Mededelingen van de Stichting Jacob Campo Weyerman. Jaargang 18

Verschenen

In september 1995 verschenen bij de Leidse uitgeverij Astraea twee nieuwe tekstedities van achttiende-eeuwse werken: De onderaardse Reis van Claas Klim (1741) door Ludvig Holberg, en De staat der geleerdheid in Turkijen (1791) door Pieter van Woensel. Beide tekstuitgaven zijn schriftelijk te bestellen bij Uitgeverij Astraea, Zoeterwoudsesingel 69, 2313 EL Leiden of rechtstreeks via de boekhandel.

Pieter van Woensel, Staat der geleerdheid in Turkijen (1791) (ed. Meike Broecheler). isbn 90-75179-03-0. Duivelshoekreeks 3. Prijs f 29,90 (excl. verzendkosten).

In 1791 publiceert de merkwaardige solitair Pieter van Woensel (1747-1808; patriot, reiziger, marine-arts, spion, Verlichtings-schrijver) zijn Aanteekeningen: een verslag van zijn reizen voornamelijk door Turkije en Rusland. De schrijver had kort een officiële medische functie in Istanboel/Constantinopel.

't Ging de verlichte kosmopoliet Van Woensel niet om sightseeing. Hij observeert culturen, op nogal moderne wijze. Hij analyseert. In deze editie een fragment uit die Aanteekeningen, te weten: de Staat der geleerdheid in Turkijen. Hierin combineert Van Woensel een beschrijving van de Turkse beschaving (stand van de wetenschap; geletterdheid en literatuur; cultuur en gewoonten) met kritiek op de situatie in Nederland.

In zijn beschrijving en in zijn overdenkingen toont Van Woensel een scherp zicht te hebben op de verschillen tussen de Westerse (Hollandse) en Oosterse samenlevingen. En de vergelijking valt op een groot aantal punten beslist niet in het nadeel van Turkije uit. Van Woensel is nogal lovend over de openbare bibliotheken, 't onder-

[p. 119]

wijs, de tolerantie (‘wat heb je aan die ruzies tussen christenen onderling’), de vlotte rechtspraak. Hoewel... er is geen moderne wetenschap; en de Turken zijn ‘misschien de meest indolente menschen van de waereld’! De Islam wordt zeer zakelijk beoordeeld.

De tekst is gelardeerd met 't soort laconieke gezond verstand-opmerkingen, waarin Van Woensel altijd excelleert. Men vindt enige illustraties van de hand van Van Woensel.

Ludvig Holberg, De onderaardse Reis van Claas Klim (1741) (ed. André Hanou). isbn 90-75179-04-9. Duivelshoekreeks 4. Prijs f 39,95 (excl. verzendkosten).

Een land van sprekende muziekinstrumenten; een land waar men uitsluitend door zijn achterste praat; een land waar dieren, bomen en vogels naast en door elkaar leven en ieder wezen de taak doet die het best past bij zijn achtergrond; een land waar vrouwen regeren; een land waar... de reeks lijkt eindeloos. Waar zijn die landen te vinden?

In 1665 valt de net afgestudeerde Claas Klim in een Noorse bergspelonk. Hij valt en valt... en ontdekt in het binnenste der aarde een nieuwe zon, en een nieuwe planeet bewoond door volmaakt onbekende volkeren. Bijvoorbeeld Potu, land van bomen met menselijke vermogens, waar alles er ‘grondig’ aan toegaat - het is misschien Utopia. Er is Martinia, land van apen met pruiken - het is Europa (of Frankrijk?). Claas Klim vindt er nog tientallen landen, samenlevingen méér. Aan het firmament, ofwel de binnenschors van de aarde, opnieuw: de vreemdste maatschappijen. Claas Klim is gedwongen zijn modern-Europese ideeën stuk voor stuk prijs te geven. Tenslotte wordt hij door list en geweld keizer van een wereldrijk. Tot hij (weer) valt...

De onderaardse Reis van Claas Klim is een ‘science fiction’-tekst uit de tijd van de Verlichting, door de Noorse Deen Ludvig Holberg in 1741 gepubliceerd. Deze satirische imaginaire reis, in heel Europa populair, dwong net als Swifts Gulliver de tijdgenoot na te denken over de principes van de samenleving - en ons ook nog, misschien.

Deze uitgave bevat Holbergs tekst volgens de Nederlandse vertaling, eveneens uit 1741. Deze verscheen, nog vóór Franse, Engelse, Italiaanse, Zweedse, Russische enz. vertalingen Claas Klim tot een algemeen Europees bezit maakten.

M. Everard, Ziel en zinnen. Groningen, Historische Uitgeverij 1994 (isbn 90-6554-141-1).

Beperkte Theo van der Meer zich in zijn artikel over de sodomietenvervolgingen van 1730 (Med. JCW 16 (1993) nr 2) tot mannelijke homoseksualiteit, Myriam Everard gaat in haar studie Ziel en zinnen nader in op liefde en lust tussen vrouwen in de tweede helft van de 18de eeuw. Het hoeft geen verwondering te wekken dat Betje Wolff en Aagje Deken betrekkelijk veel aandacht krijgen.

De studie van Everard is niet alleen in het kader van de vrouwengeschiedenis van belang; ook uit cultuurhistorisch en sociaalhistorisch oogpunt biedt het werk meer dan alleen ruime kaders. Met dit werk krijgen Kerstemans verhalen over Maria van Antwerpen, Lys Sint Mourel en verhalen over andere vrouwen in mannenkleren een diepere dimensie. Verder bevat het waardevolle informatie over achttiende-eeuwse ‘lollepotterij’, naar aanleiding van enkele processen in Amsterdam, tussen 1792 en 1798, tegen vrouwen die sodomie bedreven zouden hebben.

Simon Tyssot de Patot, Voyages et avatunres de Jacques Massé. Ed. Aubrey Rosenberg. Parijs, Universitas & Oxford, Voltaire Foundation 1993 (isbn 2-7400-0012-x resp. 0-7294-0450-1). Prijs via Bookimpex f 94,50.

Tussen 1714 en 1717 werd de roman voor het eerst uitgegeven: Voyages et avantures de Jaques Massé van de Delftse Hugenoot Simon Tyssot de Patot (er bestaat overigens enige twijfel met betrekking tot het auteurschap). De hoofdpersoon is scheepsarts en verhaalt van zijn avonturen tijdens zijn wereldreizen en zijn ontdekking van de utopia. Door die belevenissen zo te presenteren en diepzinnige gesprekken met verschillende vreemdelingen weer te geven is het voor Tyssot mogelijk zijn kritiek te uiten op de christelijke religie en het absolute koningschap (vooral van Lodewijk XIV). Vergelijkingen met Smeeks' Beschrijvinge van het magtig Koningrijk Krinke Kesmes en met diverse robinsonades doemen op. Die zal hij schatplichtig zijn.

Sinds kort is de integrale tekst opnieuw verkrijgbaar, voorzien van inleiding, namenregister en appendix.

Rietje van Vliet