Madoc. Jaargang 2007

[p. 47]

Hocus Pocus

titel

Toverrecepten uit de Middeleeuwen

auteurs

Frederiekje de Jongh en Annemarie Lavèn; met voorwoord van Johannes van Dam

uitgever

Matrijs, Utrecht 2006

omvang

100 pag., geïll.

isbn

978-90-8571-064-6

prijs

€7,50

Magie behelst volgens De Jongh en Lavèn ‘de pogingen van een mens om krachten naar zijn hand te zetten door het verrichten van handelingen die buiten de heersende normen van een samenleving vallen’ (p. 9). De middeleeuwse Nederlandse variant hiervan heeft weinig aandacht gehad onder mediëvisten, met als uitzondering de vorig jaar overleden Willy Braekman. In tegenstelling tot Braekmans overwegend op wetenschappelijk gebruik gerichte studies schrijven De Jongh en Lavèn voor een breed publiek. Zij doen dat door middeleeuwse magie uit te leggen aan de hand van een ‘beduimeld katern’ ingebonden in een codex ‘met interessante traktaten, van verhandelingen over chirurgische praktijken tot alchemistische preparaten’ (p. 8). Uit het kleine cursieve dankwoord aan het eind van de inleiding, die over de achtergronden van middeleeuwse magie gaat, is af te leiden dat het gaat om handschrift C5 uit het Voerman Museum Hattem. De inleiding en het voorwoord worden voorafgegaan door een voorwoord van Johannes van Dam. Het grootste deel van Toverrecepten uit de Middeleeuwen wordt echter gevormd door een twintigtal recepten.

De Jongh en Lavèn stellen zichzelf ten doel om de lezer mee te voeren ‘naar een andere wereld, waar occulte krachten domineren en de wetmatigheden van de huidige maatschappij niet gelden’ (p. 9). Dat lukt hen in hoge mate door bij alle twintig recepten de informatie in vier delen te geven: eerst een facsimile-editie, dan een kritisch afschrift, vervolgens een vertaling in modern Nederlands en tenslotte een toelichting die in twee bladzijden het recept in zijn context plaatst. De facsimile is een slimme keuze, die de lezer bij de eerste kennismaking met de tekst meteen met een groot verschil tussen de Middeleeuwen en 2007 confronteert: de tekstdrager. Via het kritisch afschrift en de moderne vertaling kan de lezer zich over vorm, tekst, taal en inhoud verwonderen. Die inhoud wordt vervolgens toegelicht.

De inleiding en de twintig toelichtingen geven een interessant overzicht van middeleeuwse magie. In de inleiding plaatsen De Jongh en Lavèn ‘de wortels van de magie’ in een breed historisch perspectief, van Nero en Plinius de Oudere tot voorbij de filosofische herontdekkingen van bijvoorbeeld Arabische en Hebreeuwse kennis in de twaalfde eeuw en de relatie tussen Christendom en magie. In de twintig toelichtingen richten ze zich vervolgens op informatie die bij een bepaald recept van belang is: welke kruiden gebruikt worden, waarom iemand zijn zwarte paard wit zou willen maken of waarom een auteur in het recept voor een ‘vriendschapsdrank’ verwijst naar een zekere Triestamme ende Ysauden van Irlant.

[p. 48]

De schrijvers gaan steeds uit van lezers zonder voorkennis van de Middeleeuwen. Dat is te prijzen: magie en de Middeleeuwen zijn allebei populair bij het grote publiek, en dit boekje wedt zo op twee paarden. De auteurs schieten echter af en toe wat door in hun simplificaties. Die zijn wellicht bedoeld om het brede publiek niet af te schrikken met lastige problemen, maar sommige problemen zijn te essentieel om in het geheel onaangeroerd te laten. Een voorbeeld daarvan staat aan het einde van de inleiding, waar De Jongh en Lavèn stellen dat ‘vrijwel iedereen zichzelf tot magiër [kon] uitroepen’ en dat ‘[h]oge magie [...] toegankelijk geworden [was] voor de gewone man en niet meer voorbehouden aan de gestudeerde mens’ (p. 15). Hier gaat de veronderstelling aan vooraf dat die ‘gewone man’ in de dertiende eeuw toegang had tot manuscripten met recepten en dat ‘vrijwel iedereen’ die kon lezen en (over)schrijven. Ik wil best aannemen dat magie in de dertiende eeuw een groeiend fenomeen was, maar het lijkt mij aannemelijker dat die cultus met name groeide in het orale circuit - althans, vanuit het perspectief van de ‘gewone man’. Deze orale problematiek hebben de schrijvers misschien willen vermijden, maar is wel van groot belang bij het duiden van de maatschappelijke positie van magie.

