Madoc. Jaargang 2007

[p. 121]

De kleren van de keizer

titel

De kleren van de keizer. Rituelen en media in de tijd van Karel de Grote.

auteur

Mariëlle Hageman

uitgever

De Arbeiderspers; Amsterdam-Antwerpen 2006

omvang

Geïll., 325 p.

isbn

90-2956-374-5

prijs

€21,95

Sommige periodes uit het verleden, zoals de vroege Middeleeuwen, kampen met een bronnenschaarste. Zeker in dergelijke gevallen kan een combinatie van schriftelijke bronnen (het traditionele onderzoeksveld van historici) met afbeeldingen (het terrein van kunsthistorici) nieuwe informatie opleveren. Het beeld van het verleden dat uit een dergelijke combinatiestudie naar voren komt, is allicht rijker en completer dan wanneer beide bronsoorten los van elkaar bestudeerd worden. Het proefschrift van Mariëlle Hageman, dat in 2002 de Jan van Gelderprijs van de Vereniging voor Nederlandse Kunsthistorici ontving, is een prachtig voorbeeld van de nieuwe informatie die de gecombineerde studie van schriftelijke en kunsthistorische bronnen kan opleveren. Zij toont daarin hoe beide soorten bronnen een onderdeel vormen van de representatie van de vorst in de vroege Middeleeuwen.

Een bewerking van dit proefschrift is nu verschenen bij De Arbeiderspers onder de titel De kleren van de keizer. Rituelen en media in de tijd van Karel de Grote. In haar boek onderzoekt Hageman de waarde van politieke rituelen in de vroege Middeleeuwen. Meer bepaald richt Hageman zich op de manier waarop vroegmiddeleeuwse vorsten (ca. 800-1024) via rituelen met hun omgeving communiceerden. Houdingen, gebaren en rituelen zijn volgens haar zeer geschikt om macht en machtsverhoudingen aan te tonen.

Hagemans eerste hoofdstuk beschrijft koninklijke rituelen en uiterlijk vertoon. Daarin komt naar voren hoe vorsten van Karel de Grote tot Hendrik II werden afgebeeld en in vroegmiddeleeuwse geschiedwerken werden omschreven. In deze periode ging men ervan uit dat het uiterlijk het innerlijk weerspiegelde: een vorst was een mooie man, niet alleen omdat hij machtig was, maar ook vanwege zijn deugdzaamheid. Aanvankelijk lag de nadruk op de sobere uitdossing van de vorst. Later verandert dat: onder Byzantijnse invloed worden de Ottoonse koningen roerloos afgebeeld in overdadige kleding. Het tweede hoofdstuk gaat nader in op de weergave van rituelen in diverse media. Welke bedoeling had een bepaalde afbeelding van een vorst? Daarmee toont Hageman ook weer aan dat in dit verband schriftelijke bronnen en afbeeldingen deel van hetzelfde geheel zijn.

In de drie volgende hoofdstukken worden drie specifieke vorstelijke rituelen besproken. Het derde hoofdstuk is gewijd aan het kroningsritueel, dat bestond uit de zalving (van oudtestamentische origine) en de eigenlijke kroning (uit de klassieke Oudheid). Hageman geeft prachtig weer hoe verschillende geschiedschrijvers het kroningsritueel beschre-

[p. 122]

ven en welke boodschap ze daarmee wilden uitdragen, en hoezeer de contemporaine situatie die boodschap beïnvloedde. Zo verbeeldt de geleerde Hrabanus Maurus Lodewijk de Vrome als vanzelfsprekend heerser in een periode dat diens gezag nog wankel was. Hendrik I weigert de kroning zelfs, waarmee hij de adel toont dat hij hen als gelijken beschouwt, terwijl de kroningsceremonie van Otto I groots opgezet was. Bij de Ottonen wordt de afstand tussen koning en onderdanen steeds groter.

Het vierde hoofdstuk gaat over het ritueel van prosternatie, het fysiek neerwerpen voor de vorst of God. Vanaf Lodewijk de Vrome was de prosternatie een goed middel om conflicten te bezweren. De onruststoker wierp zich voor de voeten van de vorst en vroeg om vergeving. Dat maakte streng straffen moeilijk, maar bood de heerser wel de gelegenheid zijn vorstelijke deugden, zoals mildheid en vergevingsgezindheid, ten toon te spreiden. Het ritueel van prosternatie speelde zo een rol in de koninklijke beeldvorming: contemporaine geschiedschrijvers konden daarmee benadrukken wat zij belangrijk vonden voor een vorst, zoals Hageman overtuigend aantoont. De ene kroniekschrijver omschrijft Lodewijk de Vrome als een nederig heerser als hij zijn zoon Lothar vergeeft die voor hem in het stof ligt, een ander benadrukt in de beschrijving van dezelfde scène vooral de clementia, een van de voornaamste heersersdeugden. Weer een ander acht de prosternatie een onbetrouwbaar ritueel, aangezien de uiterlijke bewegingen van prosternatie lang niet altijd het innerlijk gemoed weerspiegelen. Bovendien kon de prosternatie ook onbeantwoord blijven door de vorst, dus welke betekenis had het ritueel dan nog? Ook waren er geschiedschrijvers die de prosternatie niet als een persoonlijke gebeurtenis zagen, maar als een politieke transactie. De vorstelijke prosternatie voor het heilige kruis vormde een aparte categorie: door die prosternatie kreeg de vorst deel aan de nederigheid van Christus.

