Madoc. Jaargang 2007

[p. 111]

Recensies

Het boek van Sidrac

titel

Het boek van Sidrac. Een honderdtal vragen uit een middeleeuwse encyclopedie.

auteurs

Orlanda S.H. Lie (eindred.), Mirjam Banda, Wilma Feringa, Trees Lunter, Marjolin Saan, Jaap Staal en Gerrit Verbeek

uitgever

Verloren, Hilversum 2005

omvang

Geïll., 137 p.

isbn

90-6550-911-9

prijs

€14. -

Vraag een willekeurige voorbijganger naar zijn favoriete Middelnederlandse tekst en, zo men al enig antwoord krijgt, zal het niet snel ‘Het Boek van Sidrac’ luiden. Dat is niet omdat deze veertiende-eeuwse encyclopedie in dialoogvorm niet interessant zou zijn, integendeel, maar vooral omdat de meeste mensen nog nooit van deze tekst hebben gehoord. En dat is geen wonder. Tot voor kort was Het boek van Sidrac alleen beschikbaar in de vorm van een dissertatie van J.F.J. van Tol uit 1936, een teksteditie zonder woordverklaringen of cultuurhistorische context, waarmee alleen ervaren lezers van het Middelnederlands uit de voeten kunnen. De Werkgroep voor Middelnederlandse Artesliteratuur (wemal) besloot hier verandering in te brengen en de tekst toegankelijk te maken voor een groter publiek. Een groep van zes auteurs onder leiding van Orlanda Lie stortte zich op de tekst en het resultaat mag er zijn.

Het boek van Sidrac. Een honderdtal vragen uit een middeleeuwse encyclopedie opent met een heldere inleiding, waarin de lezer allereerst kennis maakt met de raamvertelling. In de negende eeuw na de dood van Noach, zo begint de fictieve geschiedenis, had koning Bottus van Bactorije problemen met een betoverde toren die steeds weer instortte. Hij riep de hulp in van de filosoof en astronoom Sidrac. Deze wijze man was een nakomeling van Japhet, de zoon van Noach, en hij was door God gezegend met profetische kennis. Sidrac wist de betovering te verbreken en bekeerde koning Bottus tot het ware geloof. Vervolgens stelde koning Bottus hem alle vragen waarop hij nooit een antwoord had kunnen krijgen en liet de vragen en antwoorden optekenen in een boek. Dit boek belandde in 1244 na vele omzwervingen in Toledo, alwaar de geleerden besloten om de vragen niet thematisch in hoofdstukken te rangschikken maar ze te laten staan in dezelfde volgorde waarin koning Bottus ze had gesteld. En zo ontstond Het boek van Sidrac. Overigens laten de wemal -auteurs één interessant detail uit deze raamvertelling onvermeld, namelijk dat Sidrac zijn kennis ook weer uit een boek put: uit het boek dat hij van zijn voorvader Japhet had georven en waarin alle kennis en wijsheid was opgetekend die Noach van de engel had geleerd.

Naast deze fictieve ontstaansgeschiedenis vertelt de inleiding ook hoe het boek echt tot stand is gekomen. De oorspronkelijke Franse tekst (Sydrac le philosophe, le livre de la fontaine de toutes sciences) is geschreven in de dertiende eeuw en werd in het eerste kwart van de veertiende eeuw door een anonieme vertaler uit Antwerpen in het Middelnederlands vertaald. Aan het einde van de inleiding geven de auteurs aan wat zij met hun boek beogen. De lessen van de wijze Sidrac staan centraal, maar omdat zij de tekst toegankelijk willen

[p. 112]

maken voor niet-gespecialiseerde lezers, bieden de auteurs de tekst niet alleen in vertaling aan, maar nemen zij de lezers vooral mee op reis naar de Middeleeuwen, waarbij de vragen en antwoorden als wegwijzers fungeren.

Na de inleiding worden in vier thematische hoofdstukken ‘vier gebieden verkend’. Selecties van vragen en antwoorden in moderne vertaling worden voorafgegaan door een uitvoerige toelichting. Het eerste hoofdstuk heet ‘Zo boven zo beneden - de mens en het heelal’. De auteurs schetsen een wereldbeeld zoals dat uit Sidracs antwoorden naar voren komt en gaan op zoek naar de antieke en bijbelse wortels daarvan. Ze geven uitleg over de ptolemeïsche kosmologie, de tegenstelling tussen het ondermaanse en het bovenmaanse en de principes van de astrologie. De geselecteerde vragen en antwoorden aan het einde van het hoofdstuk sluiten daar vrijwel naadloos op aan. Zo lezen we bijvoorbeeld: ‘Waar in het lichaam huist de ziel?’, ‘Waardoor ontstaan zons- en maansverduisteringen?’ en ‘Op welk uur en op welke dag werd Adam geschapen?’ Het tweede hoofdstuk gaat over geografie, meteorologie en het dierenrijk, en bevat vragen als: ‘Waarom blijven honden bij het paren langer aan elkaar vastzitten dan andere dieren?’, ‘Waar komt de wind vandaan?’ en ‘Kan men om de wereld heen reizen?’ Het derde hoofdstuk richt zich op het menselijk lichaam: en daar lezen we: ‘Waar komen gedachten vandaan?’, ‘Hebben vrouwen testikels?’ en ‘Wie is beter bestand tegen wellust: de man of de vrouw?’ In het laatste hoofdstuk komen menselijke relaties, omgangsvormen en christelijke moraal aan de orde, in vragen als ‘Handelt men onjuist door mensen ter dood te veroordelen?’ en ‘Als een man een andere man betrapt met zijn vrouw, wat moet hij dan doen?’ Tot slot worden in het ‘Besluit’ enkele algemene conclusies getrokken over Het boek van Sidrac: dat de tekst bedoeld lijkt voor een lekenpubliek uit een stedelijk milieu, dat het gepresenteerde wereldbeeld zeer christelijk van aard is, dat men blijkbaar meer waarde hechtte aan gezaghebbende teksten dan aan empirisch onderzoek, en dat de middeleeuwers in hun nieuwsgierigheid helemaal niet zoveel anders waren dan wij.

