Madoc. Jaargang 2007

[p. 182]

De regel van Franciscus: geen voorschrift maar naschrift

titel

Naar het land van de levenden. Regel van Franciscus van Assisi voor de minderbroeders

auteur

Sigismund Verheij

uitgever

Valkhof Pers, Nijmegen 2007

omvang

208 pp. geïll.

isbn

978-90-5625-241-0

prijs

€20, -

Deze interpretatie van de regel van Franciscus verschijnt twee jaar na het overlijden van de auteur. De samenstellers, Francine Demarsin, André Jansen en Gerard Ris, hadden van de auteur op zijn ziekbed het verzoek gekregen ‘van de artikelen een boek te maken’. De grote verdienste van de auteur ligt volgens hen in het feit dat hij door een diepgaande studie van de bronnen de oorspronkelijke evangeliebeleving van de volgelingen van Franciscus heeft ontdekt en opengelegd. Sterk beïnvloed door de inzichten van de franciscaan Kajetan Esser duidt de auteur de regel dan ook niet als een voorschrift maar als een na-schrift, niet als opgelegd dictaat maar als de weerslag van een geloofservaring die tegelijk een radicaal nieuwe visie op de samenleving behelst.

Het boek is opgebouwd uit twee delen. In het eerste deel wordt eerst de regel van de minderbroeders gegeven in een eigen vertaling, vervolgens een schets van de ontwikkeling van de regeltekst in vier hoofdstukken. Hier komt de historische achtergrond van het ontstaan van de regel aan de orde en de ‘oorspronkelijke gedachtegang van Franciscus’. Om meteen een kritische opmerking te maken: Verheij geeft er zich in zijn Inleiding rekenschap van dat ‘elke tijd en elke stroming een eigen beeld maakt van deze populaire heilige’ (p. 15). Niettemin poogt hij zelf ‘een authentiek beeld te schetsen van de stichter van de orde’ om ‘het vertekende beeld van Franciscus en zijn levenswijze te corrigeren’. Daarbij heeft hij er uiteindelijk geen enkele moeite mee te vertellen, wat Franciscus ‘eigenlijk zeggen wil’ (p. 196). Ik vermoed nu dat het genoemde ‘blootleggen van de “oorspronkelijke” evangeliebeleving’ en ‘schetsen van een “authentiek beeld” van de stichter’ minstens even veel te maken heeft met Verheijs ‘persoonlijke bezieling’ als met diens grondige ‘studiewerk’, zoals de samenstellers van het boek het terecht noemen. Met evenveel ironie komt dit hermeneutische probleem overigens opnieuw aan de oppervlakte aan het begin van het tweede deel van het boek (p. 138), waarin Verheij zegt dat ‘een heleboel woorden en zinswendingen kleur krijgen vanuit opvoeding, scholing en eigen ervaring’, en even verderop dat het hier de bedoeling is ‘te luisteren met de oren van zijn tijdgenoten en zo de oorspronkelijke betekenis van de teksten op het spoor te komen’.

Het tweede deel van het boek geeft opnieuw de regel in de eigen vertaling, maar nu in een nieuwe indeling. Deze maakt het mogelijk ‘de in de regel neergeschreven ervaringen inhoudelijk uit te werken’ in de laatste vier hoofdstukken. Daarin gaat het om vier hoofdthema's in de

[p. 183]

tekst, derhalve in de ‘oorspronkelijke evangeliebeleving’ en geloofservaring van Franciscus en zijn volgelingen. Deze vier hoofdstukken of thema's cirkelen mijns inziens om vier grondwoorden: navolging, gehoorzaamheid, armoede en nederigheid. Zo gaat Verheij in het eerste hoofdstuk uit dit tweede deel (‘De regel: een andere kijk op het leven’) in op ‘het heilig evangelie voor ogen houden’ en ‘de voetstappen van Christus volgen’, navolging dus. In het derde hoofdstuk (‘Het leven als geschenk’) gaat hij bijvoorbeeld in op het ‘leven zonder eigendom’ en het leven ‘als pelgrims in deze wereld’, armoede dus. Aan dit hoofdstuk over de armoede wordt ook de titel van het boek ontleend. Verheij legt hier de passage uit de regel (hfst. 6,5) uit waarin gesteld wordt, dat de armoede de broeders die leven naar het voorbeeld van Christus binnenleidt ‘in het land van de levenden’. Bedoeld is hier een leven ‘waarin zonder belemmering de liefdevolle kracht van God zo aan het licht komt dat de mens helemaal zichzelf is en juist daarin God ten volle tot zijn recht komt’ (p. 179). Dit is de vervulling van het evangelie.

