Mededelingen van de Stichting Jacob Campo Weyerman. Jaargang 9

[p. 21]

K. Bostoen
Weyerman en de muziek

Het is bekend, dat Weyerman in zijn tijdschriften over alles en nog wat oreert. Het komt mij voor, dat menigeen - ik denk bijvoorbeeld aan beoefenaren van de mentaliteitsgeschiedenis - zou gediend zijn met een inventaris van onderwerpen waaraan Weyerman bij gelegenheid een afzonderlijk betoog wijdt. Daaruit blijken immers allerlei voorkeuren, die Weyerman ongetwijfeld deelt met zijn geïntendeerde publiek. Zo kwam ik, bladerend in Weyermans werken, een vertoog tegen over subjectiviteit bij historici^(1.), over bestraffing van satirici als Dryden, Voltaire en Boileau^(2.), over het clavecimbel^(3.), enz. Dit laatste bracht mij ertoe om na. te gaan, of onze auteur ook over de muziek had georeerd. Immers, we weten, dat muzikale belangstelling Weyerman niet vreemd was, gezien de liedteksten, die hij onder de aanduiding ‘Air’ her en der in zijn werken publiceert. André Hanou was zo goed zijn onvolprezen kaartsysteem voor mij op dit punt te raadplegen en ik kreeg inderdaad interessante verwijzingen, die doen vermoeden, dat een systematisch onderzoek nog veel meer zou opleveren. Misschien dat mijn bijdrage ertoe leidt, dat iemand een dergelijk onderzoek gaat ondernemen.

Weyerman laat zich nu en dan eens uit over de hoge muziek, maar hij besteedt veel meer aandacht aan volksmuziek en populaire muziek. Als we op Weyermans uitlatingen afgaan, dat stellen we vast, dat, wat de hoge muziek betreft, de Italiaanse de kroon spant. De meest populaire musicus in die dagen blijkt de violist en componist Pietro Locatelli (1695-1764) te zijn geweest^(4.). Het feit, dat Locatelli een groot deel van zijn leven in de Republiek doorbracht - hij zou te Amsterdam overlijden - is daar vermoedelijk debet aan. Hoewel de avondconcerten van Locatelli zeer veel publiek trokken, meent Weyerman het werk van deze componist, dat hij karakteriseert als ‘Harlequyns Sonnaten’, achter te moeten stellen ‘by het Muziek van den deftigen Corelli’^(5.). Een pikant detail in dit verband is, dat Arcangelo Corelli (1653-1713) de leermeester was van Locatelli, een feit, dat ook Weyerman niet zal zijn ontgaan.

Wanneer Weyerman over uitvoerende kunstenaars schrijft, dan presenteert hij hen met groot genoegen als sukkels, tenminste, als hij maar even die kans krijgt. Zijn kunstbroeders, de schilders, worden bijvoorbeeld regelmatig als malloten ten toon gesteld. Maar muzikanten blijken evenzeer hun merkwaardige trekjes te hebben. De natuurlijke ondeugd die hij in zijn Doorzigtige Heremyt (1730) aan muzikanten

(1.) Jacob Campo Weyerman:Den vrolyke tuchtheer. Amsterdam, 1730. p.282-288. (UBL 1209 A 12)

(2.) Jacob Campo Weyerman: De zeldzaame leevens-byzonderheden van Laurens Arminius (...). Amsterdam, 1738. p.162-166. (UBL 1082 B 57)

(3.) Tuchtheer a.w. p.41-43.

(4.) Ibidem: p.18, 107, 216, 338.

(5.) Leevens-byz. a.w. p.154-155, 213.

[p. 22]

toeschrijft, is hun neiging om het grote woord te voeren op terreinen waar ze geen verstand van hebben. Dit is bijvoorbeeld het geval met de violist Van Quickelenberg^(6.):

Den beruchte Quikkelenberg ley doorgaans zyn fiool neer in het bloempje van zyn spel, om de liefhebbers in slaap te praaten door den opium van zyn mal diskoers, dewyl hy dan de zaaken van Europa schifte en deelde, den aktie-handel onkundiglyk ontleede, en het Toskaans gebied jammerlyk karakterizeerde, over welke stoffen hy noch deerlyker sprak als een poeet over den Levantschen handel, of een bierbeschooyer [=bierhandelaar] over het vierkant van den Cirkel^(7.).