Het Boek van Sidrac. Een honderdtal vragen uit een middeleeuwse encyclopedie leest heel plezierig. Hoewel het het werk is van zes auteurs spreken zij met één stem. De uitgebreide toelichtingen aan het begin van ieder hoofdstuk zijn helder en diepgaand en wekken de indruk van volledigheid en de vele illustraties dragen daar nog aan bij. De geselecteerde vragen en antwoorden geven een representatief beeld van Het boek van Sidrac. De vertaling is, zoals de auteurs zelf aangeven, hier en daar heel vrij. Soms stoort dit: bijvoorbeeld bij vraag 201 over de oorzaak van liefde op het eerste gezicht. Een lichtzinnig dwaas hart zet de onzinnige liefde vast in de hersenen en die doen de ogen riselijc sien op de creatueren [...]. Dit is vertaald als: ‘laten deze gebiologeerd naar de vrouw kijken [...]’, een anachronisme dat bovendien de afkeur van ‘riselijc’ ofwel ‘onzinnig, dwaselijk’

[p. 113]

(MNhW, p. 494) mist. Maar in een ander geval kan de vrije vertaling een vondst worden genoemd. Sidracs antwoord op vraag 80 gaat over een vogeltje dat dreigt opgegeten te worden nadat het de tanden van de krokodil heeft gereinigd: Ende alse hem die vogel gevoelt datti met quade al daer gheloent soude sijn... wordt vertaald als: ‘Wanneer de vogel voelt dat hij stank voor dank krijgt...’. Strikt genomen staat het er niet, maar het is een standaard-uitdrukking in het modern Nederlands, en het beeld van die stank uit de krokodillenbek past prima bij Sidracs voorkeur voor lichamelijke, zintuiglijke voorbeelden.

Slechts op één punt stelt Het Boek van Sidrac van de wemal-werkgroep enigszins teleur. Al in de inleiding is zichtbaar dat de auteurs Sidracs lessen centraal willen stellen en tegelijkertijd slechts als wegwijzers willen gebruiken. Het resultaat is bijna meer een boek over het middeleeuwse wereldbeeld toegelicht aan de hand van Het boek van Sidrac, dan een vertaling van Het boek van Sidrac met toelichting op de cultuur-historische context. En het kopje ‘Teksten’ dat aan het einde van ieder hoofdstuk boven de vragen en antwoorden staat, versterkt dat gevoel. Dat wekt de indruk dat het hier gaat om een schoolboek, waarbij we eerst een stuk theorie krijgen voorgeschoteld en daarna de teksten waarmee we aan de slag moeten. Wie de oorspronkelijke tekst leest, in de editie van Van Tol, krijgt het gevoel op ontdekkingsreis te zijn. De raamvertelling brengt de lezer eeuwen terug in de tijd naar het verre hof van koning Bottus. Deze constructie verliest echter aan kracht doordat de auteurs hebben besloten hem niet in zijn geheel te vertalen, maar samen te vatten in de inleiding. Het ontbreken van een thematische ordening in de vragen in de originele tekst versterkt de raamvertelling en de spanning: de lezer weet nooit waar hij nu weer terecht zal komen als hij aan de volgende vraag begint. De ordening in vier hoofdstukken in het wemal-boek en de uitgebreide toelichtingen die aan de teksten voorafgaan, nemen iets van die spanning weg. Al hebben de auteurs er gelukkig ook voor gekozen om de vragen binnen de hoofdstukken wel in de oorspronkelijke volgorde te laten staan. Maar laat deze kleine teleurstellingen van mijn kant geen reden voor u zijn om Het boek van Sidrac links te laten liggen, want het is absoluut de moeite waard. Voor de kleine groep mediëvisten belooft het een interessante kennismaking met Sidrac en voor het grote publiek, dat wel behoefte heeft aan een gids, belooft dit boek een kennismaking met een hele nieuwe wereld.

Frederiekje de Jongh