De nieuwe indeling van de regel die Verheij hier presenteert, lijkt niet alleen logischer dan de gebruikelijke indeling in twaalf hoofdstukken, maar schept ook de voorwaarden voor een nieuwe interpretatie en een dieper verstaan van de tekst. Zo volgen in het derde hoofdstuk van de oorspronkelijke regel aanwijzingen over het vreedzame leven in de wereld (3,10-3,14) op regels voor het getijdengebed en het vasten (3,1-3,9). Omdat zowel de inhoud als de manier van formuleren erop wijzen dat met 3,10 (‘Ik raad mijn broeders aan, ik vermaan en waarschuw hen in de Heer Jezus Christus’) een heel nieuw gedeelte begint, deelt Verheij dit derde hoofdstuk op in twee delen (p. 114). Omgekeerd trekt hij gedeelten van hoofdstukken bij elkaar waar de betekenis van de tekstgedeelten erom vraagt. Dit gebeurt bijvoorbeeld bij het laatste gedeelte van hoofdstuk 6 (6,7-6,9) over ziekte van broeders en het eerste gedeelte van hoofdstuk 7 (7,1-7,3) over zonden van broeders; in beide gevallen, dat wil zeggen doorlopend, gaat het om ‘zwakke broeders die moreel of lichamelijk niet staande zijn gebleven of niet mee zijn gekomen’ (p. 119).

Wat is nu de wetenschappelijke waarde van dit boek? De mooie layout ervan, niet in de laatste plaats te danken aan de moderne illustraties die aan The Bible through Asian Eyes (Kyoto 1991) ontleend zijn, maakt duidelijk dat de samenstellers van het boek mikken op een breed publiek. Tegelijk werkt de kindertekening op de voorkant (een stralende zon) eerder storend, hoe symbolisch ook voor het leven dat altijd tegelijk kwetsbaar is en verlicht door de stralen van God. Verhelderend, zo men wil heilzaam, is in ieder geval Verheijs nieuwe indeling en bijbehorende interpretatie van de regel en bepaalde theologische inzichten die dat oplevert. Zo laat hij zien dat het volgen van Christus voor de minderbroeders niet zozeer een ‘ideaal’ is als wel een ‘uitweg’ uit de situatie van leven ‘in de schaduw van de dood’, nog ver weg van ‘het land van de levenden’. Veel van de geboden inzichten gaan echter terug op het onderzoek van Kajetan Esser uit de jaren vijftig en zestig, met name diens Die endgültige Regel der Minderen Brüder im Lichte der neuesten For-

[p. 184]

schung (1965). In wetenschappelijk opzicht zijn ze verouderd. Daarnaast kan voor wetenschappelijk onderzoekers de ondoorzichtige opbouw van de hoofdstukken zelf onbevredigend zijn: de ratio achter de opeenvolgende paragrafen is soms onhelder, er worden tamelijk vaak zaken herhaald (door de samenstellers in het voorwoord verantwoord met de opmerking dat men recht wilde doen aan de oorspronkelijke tekst en opbouw van het boek), of er wordt pas een aantal paragrafen later antwoord gegeven op een opgeworpen vraag. Leest men het boek echter naast de Latijnse editie of tenminste de tekst en uitleg van de regel in Franciscus van Assisi. De Geschriften waarvan in 2006 de tweede druk verschenen is, dan kan de ‘ervaringsgerichte’ en tevens ‘bezielde’ interpretatie van Verheij ook in wetenschappelijk opzicht een verrijking zijn.

Krijn Pansters