Madoc. Jaargang 2007

[p. 239]

Het oeuvre van Jeroen Bosch onder de loep

titel

De geheimtaal van Jheronimus Bosch. Een interpretatie van zijn werk

serie

Middeleeuwse Studies en Bronnen CIII

auteur

Jeanne van Waadenoijen

uitgever

Verloren, Hilversum 2007

omvang

280 pag., geïll.

isbn

978-90-6550-965-9

prijs

€29, -

Het werk van Hiëronymus of Jeroen (in dit boek Jheronimus) Bosch vertegenwoordigt kennelijk zodanig de middeleeuwse cultuur dat het nieuw geopende Madame Tussaud-museum in Amsterdam er in 1971 een hele kamer aan wijdde. Het was wellicht niet zozeer het ‘middeleeuwse’ karakter van de schilderijen van Bosch als het bijna hallucinerende effect van zijn helse visioenen dat bezoekers begin jaren zeventig intrigeerde. (Ter vergelijking: een tweede kamer in het museum was destijds geheel aan Karel Appel gewijd.) Dat vervreemdende effect heeft Bosch nog steeds. In tegenstelling tot de veel traditioneler ogende altaarstukken van eerdere tijdgenoten zoals Jan van Eyck of Rogier van der Weyden is zijn werk op unieke wijze mysterieus. Zozeer zelfs dat er talloze studies over zijn geschreven met benaderingen die variëren van Bosch als zonderling, als ketter of als gebruiker van hallucinerende middelen, maar ook de kunstenaar als een gerespecteerd en vooraanstaand lid van het plaatselijke schildersgilde in 's-Hertogenbosch die in zijn weliswaar zeer individuele composities zowel spreekwoorden als de godsdienstige orthodoxie van zijn tijd verwerkte.

In het voorwoord van haar onlangs verschenen boek onderkent Jeanne van Waadenoijen de hoeveelheid literatuur over zowel de persoon Bosch als over zijn werk. Het boek komt voort uit haar ‘stijgende verbazing’ over de mythevorming rondom Bosch en is een poging om ‘het werk en de persoon van Bosch tot hun historische proporties terug te brengen’ (p. 6). Op zich is dit niets nieuws: het is zowel de aanpak van Roger Marijnissen in wat waarschijnlijk nog steeds de meest toegankelijke en rijk geïllustreerde studie over de schilder is, alsook van de tentoonstelling in Rotterdam in 2001 en de daarbij verschenen studies van Jos Koldeweij, Jan van Oudheusden en Ester Vink. Van Waadenoijens aanpak is echter stoutmoedig, zoals ze zelf in twee zinnen in haar voorwoord weergeeft: ‘Mijn onderzoek ben ik daarom begonnen met het negeren van dat van anderen’ en ‘Ik heb in geen enkel opzicht naar volledigheid gestreefd’. Weliswaar geeft ze toe dat ze na haar aanvankelijk individuele aanpak haar verklaringen vergeleken heeft met de bevindingen van anderen, zoals ook blijkt uit het notenapparaat en de uitgebreide bibliografie; vooral de spreekwoordenbenadering van auteurs zoals Dirk Bax wordt veel aangehaald. Het niet willen streven naar volledigheid is echter een ander verhaal.

Het boek is, na een zeer korte inleiding, ingedeeld in drie hoofd-

[p. 240]

stukken: ‘Leven en werk: feiten en achtergronden’ (p. 11-46), ‘Beschrijving en interpretatie van het werk’ (p. 47-242, maar onderbroken door het kleurkatern op p. 97-132), en de conclusie (p. 243-53). Daarna volgen nog de bibliografie, de lijst van afbeeldingen in het kleurkatern, en het register van personen en zaken. Het eerste hoofdstuk biedt, voor wie nog niet goed bekend is met de documentatie en literatuur over Bosch, een goed overzicht van zijn leven, werk, en de religieuze cultuur van zijn tijd. De auteur wijst tevens op de cruciale verschillen tussen middeleeuwse en moderne opvattingen over kunstenaarschap en originaliteit, op middeleeuws onderricht, en op de verhoudingen tussen kunstenaar en opdrachtgever.

