Madoc. Jaargang 2007

[p. 157]

Column

Mierenhulp

Hoog in de jungle, pal op de grens tussen Sarawak en Kalimantan Barat, begon hij onder het uiten van luide kreten plotseling op het smalle pad hulpeloos te dansen. Malarone sloot de gekte van malaria uit; bloedzuigers waren er op deze plaats nauwelijks. Maar vuurmieren, grote oranje-bruine (misschien Solenopsis germinata of invicta), probeerden met scherp-giftige beten hun nest te beschermen. Ze hielden geen rekening met de te argeloze, zich tussen de lianen en omgevallen woudreuzen doorwringende reiziger die zich reeds lang een gin and tonic wenste. De mediëvist echter weet wél raad met insecten. Met Thomas van Cantimpré kan hij aan de hand van het bijenvolk de menselijke maatschappij beschrijven. De strijd tegen ondeugd vindt hij in tal van preken over de Derde, Vierde en Achtste Plagen van Exodus, die muggen en steekvliegen en sprinkhanen gebruiken om de wraak van God over zonden te illustreren. Mierenvlijt wordt voor hem een illustratie om de luiaard terecht te wijzen. En zo meer...

Die mieren toch. Ze zijn, zo blijkt uit recente publicaties ook in de niet-wetenschappelijke media, niet alleen bruikbaar als allegorie of symbool of voorbeeld. Onderzoekers hebben ontdekt dat trekmieren - Eciton burchellii - elkaar behulpzaam zijn op een manier die nog niet eerder beschreven is. Valt er een gat in hun trekpad, dan offeren bepaalde mieren zich op door met hun lichamen de ontstane leegte te overbruggen zodat de karavaan efficiënt over hen heen verder kan trekken. Zelfs kiezen ze onderling welke specifieke mieren het beste ‘passen’, lang genoeg zijn, om in zo'n gat als wegverlenging te dienen. Aldus kan de kolonie als geheel haar doel bereiken.

Bij kennisname van dit mooie fenomeen van de natuur stond mij meteen het mediëvistisch bedrijf voor ogen. Ik dacht aan editoren en nauwkeurige vertalers van teksten, aan paleografen en codicologen, en ook aan archeologen. Wij vangen hun onderzoek - uiteraard nooit geringschattend (!) - onder de term ‘hulpwetenschappen’. Maar wij geschiedkundigen en ideeënhistorici en literatuurgeleerden kunnen niet zonder. Wij zouden ons werk zeker niet efficiënt, of liever waarschijnlijk helemaal niet, kunnen doen zonder het noeste werk van deze ‘tekst’ geleerden in brede zin van ‘taal en bodem’. Zij vullen ‘de gaten’ op in de teksten uit de Middeleeuwen die wij nodig hebben. Zij maken betrouwbare ‘woordbruggen’ naar de inhoud en dus het correcte begrip van teksten. Zij vullen die teksten aan waar dat nodig is, corrigeren

[p. 158]

aloude lezingen ervan. Zij ontdekken en beschrijven de handschriften en stedelijke stratenplannen, de huizenstructuur en de ligging van de velden die wij historici moeten gebruiken ter staving van onze theorieën en analyses. Zij vertalen waar wij het Latijn niet meer voldoende machtig zijn. Zij mesten beerputten uit en analyseren met groot geduld op het eerste oog nutteloze scherven en andere resten die veel vertellen over rijkdom en armoede, eetgewoonten en ziekten. Zonder hun arbeid komt de mediëvistische wetenschappelijke trek niet of nauwelijks verantwoord verder. Zij zijn de Sinequanons van de mediëvistiek.

