Madoc. Jaargang 2007

[p. 243]

Mensen en dieren

titel

De papegaai van de paus. Mens en dier in de Middeleeuwen

auteur

Raymond van Uytven

uitgever

Davidsfonds/Waanders Uitgevers, 2003

omvang

299 pag., geïll.

isbn

90-5826-215-4

prijs

€7,90 (ramsj)

Over papegaaien in de Middeleeuwen weet de modale mediëvist bitter weinig. Is dit ook van enig belang? De vraag weerkaatst als men verneemt dat de pausen in de veertiende en vijftiende eeuw een ware voorliefde koesterden voor deze aardige vogels, dat er in hun residenties steeds een camera papagalli bestond, dat papegaaien (meer precies halsbandparkieten) voor hen werden afgebeeld op fresco's en miniaturen en dat de Nederlandse naam zelfs in verband staat met de paus (‘pape’ en ‘gaai’). Het gaat dus om een vogel die een rijk cultureel imago had, waarvan wij alles zijn vergeten. De titel van het boek van Raymond van Uytven is dus intrigerend en stelt de vraag naar de heel diverse redenen die de mens aan de dierenwereld bindt. Wie direct het fijne wil weten over de pausvogel wordt echter wel lang aan de lijn gehouden: men moet wachten tot p. 155 vooraleer iets hierover te vernemen, en dan opnieuw op p. 266. De informatie is er beperkt, en de lezer blijft dus wat gefrustreerd in zijn streven iets over deze emblematische vogel te weten te komen.

Mens en dier in de Middeleeuwen is een ruim onderwerp. Tal van publicaties hebben het in de voorbije twee decennia aangekaart, sinds het opzienbarende boek van Robert Delort uit 1985, Les animaux ont une histoire. De congresbundels van Spoleto in 1985 (L'uomo di fronte al mondo animale), Rennes in 1993 (L'homme, l'animal domestique et l'environnement), Orléans in 1995 (L'animal exemplaire au Moyen Age), Groningen in 1996 (Animals and the symbolic in Mediaeval art and literature), New York in 1996 (Animals in the Middle Ages), Leuven in 1999 (Aristotle's animals in the Middle Ages and in the Renaissance), Lausanne in 2000 (Il mondo animale / The world of animals) en Louvain-la-Neuve in 2005 (Bestiaires médiévaux), om er enkele te noemen, geven een idee van de gestadige interesse die dit thema oproept. Het is dan ook een waagstuk om over dit thema een ‘totaaloverzicht’ te brengen.

Een vlot leesbaar en mooi geïllustreerd boek is het geworden, meer voor het algemene publiek dan voor de specialist uitgedacht, waar in acht hoofdstukken heel verschillende aspecten worden behandeld. Het eerste, ‘Mensen en dieren’, schetst de manier waarop het dier begrepen en behandeld werd, via onder meer filosofische standpunten en observaties. In ‘Mensen als dieren’ staat het emblematische aspect van de dieren centraal, zij het in de antroponymie, de heraldiek, of de scheldnamen en de vooroordelen over man en vrouw. Het derde hoofdstuk, ‘Dieren als mensen’, kijkt naar het dierenrijk als een afbeelding van de mensenwereld in dierenepiek, fa-

[p. 244]

bels, allegorie. Het volgende hoofdstuk, ‘Edele gezellen, willige helpers’, onderzoekt het praktische gebruik van het dier voor transport, vertoon, gezelschap, lastvervoer, en veeteelt. In ‘Dieren als prooi: jacht en visvangst’ worden de genoemde activiteiten gewaardeerd naar realiteit en voorstellingskracht: het jagen uit noodzaak, maar ook als hoofs spektakel, het enorme belang van de visvangst, die bijna industriële proporties kon aannemen, het gebruik van pels, parels, koraal, purper of ivoor. Hoofdstuk 6, ‘Hoevedieren: voedsel en grondstof’, brengt meer economische gegevens over schapen, runderen, pluimvee, bijen en hun producten. Vervolgens wordt in ‘Te duchten dieren’ uitgekeken naar de dieren die een bedreiging vormden, van de wolf tot de insecten. Tenslotte, met ‘Dieren als spektakel en symbool’, dringt men door tot de mentaliteitsgeschiedenis, met de soms drieste spektakels die men met dieren organiseerde, het gebruik als schanddieren of orakeldieren, de theologische symboliek of de metaforische duidingen.