Lijdt deze violist aan het euvel van de kletspraat, een Bredase zangeres valt regelmatig ten offer aan een geheel andere ondeugd:

De befaamde Juffrouw Willemyntje, die zangnymf uyt het Bredaas leggend hart, had een stem als een nachtegaal, en echter gaf zy altoos den voorrang aan een 't zamenspraak tusschen de lakens, boven een muziek-concert in een beslooten kamer. Het heugt me dat een Fransch heer, wiens stem als een klok, doch wiens goudbeurs klonk als een gebraaden appel, eenmaal die broedzieke duyf schaakte door een airtje [=liedje]. Ha, myn voor de degemans mededoogende suster Trapgans,^(8.) (gilde zy uyt) hoe bekoorlyk is zyn stem? ik vrees dat ik een voetval ruggelings zal doen in het volle gezelschap by aldien hy voortvaart in die zielvervoerende toonen; en daar toe is hy den schoonste man die ooit onder het bereyk kwam van myn graage blikken. Helaas, ik splyt als een overrype pruym van damast door de warmte van zyn stem! Ik zidder als een bouquet van bruyloftsloveren als hy trembleert; en dewyl myn fiool de Gambe reeds is gesnaart tot een dobberend concert, sterf ik in myn zilverlakensche muyltjes indien hy my niet ilico [=ter plekke] komt onderschraagen^(9.).

Maar nu iets over Weyermans uitlatingen over de volksmuziek en het populaire genre. In zijn Ontleeder van 13 november 1724 wijdt hij ongeveer een volledige aflevering aan ‘Een Vertoog over de Muziek’. Dit ‘Vertoog’ kondigde hij al in de vorige aflevering van 6 november als volgt aan:

Verwagt toekomende Week de Oplossing van een Vraag; Of'er meer Goed als Kwaad steekt in de Muziek? Zo den Ontleeder der Feylen, dat Muzikaal Onweer [=gedonder?[ heels huyds ontspringt, loopt hij vry zo ras als een bekent Sneukelaar [=snoeper, vrouwenliefhebber[, die 't Overspel niet nagaat met loode Schoenen, maar die het nadraaft met Potaarde [=klei] Loopers^(10.).

Het lijkt erop, dat Weyerman met deze ‘moraal van de muziek’ zichzelf een onmogelijk onderwerp had opgedragen, maar zoals meestal hield hij zich ook nu nauwelijks aan zijn eigen belofte. Zo vraagt hij zich af:

Maar is'er oit Iemand bekent geweest, [...] die de onderscheyde uytwerkingen der Muziek heeft bestudeert?

om maar meteen het antwoord te geven:

Dat heeft hy [=de Ontleeder] gedaen, (zegt hy) en hier hebje de Proef op de Som^(11.).

Handelend over de psychische effecten van de muziek, begint hij met drie traditionele modi te schetsen, om tegelijk enige grepen pekel in katholieke wonden te strooien^(12.):

De Dorische Muziek is een Tegengift tegens de onkuysche Gedach-

(6.) De violist Johannes Frederik van Quickelenberg (gestorven na 1721) was afkomstig uit Den Haag, maar woonde in de periode 1715-1721 te Rotterdam, om zich daarna in Engeland te vestigen, waar hij vermoedelijk is overleden. Door de Rotterdamse stadsregering werd hij in 1716 aangesteld en bezoldigd als muziekleraar. (Vgl. NNBW Deel 1 (1927), kol.1032-1033)
In de Amsterdamsche Hermes, deel 2 (1723), afl.49, p.385-386 beschrijft Weyerman een ontmoeting met Van Quickelenberg in het ‘vermaarde Luyks-bierhuis van 't Zwaantje’ bij de Nieuwe Haven: ‘een inlands Muziekant [...] die eer den naam verdiende van Quakkelenberg, want zyn tong liep op geen anderen toon dan op dien van Quak, quak, quak’. Over de ‘wonderbaare eigenschappen’ van deze violist schrijft hij: ‘hy loog, als een Sterrekyker, hy vloekte, als een Vluchteling [dit slaat op de hugenoten], hy dronk als een Kastelyn, hy was kwaadspreekent als een Mof, hy vuilbekte als een Komediant, maar hy was een Muziekant in Folio [=een groot musicus], en hy speelde als een Aap’.