De inleiding is relatief beknopt en vele aspecten worden daardoor slechts aangestipt, terwijl iets meer informatie wenselijk zou zijn. Twee korte opmerkingen over materiaalkosten - ‘sommige grondstoffen voor pigmenten kwamen uit Azië’ en ‘een bepaalde kwaliteit blauw was bijvoorbeeld zeer kostbaar’ (p. 25) - zijn ronduit vaag: waarom wordt er niet duidelijk gesproken van ultramarijn, gemaakt van lapis lazuli? Verder worden onder de noemer ‘boekenbezit’ drie teksten nader besproken, waaronder het Horologium Sapientiae, maar met verwijzingen naar miniaturen die niet worden afgebeeld in het boek, zodat de conclusie over wat ‘we’ in deze miniaturen ‘zien’ door de meeste lezers niet gedeeld kan worden, tenzij ze bekend zijn met het handschrift in de Koninklijke Bibliotheek in Brussel. Deze problemen roepen de vraag op voor wie dit boek nu eigenlijk bedoeld is.

De lengte van het kolossale tweede hoofdstuk, dat gewijd is aan een bespreking van de meeste aan Bosch toegeschreven werken (of mogelijke kopieën van verloren werken), wijst op een ander probleem waarmee dit boek kampt, namelijk een moeilijk te behappen structuur. Weliswaar is dit hoofdstuk onderverdeeld in aparte discussies met eigen tussenkopjes per schilderij en daarbij nog een verdeling tussen de ‘traditionele’ en ‘minder traditionele’ onderwerpen, maar voor de lezer lijkt er geen einde aan te komen. Het zou logischer en lezersvriendelijker zijn geweest om in ieder geval de gekozen onderverdeling tussen traditionele en minder traditionele onderwerpen als aparte hoofdstukken te behandelen. Hoewel dit boek vele interessante ideeën te bieden heeft, lijdt het onder een slecht doordachte opzet. Kenmerkend is in dit opzicht de algemene conclusie over de traditionele onderwerpen op p. 167-8, waarna het Bruiloft te Kana-paneel alsnog besproken wordt.

Ondanks de bewering van de auteur niet te hebben willen streven naar volledigheid, bespreekt ze de meeste aan Bosch toegeschreven schilderijen en fragmenten daarvan, maar niet alle. Zo ontbreken bijvoorbeeld de Ecce Homo in Frankfurt, St. Christoffel in Rotterdam, en de Kruisdraging (met aan de achterzijde Jezuskind met Looprek) in Wenen. Na een korte inleiding, waarin de auteur erkent dat geen enkele interpretatie ontkomt aan een zekere mate van subjectiviteit,

[p. 241]

begint de discussie met het Aanbidding van de Koningen-drieluik in Madrid, waarvan eerst de binnenluiken worden besproken en pas daarna de Gregoriusmis op de buitenluiken, hoewel de volgorde van de platen andersom is (zoals in meer gevallen, waarbij ook de nummering niet altijd overeenkomt met de tekst). Het Zeven Hoofdzonden-paneel wordt enigszins verwarrend besproken binnen het kader van het Laatste Oordeel-drieluik in Wenen en een enkel werk komt er zeer bekaaid af, zoals het Hiernamaals-paneel in Venetië.

De geboden interpretatie van de schilderijen is zeer geloofwaardig en goed te volgen qua discussie, maar omdat er veel wordt gewezen op details is de lezer gebaat bij goede afbeeldingen, en die ontbreken helaas. De besproken schilderijen worden weliswaar afgebeeld in het kleurenkatern, maar zo klein (en altijd horizontaal, wat een vouw betekent tussen het midden- en rechterluik van de diverse drieluiken die over twee pagina's worden gedrukt) dat de lezer slechts een globale indruk krijgt van de voorstelling. Een voorbeeld is de bespreking van de uil met een muisje in zijn klauw in het Aanbidding-drieluik (p. 51); om te zien waar het nu werkelijk om gaat, dient de lezer Marijnissens monografie te raadplegen. Dat geldt ook voor vele andere details, zoals de herder (of pelgrim?) die op de achtergrond van hetzelfde drieluik wordt aangevallen door een wolf (p. 57).

Regelmatig wordt er besproken wat er in de schilderijen te ‘zien’ is, maar de lezer zal echter weinig van deze details kunnen waarnemen wanneer ze niet voorkomen in de hier en daar in de tekst ingelaste detail-kleurenfoto's. Om de beweringen werkelijk te kunnen volgen is niet alleen een loep nodig, maar liefst een beter geïllustreerd boek met detailfoto's. Bij lezers die niet met ieder detail bekend zijn, moet de frustratie al snel groeien, tenzij men stug blijft doorlezen met een gevoel van ‘Nou, dat zal dan wel zo zijn’. Ook wijst de auteur vaak naar röntgenonderzoek (bijvoorbeeld op p. 145) of naar vergelijkbare werken die echter niet worden afgebeeld, zoals tekeningen van Bosch en kopieën door andere schilders zoals Cranach (p. 150). Zeer vaag is de verwijzing naar een houtsnede uit de Doten Dantz toegeschreven aan Heinrich Knoblochtzer (p.90).