De rituele ontvangst (adventus) van hoogwaardigheidsbekleders wordt beschreven in het vijfde hoofdstuk. Deze ontvangst bestond uit het tegemoetkomen van de heerser die in aantocht was (occursus) en de daadwerkelijke intocht (ingresso.) De vorst wordt door grote groepen mensen toegejuicht, en hij neemt deze toejuichingen bescheiden in ontvangst. Dit was geen eenrichtingsverkeer; Hageman spreekt van een dialoog tussen welwillende partijen. Ook de paus vallen dergelijke ontvangsten ten deel; de paus en de Karolingische heersers brengen elkaar bezoek en tegenbezoek, waarbij de adventus steeds een rol speelt. Ook de beschrijving van dit ritueel wordt door geschiedschrijvers ingezet om hun ideale koning weer te geven.

In het zesde hoofdstuk komen normen en waarden voor de uitvoering van rituelen ter sprake. De vorst diende zijn emoties in bedwang te houden. Het was niet de bedoeling dat hij zijn tranen vrijelijk de loop liet of uitbundig lachte, en toorn gold vanaf de Karolingers als een kenmerk van een slechte heerser. Toch waren tranen niet volstrekt taboe. Een ideale heerser bezat vergevingsgezindheid, nederigheid en mededogen, en deze deugden konden juist door tranen getoond worden. Ook

[p. 123]

tranen om de eigen zonden golden als gepast. Als contrast gold buitensporig emotioneel vertoon als een eigenschap van onwaardige heersers. Vorsten van andere volkeren, zoals de Noormannen, de Byzantijnen of de Moren, maar ook de Merovingers, vertonen buitensporig emotioneel en dus onkoninklijk gedrag.

Het zevende hoofdstuk vormt de conclusie. Daarin gaat Hageman nader in op de complexe relatie tussen het gesproken woord en rituelen in de door haar onderzochte periode. Ze betoogt dat het ritueel geen alternatief voor het geschreven woord was in een grotendeels ongeletterde samenleving. Schrift en ritueel hadden elk een eigen functie, bestonden naast elkaar en vulden elkaar aan. Een ritueel verbeeldt een innerlijke toestand, machtsverhoudingen of machtslegitimatie. Door middel van rituelen, die in woord en beeld verspreid werden, kon de ideale heerser worden verbeeld, en werd de heerser tevens aangespoord aan dat ideaalbeeld te voldoen. Rituelen speelden dus een fundamentele rol in de creatie van het beeld van de vorst en zijn omgeving.

Hagemans boek is prettig en toegankelijk geschreven, en het is zeker niet alleen begrijpelijk voor specialisten. De auteur schetst in alle rust de context van haar rituelen en alle afbeeldingen die ze bespreekt zijn in het boek opgenomen. De formele aspecten die proefschriften (moeten) kenmerken ontbreken in De kleren van de keizer, en dat is in de meeste gevallen een pluspunt. (Kunst)historici die haar boek raadplegen zullen soms strak geformuleerde analyses en conclusies missen, en dat zullen wetenschappers die gewend zijn hun materiaal te scannen op zoek naar de kernpunten soms als een nadeel ervaren. Zij zullen ook het ontbreken van een index niet erg waarderen. Maar aangezien Hagemans studie voor een breed publiek is (her)schreven, is dat nauwelijks een terecht verwijt. Want als haar studie pagina voor pagina gelezen wordt, dan wordt de duistere periode die de vroege Middeleeuwen voor velen nog steeds zijn, in heldere kleuren en fraaie bewoordingen tot leven gebracht. De opzet van haar studie waarin bronnenmateriaal uit diverse wetenschappelijke disciplines ten bate van één onderzoeksvraag wordt geanalyseerd, en de resultaten die daaruit voortkomen, maken duidelijk dat met dit soort onderzoek nog veel te winnen is.

Jasmijn Bovendeert