(7.) Jacob Campo Weyerman: De doorzigtige heremyt. 's-Gravenhage, 1730. p.190. (UBL 1105 C 15)

(8.) Interpretatie van deze - omwille van de hartstocht - vermoedelijk als betekenisloos op te vatten uitroep: Ha, mijn schommel van een zus, jij, die zoveel medelijden hebt met stoere kerels!

(9.) Heremyt a.w. p.190-191.

(10.) Den ontleeder der gebreeken. Beneevens de vier tegen-ontleeders. Amsterdam, 1724-1726. 2 Dln. Deel 2: p.32. (UBL 1209 A 9-10)

(11.) Ibidem, p.35.

(12.) Wellicht is een en ander door Weyerman ontleend aan Gioseffe Zarlino's Istitutioni armoniche uit 1558 of aan een ander werk, dat op Zarlino's theorieën teruggaat.

[p. 23]

ten; die Muziek slacht de Grieksche taal, en is uytgestorven in de Abdyen en in de Kloosters.
De Phrigische Muziek ontsteekt de lust om te oorloogen en om Krygsdaaden te bedryven; die Muziek is geinterdiceert [=verboden] by de hedensdaagsche Romeynen. De Lydische Muziek verootmoedigt de Hovaardy, en de ydele Glorie; die Muziek is een Doodvyandinne van Romens Kerkelyk Zwart, en van 't bloetroot der Kardinaalen^(13.).

Vervolgens komen de uitwerkselen van de moderne populaire Westeuropese muziek aan de orde, waarbij natuurlijk de landaard van de verschillende musicerende volkeren wordt getypeerd: valsheid en geilheid voor de Fransen, stijfheid en plompheid voor de Duitsers, dwangmatige herhaling voor de Italianen, galligheid voor de Engelsen, armoezaaierij voor de Schotten, domachtige onkunde voor de Welshmen, het uitbraken van verwensingen en roomsgezindheid voor de Ieren en weeïge gemakzucht voor de Nederlanders. In Weyermans eigen bewoordingen klinkt dat als volgt:

De Fransche Muziek is een Stalkaars [=dwaallicht] die de Kuysheyd der beyde Sexen in 't Water leydt, en daarom doopt een zeeker Auteur het Opera, gelyk als de Punt van een Stiermarksche Helbaart, en gelyk als de Lier van Orpheus de Rinosters [=neushoorns], de Olifanten, en de wilde Zwynen kon doen vergaderen, op die wyze doet een Germaans Concert van Herpaukken [=krijgspauken], Trommellen, en Waldhoorns die Bataille Paerden van Glorie 't zaamentroppen, die hunne Maanen op de Opperlippen voeren^(14.). De Italiaansche Muziek is een Zinnebeeld van den Steen van Sisyphus^(15.), op-en nederrollen, en by poozen, draait die Muziek rondom gelyk als een Dansmeester die op de linkerpoot pirouetteert. De Engelsche Muziek is zoo scherp gelyk als oude Cheshire Kaes, en een Man die een Engelsch Air kan zingen, zonder dat zyn Mond uytslaat, is van een gezonde gesteltenis. De Schotse Muziek is zo ryk gelyk als derzelver Inboorlingen en de Zakpyp [=doedelzak] is de Kerk-klok der Berg-Schotten. en den Orgel van Rob Roy^(16.), den Bescherm-H. [=patroon] van 't nabuurig Vee. Een Welschman misbruykt de Harp, gelyk als een Atheist de Reden misbruykt; en een Yr kend geen andere Muzieknooten als die gestelt zyn op de Sleutel van de Litany der Vloek-verwanten, en die beginnen met de woorden van;^(17.) G** bless King James the Third! De Nederlandsche Muziek smaakt gelyk als een Garstepapje met lange Rozynen, en de Nederlandsche Muziek, is een Kamenier die de Gestikte Rokken der Fransche Airtjes afdraagt, tot de Stootkant toe [=de in Frankrijk afgedankte melodieën gebruikt tot ze helemaal versleten zijn]^(18.).

