Madoc. Jaargang 2007

[p. 223]

Column

Bloemen houden van mensen

‘Bloemen houden van mensen’, zo hoorde ik op de markt waar ik al vroeg langs de stalletjes wandelde om in deze donkere dagen voor de Kerst wat kleur en licht te kopen. Meteen dacht ik aan mijn laatste column voor Madoc van deze jaargang.

Drie onderscheiden conglomeraten van betekenis warrelden als even zoveel najaarsbladerstormen door m'n hoofd. Eerst de antropomorfe manier waarop vaak over de natuur wordt gedacht. Niet alleen de mens tot voorbeeld, zoals de noeste arbeid van mieren ten behoeve van hun samenleving. Maar zelfs, in deze kleurrijke omgeving een beetje deftig gezegd, het aan bloemen toeschrijven van een actieve morele act in de richting van niet-soortgenoten. Dat gaat heel wat verder dan de blomme die Guido Gezelle een taal spreekt of het klavertjedrie dat in de Middeleeuwen verwees naar de heilige Drievuldigheid.

Tegelijk dacht ik aan de etholoog Frans de Waal. Zijn Primates and Philosophers. How Morality Evolved (2006), snel in het Nederlands vertaald, bracht hem meteen grote publieke erkenning. Waarom zo'n plotselinge interesse? Iedereen kent toch wel genoeg biologie om de routes van Darwin en het moderne genenonderzoek te begrijpen en te volgen, die ons leiden van de eencelligen naar de ingewikkeldheden van het menselijk organisme? De Waal voegt aan dit bijna overbekende biologisch-evolutionaire perspectief echter iets nieuws toe dat in hoge mate verrassend is. Juist op het gebied van de ethiek postuleert hij een intieme band tussen mens en dier. Jazeker, in de loop van de tijd zijn er akelige moraliserende vergelijkingen gemaakt tussen mens en dier, denk maar aan ‘de ene mens is de andere een wolf’. Volgens deze wijsheid zouden van nature zwakke mensen wetten en sociale omgangregels - kort gezegd: een cultuur - hebben geformuleerd om sterkere naturen te bedwingen. Cynisch, aldus De Waal, wordt aldus de moraal opgevat als een soort veneer, een cultureel vernis dat de ergste vormen van de survival of the fittest- motor van de biologische evolutie - verbergt. Nee, zegt hij, bepaalde apen helpen elkaar en zelfs ook niet-soortgenoten, zonder onmiddellijk persoonlijk (!) voordeel of er zelf op de lange termijn op vooruit te gaan. Dus: zonder rekening te houden met de wet dat alleen de sterkste zal overleven. Ook dieren zijn volgens De Waal geheel door-

[p. 224]

trokken van moraliteit, die, biologisch gefundeerd, met hen meeontwikkelt. Natuur en ethiek, moraal en biologie zijn zogezegd ‘materieel’ of ontologisch met elkaar verbonden, verhouden zich voor ons niet alleen allegorisch tot elkaar.

Had dan, zo conglomereerde ik ten derde, de vroegchristelijke apologeet Tertullianus (c. 155-na 220) gelijk met de uitspraak die mij zo vroeg in de ochtend wat vaag voor de geest stond: anima naturaliter christiana? - de menselijke geest en dus ook zijn ethisch bewustzijn is van nature christelijk? Een verrassende uitspraak, maar in ons verband nog het meest omdat Tertullianus de stoïci volgde in hun opvatting dat de ziel materieel van aard is, en niet spiritueel. Zou Tertullianus het dus, leefde hij vandaag, eens zijn met Frans de Waal dat de moraliteit van dieren en mensen gelijkelijk gefundeerd is in dezelfde biologische materie? Dan zou het ook gemakkelijker te begrijpen zijn dat in de Middeleeuwen dieren nogal eens voor het gerecht werden gedaagd. Zij hielden dus niet altijd zoals onze bloemen van mensen, en zij werden voor dat gebrek ter verantwoording geroepen. Varkens werden veroordeeld voor het toebrengen van lichamelijk letsel aan kinderen en opgehangen; en ratten veroordeeld voor het vernielen van de gersteoogst werden verbannen. Overigens werden die dieren ook nog volgens de regels van het recht verdedigd door menselijke advocaten. Een reclameslogan geeft al aan hoe ver wij van een dergelijke mentaliteit verwijderd zijn, en dus ook van die van onze contemporain De Waal: ‘Een kip kan niet kiezen, jij wel!’