Een tweede inhoudelijke kritische kanttekening past bij de verwijzingen naar de epiek. Op een aantal plaatsen wordt een verband gelegd tussen een recept en een literair werk. De Jongh en Lavèn stellen dat ‘[d]it soort verwijzingen naar een autoriteit uit de literatuur [bedoeld waren] om de lezer de garantie te geven dat ze werkelijk effect hadden’ (p. 28). Zij nemen daarmee de stelling in die Orlanda Lie in 1992 verdedigde met betrekking tot hetzelfde handschrift. Lie stelt dat de ‘secreet-teksten’ onder de artes vallen en dat ze, aangezien artes in de regel utilitair en instructief zijn, dus serieus bedoeld zijn. Literaire verwijzingen in serieuze recepten kunnen daarom, niet anders dan adtestatio veritatis, bedoeld zijn om te waarheid te bewijzen. De Jongh en Lavèn laten hier een uitgelezen mogelijkheid liggen om de moderne lezer mee te nemen naar de middeleeuwse gedachtewereld en om te laten zien dat er parallellen zijn tussen toen en nu. De geloofwaardigheid van de recepten ging omhoog omdat de naam van Madelgijs eraan verbonden is; dat is niet veel anders dan de steracteurs die structureel onze tv-programma's onderbreken om luchtjes, auto's en horloges aan te prijzen.

Met het uitwerken van deze twee punten had het boekje niet automatisch dikker hoeven worden; er hadden andere keuzes gemaakt kunnen worden. De kracht van de kortheid van dit boekje was nog sterker naar voren gekomen als de editeurs zich hadden beperkt in de keuze van de recepten. Minder recepten had ervoor gezorgd dat de wel gekozen recepten beter hadden kunnen worden uitgelegd en de context ervan uitgebreider ter sprake had kunnen komen. Het doel van het boek, het meenemen van de lezer naar de middeleeuwse

[p. 49]

ideeënwereld, was door een keuze voor meer diepte dan breedte nog beter geslaagd.

De inhoud van Toverrecepten uit de Middeleeuwen is, ondanks deze kritiek, nog steeds geschikt voor een geïnteresseerd, maar onwetend publiek. Over de vorm ben ik minder positief. Het meest storend is het gebrek aan verantwoording. Een aantal voorbeelden hiervan: het boekje is voorzien van een ‘Lijst van geraadpleegde literatuur’. Welke literatuur wanneer, waar en waarom is geraadpleegd is echter volstrekt onduidelijk. Bij bepaalde stellingen (zoals de hierboven aangestipte oraliteitskwestie en de literaire verwijzingen) was een concretere verwijzing zeer wenselijk geweest. Het kan zijn dat voetnoten door de uitgever te wetenschappelijk werden geacht voor een populariserend werkje; dan was een bibliografie per paragraaf of per recept een mogelijke middenweg geweest.

Een ander voorbeeld van een gebrek aan verantwoording betreft de illustraties. De toelichtingen bij de recepten zijn geïllustreerd met bijvoorbeeld afbeeldingen van genoemde planten of met plaatjes uit vroege drukken van genoemde literaire werken. Het wordt echter nergens duidelijk waar die illustraties vandaan komen of wat ze precies voorstellen. Dat is, naast juridisch bedenkelijk, irritant voor elke gebruiker.

Wat overblijft is echter nog genoeg om positief over te zijn. Toverrecepten uit de Middeleeuwen maakt een interessant deel van het cultureel erfgoed toegankelijk voor een breed publiek, inclusief degenen met een kleiner budget. Zij zullen veel interessants ontdekken in de wereld van de middeleeuwse magie. Een ander winstpunt van dit boekje is dat De Jongh en Lavèn de Middelnederlandse magie op de agenda van de Nederlandse mediëvisten zetten. Hoewel wellicht niet primair voor hen bedoeld, kunnen ook zij in dit boekje veel ontdekken.

Gerard Bouwmeester