Madoc. Jaargang 2007

[p. 236]

Recensies

Op zevenmijlslaarzen door de stad Gent

titel

Historische atlas van Gent. Een visie op verleden en toekomst

redactie

A. Capiteyn, L. Charles, M.-C. Laleman

uitgever

SUN Amsterdam

omvang

80 pag., geïll.

isbn

9-789085-064138

prijs

€29,50

In de reeks historische atlassen van uitgeverij SUN mag Gent als eerste Vlaamse stad het spits afbijten. Het doel van deze atlas is ‘een snel en vlot te raadplegen overzicht van hoe Gent groeide tot de stad die het vandaag is’ te bieden (p. 5). Stellen dat de atlas niet diepgravend genoeg is, zou dus een beetje flauw zijn. De auteurs hebben immers geen uitgewerkte stadsgeschiedenis op het oog. Zij willen vooral een breed publiek boeien en de grote lijnen van de topografische evoluties schetsen. Maar slagen ze daar ook in?

In elk geval staan de lezer heel wat leuke ontdekkingen te wachten. Zo zijn de hoofdstukken over de aanleg van de dierentuin in de negentiende eeuw, de wereldtentoonstelling in 1913 en het middeleeuwse stenen woonhuis goed gestoffeerd en geïllustreerd. Ook de hoofdstukken over de continue zoektocht van de stad om een verbinding met de zee te hebben (pas echt gerealiseerd met het kanaal Gent-Terneuzen) en de zestiende-eeuwse cartografie van Gent lezen vlot en vatten de bestaande kennis overzichtelijk samen.

De opbouw in thematische hoofdstukjes garandeert een vlotte toegang tot de topografische geschiedenis van Gent, maar heeft toch ook zijn nadelen. De chronologische samenhang van bepaalde fenomenen is niet altijd duidelijk. Zo komt het hoofdstuk over de ‘Hollandse kleuren’ voor een uiteenzetting over het ‘Franse model’. Bovendien zorgt de thematische indeling meer dan eens voor overlap omdat bepaalde elementen in meerdere hoofdstukjes kort worden aangehaald. Dat de grote industrieel Lieven Bauwens een kartuizerklooster tot katoenspinnerij omvormde komt bijvoorbeeld twee keer aan bod (p. 41 en p. 53). Jammer, vooral omdat er al zo weinig ruimte is om over een onderwerp uit te wijden.

Gelukkig reserveerden de redacteurs wel voldoende plaats voor afbeeldingen. Toch is de relatie tussen tekst en beeld niet altijd optimaal. De afbeeldingen zijn te vaak complementair aan de tekst. Zo vertelt het hoofdstuk over de feodale heren niets over het Gravensteen, maar verwijst een foto wel naar deze belangrijke residentie van de Vlaamse graven (al heeft het onderschrift meer interesse voor de negentiende-eeuwse restauratie dan voor de middeleeuwse functie van dit gebouw). En hoewel de atlas bijzonder mooi historisch cartografisch materiaal reproduceert, hadden reconstructies de topografische evoluties nog tastbaarder kunnen maken. Zo had een ‘voor en na’ van de negentiende-eeuwse metamorfose, met de aanleg van mooie brede lanen, de impact van

[p. 237]

deze grootscheepse urbanisatie nog kunnen verduidelijken.

Die cartografische reconstructies miste ik vooral in de eerste hoofdstukken die het ontstaan van de stad Gent belichten. Adriaan Verhulst toonde reeds ruim een decennium geleden aan dat vier belangrijke locaties hierin een rol speelden: de Blandijnheuvel, de Galloromeinse vicus Ganda, een portus uit de tiende eeuw rond de Sint-Janskerk en het novum castrum: het gebied rond het Gravensteen. Waar de zendeling Amandus zich in de zevende eeuw op de handelskern Ganda richtte, nam de portus in de tiende eeuw de kernrol over en groeide deze handelsnederzetting steeds meer naar de nederzetting rond het novum castrum toe. Van de vier kernen uit het overzichtelijke verhaal van Verhulst vermeldt de atlas er slechts drie en dat gebeurt zo warrig dat het me niet zou verbazen als de lezer de tiende-eeuwse portus met de Galloromeinse vicus zou verwarren. Eén kaartje extra had zoveel meer duidelijkheid kunnen scheppen.