Johan Oostermans recente oratie In daz Niderlant gezoget. De periferi in het centrum: het Maas-Rijngebied als speelveld voor filologen (Nijmegen 2007) laat het belang van dit ‘mierengedoe’ helder en overtuigend zien. Misschien een beetje vals gezegd voor ‘echte’ historici: hij plaatst het midden in het mediëvistische veld. Het doel van deze rede is om het Nederrijngebied te beschrijven als een ‘stapelplaats’ van literaire invloeden. Mooi literatuurhistorisch doel, uiteraard. Maar om dit doel te bereiken moet de redenaar uiterst precies het zogenaamde Berlijnse Liederenhandschrift beschrijven. Hij doet dat met grote volharding en uiterst minutieus. Zelf vreest hij op goed moment dat dit zeer specifieke onderzoek over onder andere de katernenopbouw van het handschrift ‘weinig opwindend’ lijkt (p. 14). Maar hij demonstreert meteen prachtig hoe belangrijk dit mierengeneuzel - om maar een net woord te gebruiken - is voor zijn historische these. Alhoewel: zijn conclusie - ‘dat het gebied werkelijk een land zonder grenzen was’ (p. 16) - lijkt mij meer ingegeven door de noodzaak van de retorica van het ogenblik dan dat deze een bredere historische of filologische betekenis heeft. Maar Oosterman heeft gelijk wanneer hij het ‘hulpwetenschappelijke’ - mag ik indachtig onze mieren zeggen: ecitonische? - bedrijf als fundamenteel beschouwt voor zijn eigen én onze mediëvistische wetenschap.

Uit vele mogelijkheden nog een voorbeeld van hulpwetenschappelijke, ditmaal van filologische aard, dat direct en verrassend relevant is voor middeleeuwse interpretaties van de Bijbel en ook voor contemporaine discussies over gender en christendom. Aan het slot van zijn brief aan de Romeinen (16, 7), doet Paulus - die niet de reputatie heeft bijzonder vrouwvriendelijk te zijn - in de zogenaamde Nieuwe Vertaling de groeten aan ‘Andronícus en Júnias, mijn stamgenoten en medegevangenen, mannen onder de apostelen in aanzien.’ En in de Willibrordusvertaling (uit 1975) heten zij ‘Androníkus en Júnias... mannen van aanzien onder de apostelen.’ Maar in de geheel herziene uitgave van de Willibrordus (1995) schrijft Paulus: ‘Groet Andronikus en Junia... mensen van aanzien onder de apostelen’. Wat is hier nu aan de hand? Met Grieks als hulpwetenschap terug dus naar het oorspronkelijke en naar die naam hier ‘that makes all the difference’: Junia. Het woord staat in de accusativus: ‘Iounian’. En nu wordt het écht mierenziften: als ‘Junian’ vrouwelijk zou zijn, dan moet er boven de tweede iota een acuut accent staan, als het mannelijk zou zijn dan moet boven de alfa een circumflexus. Is de betreffende apostel in de nominatief nu man of vrouw?

[p. 159]

Voor de zevende eeuw werden er geen accenten geschreven op het Grieks, maar iedereen wist dat je ‘Junia’ en niet ‘Junias’ moest verstaan. Een toonaangevende kerkvader als Chrysostomos (late vierde eeuw) geeft aan haar alle aandacht als metgezellin van de apostelen. Maar in de Middeleeuwen (zoals bij Aegiidus Romanus) werd Junia Junias, en dat bleef zij in commentaren en vertalingen, zoals de eerste twee hierboven. Zij werd dus hij, en ‘mensen van aanzien’ moesten dus natuurlijk ‘mannen van aanzien’ worden. Een vrouwelijke apostel! Nee, dat kan niet. En iets van dat seksisme zie je terug in de voetnoot bij die overigens correcte nieuwe Willibrordus: ‘onder de apostelen: Mogelijk is ook de vertaling: “bij de apostelen”’. Garry Wills, What Paul Meant (New York 2006) heeft aan dit voorval een paar mooie bladzijden gewijd.

Ga, dus, naar de mier, atsal, mediëvist-aanleuner! Bekijk haar gedrag en wordt wijs. (Spreuken 6, 6)

Arjo Vanderjagt