Madoc. Jaargang 2007

[p. 50]

Het Antwerps Liedboek, teksten en muziek

titel

Het Antwerps Liedboek

redactie

D.E. van der Poel e.a.; Tielt, 2004 Twee delen

uitgever

Lannoo

omvang

1084 p.

isbn

90-209-5523-3

prijs

€49,95

Eind 2004 verscheen in de Deltareeks van uitgeverij Lannoo een nieuwe editie van het Antwerps Liedboek, een belangrijke verzameling met wereldlijke en geestelijke liederen uit de late Middeleeuwen. De editie bestaat uit twee delen: het eerste deel geeft een kritische editie van alle liederen in het Antwerps Liedboek en, waar mogelijk, de melodie van de liederen. Het tweede deel vormt de verantwoording van de editie, zowel van de tekst als van de muziek. De editie gaat vergezeld van twee cd's met opnames van enkele van de liederen. Deze cd's zijn ook afzonderlijk in de handel verkrijgbaar. Tijdens een bijeenkomst op 18 november 2004 werd de editie feestelijk gepresenteerd in de Sweelinckzaal van de Universiteit Utrecht.

De nieuwe editie is het resultaat van de vruchtbare multidisciplinaire samenwerking tussen neerlandici en musicologen in de afgelopen jaren. Dit blijkt uit het nawoord, waarin de gehele onderzoeksgeschiedenis van het Antwerps Liedboek beschreven wordt. De auteurs zijn er knap in geslaagd om de belangrijkste wetenschappelijke publicaties over het liedboek en zijn context, uit verschillende disciplines, beknopt en begrijpelijk samen te vatten in nog geen veertig pagina's.

Het Antwerps Liedboek werd in 1544 gedrukt door drukker Jan Roulans uit Antwerpen en bevat 221 wereldlijke liederen, uit verschillende genres en van verschillende ouderdom. Hoewel het liedboekje er op het eerste gezicht onooglijk uitziet (het is gedrukt op ‘zakformaat’ en er is nergens aandacht besteed aan een mooie opmaak), mag de betekenis van deze verzameling liederen voor de literatuurgeschiedenis niet worden onderschat. Vooral de hoeveelheid en gevarieerdheid van de liederen is bijzonder. Een aantal van de liederen komt niet voor in andere bronnen en ook daarom is het Antwerps Liedboek historisch van groot belang.

In het liedboek is de liefde het belangrijkste thema. Het bevat ongeveer vijftig ‘liefdesklachten’ en vijftig ‘balladen’ (verhalende liederen over de liefde), maar ook een aantal spotliederen over de liefde, die bol staan van de seksuele toespelingen. Daarnaast komen in het liedboek een aantal andere liedvormen voor: het dageraadslied, waarin het scheiden van de geliefden bij het aanbreken van de dag wordt bezongen, en het historielied, over feitelijke historische gebeurtenissen.

Drukker Jan Roulans heeft de liederen ingedeeld in twee categorieën: oud en nieuw. De scheiding tussen ‘oude’ en ‘nieuwe’ liederen

[p. 51]

ligt ergens tussen 1510 en 1525. Dit is op te maken uit de verwijzing naar historische gebeurtenissen in de liederen. De redacteuren van de editie hebben de vrijheid genomen om de categorisering die de drukker zelf heeft aangebracht hier en daar te corrigeren. Daarvoor werd gekeken naar de historische feiten die in liederen worden bezongen en de eventuele geschiedenis van de liedteksten. Als liederen een lange tekstgeschiedenis bleken te hebben, maar door de drukker toch als ‘nieuw’ werden aangemerkt, hebben de redacteuren ervoor gekozen het lied in de editie ‘oud’ te noemen. Als een lied historische gebeurtenissen bezingt uit de laatste jaren van vóór de verschijning van het liedboek maar de drukker het lied toch als ‘oud’ beschouwde, hebben de redacteuren ervoor gekozen het lied in de editie ‘nieuw’ te noemen.

