Madoc. Jaargang 2007

[p. 20]

Column

Mem-therapie

Wekenlang is er in The Times Literary Supplement een felle discussie gaande. Inzet is de recensie die Steven Weinberg op 19 januari schreef van het elders al breed besproken en bediscussieerd, op handen gedragen en verguisde boek van Steven Dawkins, The God Delusion (Bantam Books, 2006). Dawkins bezet aan de universiteit van Oxford een leerstoel met de prachtige naam ‘The Public Understanding of Science’. Een eerder boek van zijn hand, The Selfish Gene (1976), zal nogal wat mediëvisten niet ontgaan zijn. Mediëvisten hebben, vermoed ik, meer dan andere alfa's vaak grote interesse in de natuur en zijn soms zelfs fervente veldbiologen - denk bijvoorbeeld maar aan de vroegere hoogleraren middeleeuwse geschiedenis te Groningen, A.G. Jongkees (1909-1999) en Richard Vaughan (1927-). In The Selfish Gene had Dawkins de grond aangeveegd met wetenschappers die biologische evolutie beschreven op het niveau van soorten of van populaties, zoals Darwin zijn saaie Galapagos vinken. Volgens Dawkins echter is de motor van de evolutie juist het gen. Het organisme is niet veel meer dan een ‘vehicle’ van dat gen, en juist het gen is hetgene dat het organisme helpt te overleven. De evolutie dient dus niet te worden beschreven in termen van ‘group selection’ maar liever als een overlevingsstrategie van het gen. Dit alles klinkt als een ver-van-mijn-bed-show (hier in dit verband van de genetica natuurlijk letterlijk bedoeld) voor mediëvisten. Op zich is die biologie wél erg interessant, maar veel creatiever voor ons vak was Dawkins' stelling dat er parallel aan het biologisch gen ook een ‘eenheid’ bestaat die verantwoordelijk is voor de ontwikkeling van de menselijke cultuur: iets dat hij het mem (in het Engels meme, naar analogie met gene) noemt. Ondertussen zullen sommige lezers Michael Drouts toepassing van mem-theorie op de tiende eeuw kennen. Hij gebruikt als voorbeeld van zo'n mem de Regel van Benedictus en het constante voorlezen ervan in de kloosters (How Tradition Works. A Meme-Based Cultural Poetics of the Anglo-Saxon Tenth Century, 2006). Het ‘klooster-organisme’ overleefde volgens hem zo lang juist door dat benedictijnse mem. Hoe dicht hij in zijn historisch werk blijft bij het biologisch model blijkt wel uit de naam die Drout aan zijn eigen blog geeft: ‘Wormtalk and Slugspeak. My life among the invertebrates’. Ondertussen ontwikkelt deze onderzoekstrategie van culturele verschijnselen zich nog verder, zowel in de meer praktische

[p. 21]

zin van het historisch bedrijf als ook theoretisch door Dawkins zelf en door collega's zoals Daniel Dennett en Susan Blackmore.

Maar terug naar het begin - ook een columnist mag niet al te ver afdwalen, dan overleeft zijn mem namelijk niet en dat zou jammer zijn voor de redactie van de volgende drie nummers van Madoc. In The God Delusion betoogt Dawkins hoe gevaarlijk religies in het algemeen - bij hem toegespitst op christendom en islam - zijn voor de ontwikkeling van de wetenschappen. Weinberg valt recenserend feitelijk Dawkins bij, maar hij vergelijkt Dawkins met koning Hendrik V na Agincourt, die niet begrijpt hoe groot zijn overwinning eigenlijk wel was. In het westen heeft de wetenschap eigenlijk al wel de strijd tegen geloof en bijgeloof gewonnen, zelfs in de Verenigde Staten. Dawkins doet er verkeerd aan de islam als ‘just another deplorable religion’ te bespreken. Met andere woorden, men zou, gebruikmakend van mem-theorie, Weinbergs opvatting over Dawkins' boek als volgt kunnen interpreteren: het religieuze in het algemeen dient gezien te worden als iets op het niveau van een organisme; de specifieke religies zijn op te vatten als memen. Het is gebleken dat het christelijk mem niet kon overleven in een atmosfeer van wetenschap, maar het islamitisch mem blijft onverminderd energievol omdat zijn ‘organische’ omstandigheden het eerder versterken dan verzwakken. Zo wijst Weinberg op het virulente anti-wetenschappelijke klimaat in islamitsche landen. Zelfs in de Golf-staten die zoveel geld uitgeven aan onderwijs, worden die middelen gebruikt voor het stimuleren van technologische verbeteringen. Voor zuiver wetenschappelijk onderzoek is men kopschuw juist vanwege alleen al de mogelijkheid van het generen van religieuze conflicten.

Gelezen vanuit mem-theorie zijn nu de reacties op Weinbergs recensie bijzonder aardig. F. Jamil Ragep (26 januari) valt Weinberg aan op zijn stelling dat er na al-Ghazali (gest. 1111) geen noemenswaardig wetenschappelijk werk meer is geweest in de islamitische cultuur. Hij wijst op anatomische, astronomische en wiskundige vondsten van islamitische geleerden tussen de twaalfde en de achttiende eeuw. Weinberg repliceert (2 februari) dat hij die vondsten niet wil bagatelliseren maar dat zij ‘found no place in Islamic society’. De implicatie is natuurlijk dat daarom het islamitisch mem niet aan kracht kon verliezen. Natuurlijk zijn er dan ook weer brievenschrijvers die op details ingaan van de islamitische wetenschapsgeschiedenis (bijv. Alex Drace-Francis op 9 februari), maar interessanter zijn de reacties op opvattingen van zowel Dawkins als Weinberg over wat er in het ‘christelijke’ westen, gebeurd is en gebeurt. Nee! beweert bijvoorbeeld Leslie Houlden (26 januari), ‘the great number of quieter Christians, who worship regularly and live out their faith unostentatiously... are likely to feel... that the Dawkins debate... does not concern a loyalty they recognize’. Het christelijk mem is zogezegd nog springlevend maar houdt zich gedeisd. En Nikolai Tolstoy - een frequente briefschrijver en geleerde - valt Houlden iro-

[p. 22]

nisch bij: als dat religieuze mem in het westen dan feitelijk dood is, ‘why do he and his supporters wax so hysterical about its baneful influence?’. En Joan Cadden (16 februari) wijst er humoristisch en historisch juist op, dat helden van Dawkins en Weinberg - zoals Copernicus - met vreugde aannamen dat hun vindingen ‘will benefit the Church’. Samenvattend: de godsdienstvijandige heren moeten dus nog maar eens goed studie maken van de weerstand - mag men ‘resistentie’ zeggen? - zelf van die religieuze memmen tegen wetenschappelijk en culturele ontwikkelingen en de implicaties daarvan voor hun overleving. Gezien de zeer lange geschiedenis van christendom en Islam, die voor het grootste deel zich voltrekt in ‘onze’ Middeleeuwen ligt hier een mooie taak voor mediëvisten.

Arjo Vanderjagt