Bij een dergelijk breed panorama zijn er noodzakelijkerwijze toppen en dalen. Bij de eersten stellen wij zeker de informatie over economische en materiële realiteiten. Er worden dikwijls instructieve tabellen opgesteld, bv. over weergelden voor het doden van mens of dier (p. 41), prijzen van wildsoorten (p. 182), verhouding van de soorten slachtvee in gevonden botten (p. 225), maar ook over diersoorten in fabels en dierenroman (p. 113) of over de op dieren gebaseerde helmtekens (p. 67). Tal van bijzondere punten wekken de aandacht, zoals het trieste lot der katten in vertoon en vermaak tijdens de late Middeleeuwen, de enorme aantallen zwanen die bij prinselijke maaltijden in het vijftiende-eeuwse Brugge werden opgedist, de beschrijving van de haringvangst tussen Denemarken en Zweden door Philippe de Mézières in 1388, enzovoort.

Heel wat documentatie is door de auteur samengebracht, maar af en toe valt er informatie uit de toon. Dat Adelard van Bath meent dat de rede alleen aan de mens gegeven is, en dieren ‘alle inzicht en doorzicht missen’ (p. 21), is een foutieve lectuur van een passage uit de Quaestiones naturales, waar de gesprekspartner van Adelardus, de Nepos, deze stelling uitspreekt; de oom weerlegt dit, door het inzicht (iudicium) van jachthonden te beschrijven en tot de conclusie te komen dat dieren wel degelijk een ziel hebben. De Franse auteur van het allegorisch jachttraktaat Roman des deduis heet Gace de la Buigne, en niet ‘de le Bingue’ (p. 135 en 142); op p. 177 is Roman des deduis overigens Roman de la Rose geworden. De Leuvense dominicaan Thomas van Cantimpré stierf niet circa 1240 (p. 152), maar dertig jaar later, wat een Leuvense emeritus toch had kunnen weten. Op p. 153 wordt vermeld dat de valk van Maria van Bourgondië door een genetkat naar het dierenparadijs werd gezonden, maar op p. 154 blijkt het slachtoffer een rode papegaai te zijn. De ‘kalief van Bagdad’ die keizer Frederik ii een geelwitte papegaai schonk (p. 154) is in werkelijkheid de sultan van Egypte, daar Babilonia toen de naam van Caïro

[p. 245]

kon zijn. Dat dezelfde keizer Frederik ‘met zijn getrainde vogels op vissen jaagde’ (p. 186) zal door de valkeniers als een hartelijke aprilgrap worden vernomen. Het Sint-Antoniusvuur is een dikwijls fatale kwaal die de mens trof en voortkwam uit het verteren van verdorven gerstebrood, en niet een ‘naar hem genoemde varkenspest’ (p. 205). Dat de kalkoen reeds in de late Middeleeuwen bekend stond, ‘in weerwil van een veel verspreide mening die in de kalkoen een uit Amerika ingevoerde nieuwigheid ziet’ (p. 219) is verbazend, maar bij gebrek aan precieze bronvermelding kan de lezer de passage niet verifiëren in de ‘te Leuven bekende feestschotel’ uit 1391. Misschien is hier een terminologische verwarring opgetreden, want de geschiedenis van dit dier is toch wel goed bekend (zie hierover de bundel Le dindon. Aspects archéologiques, historiques, ethnologiques, aflevering 49 (1992) van het tijdschrift Zootechnie). Dit zijn natuurlijk geen vitale punten in het betoog, maar het had wel vermeden kunnen worden.

Waarschijnlijk werd door de uitgever bepaald dat er geen voetnoten bij de tekst konden worden opgenomen. Zo botst de lezer dikwijls op informatie die niet kan worden uitgediept of teruggevonden, zoals het citaat van ‘een franciscaans predikant’ (p. 151). Na elk hoofdstuk is wel een beknopte bibliografie opgenomen. Men kan zich aan de afwezigheid van enkele belangrijke titels storen, maar dit blijft uiteraard subjectief.

Tot slot moet gezegd worden dat de algemene indruk van dit boek heel positief blijft. De aangewezen tekortkomingen betreffen eerder details dan grondige punten, of zijn van formele aard. De lectuur brengt een genuanceerd beeld van de relatie tussen mens en dier, waar de literaire of artistieke benadering op een gepaste wijze wordt getoetst aan de realiteiten. De brede waaier van bronnen die de auteur benut garandeert een rijke synthese. Bijzonder geslaagd is ook de illustratie, met goede legendes en referenties voor de talrijke miniaturen die, meestal in kleur, worden gereproduceerd.

Baudouin Van den Abeele