Deze opzet geeft de lezer weinig voldoening, maar doet tevens het werk en de ideeën van de auteur weinig recht, terwijl de bespreking van de schilderijen wel degelijk boeiend en meestal gedegen is. Zo worden allerlei details vergeleken met Middelnederlandse gezegden en spreekwoorden (bijvoorbeeld de ‘Bommelskont’ op p. 82 en het woord ‘duyf-huis’ voor een bordeel op p. 85), en met bijbelteksten, zoals in de verwijzing naar Spreuken 23:20-21 ter verklaring van de kapotte schoenen van de drie gulzigaards in de gula-scène in de Zeven Hoofdzonden. Ook wordt erop gewezen dat sommige symbolen voor velerlei uitleg vatbaar zijn, zoals de vaak voorkomende uil in het werk van Bosch.

Toch bevat ook de tekst diverse zwakke punten, voornamelijk waar te snel conclusies worden getrokken of kennis voor vanzelfsprekend wordt aangenomen. Zo wordt na een opmerking naar aanleiding van het Aanbidding-drieluik en de Antoniusverering opgemerkt dat sommige Antoniusbroederschappen een zeer exclusief karakter hadden, waarna wordt geconcludeerd dat de voorstellingen in dit drieluik hun uitgangspunt vinden ‘in een opdracht die Bosch mogelijk van een lid van de exclusieve Antoniusbroederschap had gekregen’ (p. 77), zonder dat verklaard wordt of dit een broederschap in 's-Hertogenbosch was. Een detail in het Johannes de Doper-paneel wordt vergeleken met bijbelse verwijzingen naar brullende leeuwen (p. 136), hoewel

[p. 242]

Bosch een leeuw afbeeldt die zijn prooi verscheurt en dus niet brult. Storend is ook de verwijzing naar ‘een bekend veertiende-eeuws Engels gedicht’ dat echter niet genoemd wordt (p. 200). Er is soms ook sprake van een continuïteitsprobleem: op p. 146 wordt verwezen naar de hertog van Bourgondië die de hooiwagen in het Hooiwagen-drieluik in Madrid zou volgen, maar pas in noot 411 op p. 190 wordt dit verder uitgelegd.

In haar conclusie besluit Van Waadenoijen dat Bosch - inmiddels ‘een geëerd lid van een deftige en orthodox katholieke broederschap’ - bijzonder vindingrijk was in zijn ‘originele en levendige verbeeldingen van de traditionele onderwerpen’, maar dat er in zijn werk geen aanwijzingen te vinden zijn voor ketterse denkbeelden of buitengewone interesse voor alchemie, astrologie of magie (p. 243). Overigens geeft ze wel toe dat er weinig voorbeelden bewaard zijn gebleven van werken door Bosch die niet voor de eredienst waren bedoeld, en dat hij oorspronkelijk meer werken geschilderd kan hebben met een exempel of spreekwoord als moraliserend thema. De auteur geeft ruiterlijk toe dat er uiteindelijk nog veel vraagtekens overblijven, zoals ook over de persoon en persoonlijkheid van de schilder. Haar stelling dat de christelijke godsdienst en moraal echter de sleutels zijn tot het werk van Bosch, in tegenstelling tot de vele beweringen over ketterij en alchemie, is overtuigend en duidelijk.

Maar voor wie is dit boek uiteindelijk bedoeld? Ervaren mediëvisten hebben waarschijnlijk geen uitleg nodig van de zeven hoofdzonden (p. 154-5) of de vier uitersten (p. 38). Daarentegen had de term ‘dendrochronologie’ best gebruikt mogen worden voor de datering van hout, terwijl de term ‘grisaille’ wel gebruikt maar niet verklaard wordt (p. 174). Redactioneel zijn er meer losse steken: zo vindt men in de literatuurlijst onder andere ‘De Bruyn’ en ‘Van Dijck’ onder D, maar ‘De Jongh’ onder J en ‘Van Lennep’ onder V. Voor wie het werk van Bosch en de literatuur erover goed kent, is dit een interessant, maar slecht gestructureerd boek dat niet echt veel werkelijk nieuwe inzichten lijkt te bieden. Wie minder bekend is met het werk van Bosch en het beter wil leren begrijpen, kan veel leren van dit boek, maar dan wel met een goed platenboek ernaast.

Sophie Oosterwijk