De abdijen van Sint-Pieter en Sint-Baafs krijgen terecht elk een hoofdstukje in de atlas toebedeeld. Daar moet de religieuze geschiedenis van de stad Gent het trouwens ook meteen mee doen: de betekenis van andere kerken, kloosters en kapellen komt niet aan bod. De atlas heeft vooral aandacht voor de economische betekenis van de abdijen en somt uitgebreid de gronden die ze bezaten op. Over hun politieke en culturele uitstraling laat men de lezer in het ongewisse en evenmin verwijst de atlas naar de concurrentiestrijd die meermaals tussen deze abdijen losbarstte. Een belangrijk moment in die concurrentiestrijd vormden de invallen van de Noormannen, die er zelfs voor zorgden dat de plaats van de Sint-Baafsabdij voor lange tijd verlaten werd. Terwijl de monniken van Sint-Baafs met hun relieken naar Laon vluchtten, konden hun collega's in de Sint-Pietersabdij rustig hun macht verder uitbouwen. De atlas vermeldt deze vlucht niet en slaagt er dan ook niet in om goed uit te leggen waarom de kansen van de Sint-Baafsabdij zich zo konden keren.

Het ging trouwens van kwaad tot erger met de Sint-Baafsabdij, want in 1540 moest zij plaats maken voor een indrukwekkende militaire vesting: het ‘Nieuw Kasteel’. Keizer Karel V gaf opdracht tot de sloop van de abdij als onderdeel van de Concessio Carolina, een zware straf die hij de stad oplegde als vergelding voor een opstand tegen zijn gezag. Naast een inbeslagname van de belangrijkste stedelijke archivalia, een afschaffing van de privileges en het dempen van een aantal vesten, dwong de keizer de Gentenaren ook tot een onderwerpingsritueel zonder weerga. Blootshoofds, blootsvoets en met een strop om de hals moest de Gentse elite letterlijk buigen voor de vorst. Dat de Gentenaren zich vandaag de dag nog steeds ‘stroppendragers’ noemen, toont aan hoe groot de symbolische en psychologische klap was die de Concessio Carolina de stad toebracht. De atlas verwijst vlug naar de opstand, maar schetst de brede context van de straf niet, terwijl dit toch een schitterend verhaal is om een breed publiek kennis te laten maken met symbolische communicatie. In

[p. 238]

de hoofdstukjes over de Middeleeuwen komt overigens geen enkele verwijzing naar ceremonieel gebruik van de stedelijke ruimte aan bod. In de context van de achttiende eeuw verwijst de atlas wel expliciet naar ceremonies en blijde intredes, terwijl er toch ook zoveel mooi middeleeuws materiaal voorhanden is.

Dit gebrek aan verwijzingen naar het gebruik van de stedelijke ruimte typeert deze historische atlas. Dit boek zet de grote lijnen uit, tekent het decor, maar gaat niet in op de manier waarop de inwoners hun stad beleefden. De verschillende soorten stedelijke ruimtes (religieus, openbaar, privé en semi-publiek) en hun functies (economisch, militair, juridisch) worden niet specifiek onderscheiden en evenmin wordt systematisch nagegaan welke processen van toe-eigening, gebruik en misbruik van ruimtes de stad hebben vormgegeven. De atlas smaakt dus vooral naar meer. In die zin kan deze wandeling op zevenmijlslaarzen een breed publiek stimuleren dieper te graven. Als eerste kennismaking met de grote lijnen uit de Gentse topografische geschiedenis is deze atlas zeker aan te raden, al zou ik die lezer toch adviseren voor het ontstaan van de stad niet al te zeer op dit boekwerk af te gaan.

Jacqueline van Leeuwen