werk van Swammerdam liet staan, terwijl hij andere eruit knipte. En waarom hij het werk van Boyle slechts gedeeltelijk accepteerde. En waarom de van origine stoïcijnse spermatikoi logoi in zijn chemie zo belangrijk waren. In mijn boek beargumenteer ik dat Boerhaave zijn keuzes niet zomaar maakte, maar dat deze geworteld waren in zijn religieuze opvattingen. Voor Boerhaave was de kerk er niet alleen voor de zondag, maar ook voor de rest van de week en hing hij zijn geloof niet samen met zijn zondagse jas aan de kapstok. Het is niet toevallig dat Boerhaaves calvinisme een verklaring biedt voor alle bovengenoemde vragen. De natuur volgens Boerhaave is een geschapen orde en door natuuronderzoekers kan een beperkte glimp worden opgevangen van Gods leiding. Gezien Boerhaaves religieuze visie op de natuur kan het niet verbazen dat het calvinisme Boerhaaves keuzes om bepaalde auteurs of passages wel of niet te accepteren beïnvloedde.

Samenvattend, de vragen die ik in mijn boek probeer te beantwoorden zijn onontkoombaar. Het calvinisme geeft een specifiek antwoord op de gestelde vragen. De Vets ‘polderpoging’ Boerhaaves calvinisme te reduceren tot een ‘algemeen Christelijk gevoelen’ is geen vruchtbare optie. Onbedoeld geeft De Vet mij hierin gelijk. Zijn typering van Boyle als calvinist is zowel fout (Boyle was anglicaan, met wellicht enkele puriteinse invloeden), als inconsequent. Het is ongeloofwaardig mij te verwijten Boerhaaves werk te typeren als calvinistisch om vervolgens zelf de typering ‘calvinist’ klakkeloos toe te passen op een andere vroegmoderne natuurwetenschapper. Is De Vet zelf beoefenaar van een geschiedschrijving die hij zo uitvoerig hekelt?