Madoc. Jaargang 2007

De tijd van monniken en ridders

titel

De tijd van monniken en ridders (500-1000), deel 3 van Kleine Geschiedenis van Nederland

auteur

Ben Speet

uitgever

Waanders Uitgevers: Zwolle 2007

omvang

160 pp. geïll.

isbn

978-90-400-8213-9

prijs

€17,50

Wie kent ze niet: de ‘kenmerkende aspecten’ van de ‘Tijd van monniken en ridders’. Gaat er geen belletje rinkelen? Dan bent u vast ouder dan 18 jaar en hebt u waarschijnlijk geen tieners in uw naaste omgeving. Zij zouden de ‘kenmerkende aspecten’ van deze periode zo kunnen opnoemen. Scholieren van nu leren namelijk dat de Middeleeuwen bestaan uit twee perioden, de ‘Tijd van monniken en ridders’ en de ‘Tijd van steden en staten’ die respectievelijk de eeuwen tussen 500 en 1000 en tussen 1000 en 1500 beslaan. Deze perioden zijn twee van de tien tijdvakken die in 2001 zijn vormgegeven door de overheidscommissie Historische en Maatschappelijke Vorming (De Rooij). Met deze nieuwe indeling en de cyclische structuur van het geschiedenisonderwijs - de tijdvakken worden zowel in de onderbouw als in de bovenbouw behandeld - hoopt men het historisch besef van leerlingen (en dus de toekomstige Nederlanders) flink te vergroten.

Bij ieder tijdvak heeft de commissie-De Rooij kenmerkende aspecten beschreven. Dit zijn de bijzonderheden van die periode, samengevat in enkele zinnen en puntsgewijs geordend. Voor de ‘Tijd van monniken en ridders’ zijn dat ‘De verspreiding van het christendom in geheel Europa’, ‘Het ontstaan en de verspreiding van de islam’, ‘De vrijwel volledige vervanging in West-Europa van de agrarisch-urbane cultuur door een zelfvoorzienende agrarische cultuur, georganiseerd via hofstelsel en horigheid’ en ‘Het ontstaan van feodale verhoudingen in het bestuur’.

[p. 185]

Het doel is uiteindelijk - en ik citeer uit het toekomstige examenprogramma - dat de eindexamenkandidaat ‘bij elk kenmerkend aspect van een tijdvak een passend voorbeeld kan geven van een gebeurtenis, ontwikkeling, verschijnsel of handeling dan wel gedachtegang van een persoon en dit voorbeeld kan gebruiken om het betreffende aspect te verduidelijken’. Dat is niet mis; probeer het zelf maar eens bij de bovengenoemde kenmerkende aspecten.

Uiteraard zijn educatieve uitgevers meteen ingesprongen op deze ontwikkelingen in onderwijsland. Alle nieuwe geschiedenismethodes zijn inmiddels keurig verdeeld in tien tijdvakken. Maar niet alleen educatieve uitgeverijen houden zich met het vernieuwde geschiedeniscurriculum bezig. Ook bij uitgeverij Waanders is de tijdvakkenkoorts toegeslagen: een nieuwe serie over de vaderlandse geschiedenis getiteld Kleine Geschiedenis van Nederland volgt de indeling in tien tijdvakken van het Nederlandse geschiedenisonderwijs. Enkele delen zijn al verschenen, waaronder De tijd van monniken en ridders van Ben Speet. Elk deel is een handzaam, vlot geschreven en mooi vormgegeven boek van 160 pagina's dun met talrijke kleurenillustraties. Alleen al daardoor is de serie een aanwinst voor elke schoolbibliotheek.

Kleine Geschiedenis van Nederland is niet alleen praktisch en leerzaam voor scholieren en docenten, maar Waanders probeert er ook een groter publiek mee te bedienen. Een prima uitgangspunt. Dat deze dubbele functie goed kan werken bewijst het boekje Het Vaderlandse Geschiedenisboek dat in 2003 bij Waanders en Het Nationaal Archief verscheen. Daarin staan meer dan 400 vaderlandse gebeurtenissen chronologisch geordend. De indeling volgt ook hier de tijdvakken van het geschiedenisonderwijs, maar op een onopvallende manier. De lezer die niet bekend is met deze indeling in tijdvakken hoeft er nauwelijks aandacht aan te schenken. Bij de serie Kleine Geschiedenis van Nederland is dat anders. Daarin staan de tijdvakken inclusief hun kenmerkende aspecten juist op de voorgrond. Voor de argeloze lezer die weinig weet heeft van de recente onderwijsontwikkelingen kan dat hinderlijk zijn. In het deel De tijd van monniken en ridders is dat bijvoorbeeld het geval wanneer de inhoud van het boek wordt verantwoord met de zin: ‘Al deze onderwerpen komen in dit boek aan de orde omdat zij kenmerkende aspecten zijn van deze periode’, zonder dat dit wordt toegelicht. Jammer. Slechts van één onderwerp - de opkomst van de islam - wordt in de inleiding wél het waarom vermeld. Op pagina 7 lezen we: ‘Ons land heeft daarvan in deze periode niets meegekregen (...), toch menen we dit onderwerp niet te mogen laten liggen, omdat de opkomst van deze nieuwe godsdienst gepaard ging met een eerste openlijke confrontatie tussen Oost en West, een confrontatie die volgens velen heden ten dage een nieuwe fase is ingegaan’. Zo komen alle voorgeschreven kenmerkende aspecten toch in de vaderlandse versie van De tijd van monniken en ridders voor.