Om met deze bijdrage over Weyerman en de muziek te besluiten, tenslotte nog een citaat, waarin het vorige nog nader wordt uitgewerkt: aan het slot van de aflevering met het ‘Vertoog over de Muziek’ wordt namelijk aangaande de zangkunst een ingezonden brief opgenomen van een zekere ‘Vin de Grave’ (ondanks zijn Franse naam een onmiskenbaar achttiende-eeuws Nederlands zangliefhebber) gericht aan de ‘Heer Ontleeder der Cecilianisten’:

Dat'er vry meer te zeggen valt over de Muziek, is waar, maar men moet den Regenbak niet op eenmaal uytputten. Ik weet wel, dat een Zangmeester de beeving van zyn Nooten meer verpligt is aan de

(13.) Ontleeder, a.w. Deel 2: p.35.

(14.) Dit laatste heeft waarschijnlijk betrekking op de rijkbesnorde Duitse cavalerie, of moeten we hier denken aan eveneens besnorde Duitse studenten en hun kabaal op promotiepartijen? Vgl: ‘en dat de Cureten (=hier: Indiaanse tovenaars) op trommelen en herpauken rammelden, gelyk als de Hoogduitsche Studenten, die hun promotiefeest geeven, is bekent’. (Amsterdamsche Hermes, deel 2, p.387)

(15.) Weyerman citeert hierbij in een noot Horatius' Epoden (XVII, 68-69): ‘Optat supremo collocare Sisyphus
In monte Saxum, sed Vetant leges Jovis’.

(16.) Rob Roy was ‘chief’ van de Macgregor clan, ook veehandelaar. Toen hij het geld niet kon terugbetalen, dat hij van de eerste hertog van Montrose ten behoeve van zijn veehandel had geleend, trok hij zich terug in de hooglanden en maakte in de periode 1712-1722 Schotland onveilig als roverhoofdman. In de periode 1722-1727 zat hij in de Londense Newgate-gevangenis. Hij kreeg pardon in 1727, toen hij reeds op het punt stond om te worden verscheept naar Barbados. Weyerman was wellicht met deze figuur bekend via de lectuur van het aan Daniel Defoe toegeschreven The Highland Rogue, dat in 1723 (dus ca. één jaar vóór deze aflevering van de Ontleeder was verschenen).

(17.) Hierbij verwijst Weyerman in een noot naar ‘Den Pretendent’. Dit is de katholieke koning Jacobus III, die aanspraak maakte op de Britse kroon na de dood van koning Willem III in 1702. Het was echter de half-zuster van Jacobus, ‘Queen Anne’, die Willem zou opvolgen.

(18.) Ontleeder, a.w. p.35-36.

[p. 24]

Koude, en aan den Appetyt, als aan zyn Bekwaamheyt. Ik weet, dat 'er niets gemeenzaamer is, te Parys, dan een Schoenlapper een paar Pollevyen [=hakken] te hooren repareeren, op het Operas Air, van Armide est encor plus aimable, etc.^(19.) en in Italien zul je niet een Kruyer of Sleeper vinden, die de Nagels van zyn Regterhand niet laat uitbotten, om de Guitarre te nypen. Dat een Spanjaart zyn Maitres wakker huilt, op de Cadans, gelyk als geen [lees: een?] Nacht-uyl, die een aanstaande Lyk verkondigt, is bekent; en dat de Nederlanders aan 't Zingen tyen, wanneer de Klok der Dronkaards drie Flessen begint te beyeren, is geen Staatsgeheym aan den Ontleeder der Feylen, en aan St. Bacchus respective Stok-dweylen.

Tot zover de heer Vin de Grave, die de bestudeerder van de psychische effecten van de muziekkunst aan het eind van zijn brief nog een welgemeend ‘Adieu Tent Kameraat’ toevoegt.

(19.) Vermoedelijk ontleend aan de opera Armide et Renaud van Jean Baptiste Lully, die op 15 februari 1686 in première ging te Parijs. Het libretto was gebaseerd op Tasso's Gerusalemme liberata. Kennelijk gaat het hier om een deuntje, dat in het tweede decennium van de achttiende eeuw even populair was bij de gewone man als tegenwoordig de aria uit de Parelvissers.