Lezers van Madoc zullen hier meteen de link leggen naar de vier natuurlijke kardinale deugden (bezonnenheid, dapperheid, gematigheid en rechtvaardigheid), die in de Middeleeuwen een belangrijke rol speelden in theorieën over het maatschappelijk en politieke verkeer. Immers, de laatste paar jaar is daaraan veel studie gewijd in het project van István Bejczy over de genealogie van de moraal. Excellente bundels heeft hij geredigeerd, en onlangs hebben Jasmijn Bovendeert en Krijn Pansters boeiende studies over dit onderwerp gepubliceerd. Aardig in ons verband van Frans de Waal en de evolutie van soorten is het woord ‘genealogie’ - oorsprong en ontwikkeling - van het koepelproject. En ook Tertullianus lijkt geciteerd in de kernachtig geformuleerde titel van de eerstgenoemde studie, Kardinale deugden gekerstend. De auteur ervan benadrukt immers de stoïcijnse oorsprong van de leer van de natuurlijke deugden en zelfs de vroegchristelijke inbedding ervan in een aan de Stoa ontleend wereldbeeld, zoals bij Martinus van Braga (†580).

Al wandelend wervelde het mij zo in mijn hoofd. Maar er knaagde ook iets. Bij nadere reflectie realiseerde ik me dat precies die moraal of die deugden die De Waal aantreft in zijn apen helemaal niet de kardinale deugden zijn. Hun moraliteit van behulpzaamheid en inlevingsvermogen (zoals van die aap die een vogel losmaakte uit het struikgewas om haar haar vluchtvrijheid te gunnen), hun verge-

[p. 225]

vingsgezindheid, hun dankbaarheid - deze moraliteit lijkt toch veel meer weg te hebben van de belangrijkste van de drie zogenaamde ‘goddelijke deugden’, namelijk de liefde. Men kan zich met een beetje moeite nog wel een essentiële verbinding voorstellen tussen dierlijke en menselijke moraliteit met betrekking tot de kardinale deugden, vooral die van de evenredige verdeling, de rechtvaardigheid. Maar dat ligt wel anders wanneer het gaat om een vergelijkbare verwantschap tussen die goddelijke deugden en een aan dieren toegemeten moraliteit. Tenzij we natuurlijk uitgaan van de materialiteit van de ziel zoals Tertullianus en de stoïci. In dat geval zou moraliteit - ook die van de ‘geestelijke’ deugden - zich ‘gewoon’ materieel mee kunnen ontwikkelen, samen op kunnen gaan met de genetische voortgang van de dierlijke soorten. En als men er zoals Tertullianus van uitgaat dat de natuur door God geschapen is, dan is het niet vergezocht om de ziel van nature christelijk te noemen.

Maar een van de mediëvistische hulpwetenschappen werpt roet in het nagerechtje van deze laatste zin. Tertullianus' uitdrukking anima naturaliter christiana betekent niet wat je op het eerste gezicht leest. Ook de vermaarde Étienne Gilson - zoals velen voor en na hem, net als ik in de verwarring van vanochtend - gaat in de fout als hij vertaalt: ‘naturally Christian soul’. Bij Tertullianus is de uitdrukking als geheel O testimonium animae naturaliter Christianae! (Apol. 17, 4-6), meteen gevolgd door een zin die verwijst naar Psalm 19. Met andere woorden, Tertullianus schreef dus niet dat de ziel van nature christelijk is. Dat zou taalkundig met zo'n bijwoord als naturaliter ook nauwelijks kunnen, evenmin als de context zo'n vertaling toestaat. Wat hij elliptisch zegt is dat de menselijke ziel door het nauwkeurig beschouwen van de natuur - hier specifiek het uitspansel - de grootheid van God daaruit kan afleiden en dus de waarheid van het christendom kan leren inzien. Die natuur is een getuige voor de ziel van Zijn bestaan. De ziel mag door God materieel geschapen zijn, dat betekent natuurlijk nog niet - zoals Tertullianus zelf meteen na deze, zijn door de eeuwen heen spraakmakende zin duidelijk zegt - dat de ziel van nature christelijk is. Daarvoor is heel wat anders nodig.

Eigenlijk past Tertullianus' uitspraak aldus beschouwd ook veel beter in de joodse, christelijke en islamitische traditie van een Boek van de Natuur dan wat er van gemaakt is. En vreemd genoeg is er juist zo meer verband met de opvattingen van Frans de Waal over de continuïteit van de natuur van dier en mens dan op het eerste gezicht lijkt. Dat dit alles subtieler is dan de slaperige speculaties van een bloemenkoper is duidelijk.

Arjo Vanderjagt