Bijzondere aandacht geven de redacteuren aan de ontstaansgeschiedenis van de liederen uit het Antwerps Liedboek. Liederen werden in de Middeleeuwen veelal mondeling overgeleverd: men spreekt in dit verband van ‘oraliteit’. Mondelinge overlevering leidt gemakkelijk tot ‘corrupties’ in de liedteksten. Iedereen kent vermoedelijk wel het spel waarbij men in een kring staat en de eerste persoon in de kring een moeilijke zin in het oor van de volgende persoon fluistert en de zin vervolgens op dezelfde manier de hele kring wordt doorgegeven: aan het eind van de kring blijkt dat de zin die de laatste persoon in de kring heeft gehoord behoorlijk afwijkt van wat de eerste persoon heeft bedoeld. Iets vergelijkbaars is in de loop der jaren, voorafgaand aan de druk van het Antwerps Liedboek, gebeurd met de liedteksten. Hierdoor komt het voor dat de liedteksten soms merkwaardige inconsequenties of onlogische gedachtensprongen lijken te bevatten: bij het reproduceren en overdragen van deze liederen zijn in de loop der tijd wijzigingen ontstaan.

Toch zijn niet alle liederen mondeling ontstaan: van een aantal liederen is aantoonbaar dat ze vlak voor de verschijning van het liedboek op schrift zijn gecomponeerd. Aan het eind van dergelijke liederen vinden we vaak een ‘dichtersstrofe’ waarin verwijzingen zijn te vinden naar het ontstaansmilieu van de liederen. Veel liederen blijken uit de kringen van de rederijkers te komen: gegoede burgers die zich uit liefhebberij bezighielden met literatuur. Rederijkers organiseerden vaak schrijfwedstrijden. Ze hielden van het spelen met taal en daardoor zijn de rederijkers verantwoordelijk voor nieuwe dichtvormen, waarbij ze gebruik maken van ingewikkelde rijmvormen en ritmes. Soms verraadt ook de inhoud van de teksten dat liederen uit het milieu van de rederijkers afkomstig zijn.

De rederijkersliederen zijn afkomstig uit typische ‘rederijkerssteden’ als Antwerpen of Brugge, maar de andere liederen blijken op grond van kenmerken in de tekst oorspronkelijk afkomstig te zijn uit Frankrijk of het Duitstalige Rijnland. Jan Roulans verzamelde dus liederen uit alle windstreken in zijn bundel, waarschijnlijk met de bedoeling om van zijn liedboek een commercieel succes te maken.

[p. 52]

De geestelijkheid was niet erg te spreken over de bonte verzameling van wereldlijke liedjes met soms schunnige inhoud: in 1546 werd het liedboek officieel verboden. Dit deed getuige de latere herdrukken echter geen afbreuk aan de populariteit van de liederen. Hoewel Jan Roulans in latere drukken enkele van de meest controversiële liederen schrapte, is het met hem niet goed afgelopen: in 1569 werd hij gevangen gezet voor het drukken van ketters boekwerk en in 1570 overleed hij in de gevangenis.

Bij het maken van een editie van een oude bron moeten vaak moeilijke beslissingen worden genomen. In het geval van het Antwerps Liedboek was dit niet anders, maar de gemaakte keuzes worden door de redacteuren grondig verantwoord. Bijzonder is in dit geval dat de kritische teksteditie kan bogen op een traditie van meer dan honderd jaar editietechniek, terwijl de editie van de muziek is gebaseerd op onderzoek uit de laatste vijftien jaar. Dit is ook zichtbaar in de verantwoording van de editie: de tekstverantwoording is uiterst minutieus, bij de verantwoording van de melodieën wordt minder aandacht besteed aan de techniek van de editie zelf, maar is er wel ruimte voor aanwijzingen voor de (enigszins vrije) interpretatie van de liederen door zangers.

Bij het redigeren van de tekst hebben de auteurs geprobeerd om het liedboek zo toegankelijk mogelijk te maken voor moderne lezers. Dit sluit aan bij de doelstellingen van de Deltareeks, waarin de uitgave is verschenen: deze reeks stelt zich tot doel om de belangrijkste Nederlandse literaire werken gemakkelijk toegankelijk te presenteren voor een breed publiek, maar wel met een degelijke wetenschappelijke onderbouwing. Er zijn kleine ingrepen gedaan in opmaak, interpunctie enzovoort, zonder daarbij de oorspronkelijke tekst inhoudelijkte wijzigen. De auteurs hebben bewust afgezien van een omvangrijk notenapparaat bij de afzonderlijke liederen: in een apart commentaar worden alle liederen in deel II samengevat, in context geplaatst en voorzien van annotaties. Deze keuze heeft het prettige gevolg dat de kritische editie van de liederen zelf (deel I van de uitgave) een echt ‘liedboek’ is geworden, dat ook zonder de omvangrijke verantwoording in deel II prima leesbaar is. Wie geïnteresseerd is in de achtergrond van een lied of meer wil weten over de precieze betekenis kan dit eenvoudig opzoeken in het commentaar. Op die manier is de editie ook geschikt voor wetenschappelijk gebruik.