Daarmee kom ik op een ander probleem van de serie Kleine Geschiedenis van Nederland, namelijk dat in het geschiedenisonderwijs niet alleen de vaderlandse, maar vooral de Europese geschiedenis wordt behandeld

[p. 186]

en dat de tijdvakken en kenmerkende aspecten dan ook op Europese leest zijn geschoeid. Deze voorschriften van de overheid zijn niet altijd even makkelijk toe te passen op de vaderlandse geschiedenis. Soms moeten de auteurs van de serie Kleine Geschiedenis van Nederland er een flinke draai aan geven: de geforceerde behandeling van de islam in De tijd van monniken en ridders, kan ook in dit licht worden bezien.

Naast de islam (hoofdstuk 4) gaat De tijd van monniken en ridders over de verwikkelingen rond het Karolingisch gezag in onze streken (hoofdstuk 1), de kerstening van Nederland (hoofdstuk 2) en de sociaal-culturele (lees: sociaal-economische) ontwikkelingen in de Lage Landen (hoofdstuk 3). De hoofdstukken zijn doorspekt met kaders waarin kenmerken, personen en gebeurtenissen worden beschreven. Er zijn veel illustraties, meestal plaatjes bij praatjes. Historische kaarten heb ik niet aangetroffen, maar wel node gemist. Ook is de opzet van de tekst nogal rommelig: het nodigt uit tot het lezen van korte stukjes. Toch is het al met al een boeiend en afwisselend geheel. Maar niet erg wetenschappelijk van aard; het boek overstijgt het niveau van een uitgebreide geschiedenismethode meestal niet. Het bevat opmerkingen als ‘de meeste handboekschrijvers menen...’, zonder dat duidelijk wordt wie dat zijn en welke handboeken de auteur bedoelt. Er is een rijtje literatuur opgenomen (onder de titel ‘Verder lezen’), maar dat is een vreemde potpourri van 24 titels waarin een aantal recente, zeer leesbare Nederlandstalige studies ontbreekt.

Het meest stoor ik me echter aan de inleiding en de epiloog. Daarin worden alle gruwelijke clichés over de Middeleeuwen opgevoerd en schaamteloos bevestigd. In de inleiding lezen we dat de meeste handboekschrijvers - die weer! - het erover eens zijn ‘dat in de periode 500 tot 1000, en dan met name in de zesde en zevende eeuw, het bestaan voor de meeste mensen bijna ondraaglijk moet zijn geweest’, zonder dat daarop een nuancering of een opmerking over bronnengebrek volgt. En in de epiloog staat:

We hebben al verschillende malen aangestipt dat in de meeste overzichtswerken de vroege Middeleeuwen, de periode 500-1000, er nogal bekaaid vanaf komen. (...) Moeten we deze periode dan maar vergeten, overslaan en de geschiedenis van West-Europa laten beginnen met de Renaissance, toen het Westen als het ware ontwaakte uit een diepe winterslaap en herboren werd?

Dat kan de auteur ironisch bedoeld hebben, maar op deze vraag volgt: ‘Daar zit wel wat in. Tal van kenmerkende aspecten van deze periode zijn echt geschiedenis geworden’. Alleen de verspreiding van het christendom en vooral de islam hebben volgens de auteur blijvende sporen achtergelaten. Ja, als we zo beginnen, weet ik er ook nog wel een paar. Als zaken uit het verleden alleen de moeite van het bestuderen waard zijn als ze tot op de dag van vandaag voortduren, wat blijft er dan nog over van het geschiedenisonderwijs?

[p. 187]

Met zulke grote woorden in de epiloog slaat de auteur het fundament onder zijn eigen boek weg. Onbegrijpelijk, want de rest van het boek is met veel Schwung en overtuiging geschreven. Ben Speet vertelt vlot en meeslepend. Hij gebruikt mooie en toepasselijke metaforen, bijvoorbeeld ‘Ook nu weer gaf vrouwe Fortuna een onverwachte draai aan haar rad’ als hij een troonswisseling beschrijft. De levensbeschrijving van Liudger is om te smullen, net als de avonturen van Willibrord en Bonifatius. De kenmerkende aspecten als feodale verhoudingen en kerstening worden helder en adequaat uitgelegd. Dit maakt het boek voor het onderwijs heel geschikt, zeker als de inleiding en de epiloog door de docent van een kritische kanttekening worden voorzien. Maar andere geïnteresseerden kunnen dit boek beter aan zich voorbij laten gaan.

Frouke Schrijver