Sinds 2001 beschikt de mediëvistiek over een prachtig nieuw onderzoeksmiddel voor het historische Nederlandse lied: het Repertorium van het Nederlandse lied tot 1600. In dit repertorium zijn unieke kenmerken beschreven van alle versies van alle bekende liederen uit handschriften en drukken met liederen tot 1600. Via het repertorium is het mogelijk om op basis van het incipit (de eerste twee regels van een lied), de strofevorm of een wijsaanduiding een melodie te vinden bij liederen waar geen melodie bij staat gedrukt. In Het Antwerps Liedboek zijn nergens melodieën afgedrukt, maar toch lukte

[p. 53]

het de redacteuren om voor 142 van de 211 liederen een passende melodie te vinden waarvan met aan zekerheid grenzende waarschijnlijkheid gesteld kan worden dat het lied ook daadwerkelijk op die melodie is gezongen. Een indrukwekkende prestatie, zeker in vergelijking met de laatste editie met muzieknotatie die in 1972 verscheen: W.P. Gerritsen en C. Vellekoop slaagden er indertijd in om voor 87 liederen een melodie te vinden: in de nieuwe editie zijn dus maar liefst 55 melodieën gepubliceerd waarvan het voorheen niet bekend was dat zij bij de liederen hoorden. De redacteuren hebben ervoor gekozen om de muziek in modern notenschrift weer te geven, zodat de liederen gemakkelijk kunnen worden gezongen.

Bij het plaatsen van tekst onder de noten loopt men aan tegen een lastige eigenschap van de Nederlandse taal. Tekstplaatsing is meestal (maar niet altijd) gebaseerd op het aantal heffingen in een versregel: beklemtoonde lettergrepen komen op ‘zware’ maatdelen, en de overige lettergrepen moeten onder de tussenliggende noten worden geplaatst. Dit leidt in tal van gevallen tot splitsing van noten (waar teveel lettergrepen voor het aantal noten zijn) of melismes (spreiding van één lettergreep over meerdere noten, waar teveel noten voor het aantal lettergrepen zijn). De redacteuren leggen verantwoording af voor de door hen gemaakte keuzes, maar geven hierbij nadrukkelijk aan dat het zangers vrij staat om hierin zelf hun keuzes te maken. Wat het effect hiervan is, laat zich het beste beluisteren op de cd's die bij de editie zijn gevoegd.

Het muziekgezelschap Camerata Trajectina nam een aantal van de liederen in de nieuwe editie op. Louis Peter Grijp, die verantwoordelijk was voor de reconstructie van de melodieën in de nieuwe editie, is tevens artistiek leider van Camerata. Met zijn orkest, dat naam heeft gemaakt met de interpretatie van oude Nederlandse lied, laat hij horen waar de gekozen editieprincipes in de uitvoeringspraktijk toe kunnen leiden. Het resultaat mag er zijn! De laatmiddeleeuwse liederen uit het liedboek spatten vitaal uit de luidsprekers. Waar mogelijk heeft Grijp gebruik gemaakt van meerstemmige zettingen van de melodieën. Waar dit niet kon, speelt het orkest een historisch verantwoorde geïmproviseerde begeleiding bij de zangstem. Dit leidt tot een interessante mix van muziek, die op een bijzondere manier een kijkje geeft in de klankwereld van de late Middeleeuwen. De zangers proberen op een expressieve manier uitdrukking te geven aan zowel de betekenis als de herkomst van de liederen. De betekenis blijkt uit de klank van de stem (vermakelijk zijn de geile oude grijsaard en de dienstmeid). De herkomst van de liederen blijkt uit de uitspraak van klinkers en medeklinkers: zo klinkt een oorspronkelijk Duits lied dus helemaal anders dan een lied van Franse herkomst. En hoewel de gekozen interpretatie van de liederen natuurlijk nooit met zekerheid weergeeft hoe ze oorspronkelijk hebben geklonken, is het resultaat zeer geloofwaardig. Dat de muziek daarnaast aangenaam klinkt en regelmatig ontroert of vermaakt maakt

[p. 54]

de cd's tot een bijzondere aanvulling op de kritische editie van tekst en muziek.

De nieuwe editie van het Antwerps Liedboek is al met al een echte aanrader. De prijs van de beide delen is bewust laag gehouden; hopelijk draagt dit er toe bij dat de editie ook werkelijk zijn weg zal vinden naar iedereen die geïnteresseerd is in de geschiedenis van het Nederlandse lied.

Marten Tilstra