Madoc. Jaargang 1997

[p. 274]

artikel

• Thea Summerfield
Een Haags scriptorium

Middeleeuwse boeken, vooral rijk geïllustreerde manuscripten, wekken bij mensen van alle leeftijden en van totaal verschillende achtergronden grotendeels dezelfde reactie: ongelooflijk dat men dat allemaal met de hand schreef en illustreerde. Wat een tijd moet dat gekost hebben, en wat een geduld kon men toen opbrengen - het was wat je noemt monnikenwerk. Bewondering en verwondering dus, voor iets dat ver van ons afstaat in een tijd dat uitgevers boeken graag camera ready aangeleverd krijgen om ze in de kortst mogelijke tijd en met zo min mogelijk kosten op de markt te kunnen brengen.

Om de wereld van het middeleeuwse boek wat dichter bij het publiek te brengen, en vooral ook kinderen uit de midden- en bovenbouw van de basisschool op een aantrekkelijke manier kennis te laten maken met de middeleeuwse manier om boeken te produceren, heeft het Museum van het Boek (Museum Meermanno Westreenianum) in Den Haag in een vleugel van het gebouw een scriptorium ingericht. Daar kan men ervaren hoe dat nu voelde - het schrijven met een ganzenveer op perkament, gezeten op een houten bankje met het blad onder een hoek van 45^o op een lessenaar voor zich.

Het Scriptorium biedt plaats aan ongeveer twintig personen. Aan alle aspirant-monniken / schrijvers wordt een zwarte pij uitgereikt, die men in verschillende maten heeft hangen. Het dragen van de pij is niet verplicht, maar wel aan te bevelen aangezien er met niet gemakkelijk uitwasbare inkt gewerkt zal worden. Eenmaal gezeten aan de lessenaar krijgt men een blad met schrijfoefeningen: het schrijven van lijntjes en letters in textura-schrift. Een van de medewerkers legt uit hoe de ganzenveer moet worden vastgehouden, en hoe men daar dikke, dunne, rechte of gebogen lijnen mee maakt. Plotseling voelen je vingers weer net zo stijf en onwillig als toen je, als zesjarige, leerde schrijven. Ook is het ineens weer moeilijk om de letters tussen de lijntjes te houden. En niet de ganzenveer te diep indopen, want dan zien je vingers meteen zwart van de inkt, en heb je, voor je het weet, vlekken op je blaadje en inkt aan je neus. Poeh, toch wel warm in zo'n pij...

De inkt die wordt gebruikt, zit in een inkthoorn die in de lessenaar gestoken lijkt te zijn. Dit is schijn - het gaat wel om een echte hoorn, maar alleen de bovenste rand is gebruikt. Om ongelukken te voorkomen, zit in elke ‘hoorn’ slechts een paar millimeter inkt. Elke schrijver heeft drie inkthoorns, en drie kleuren inkt op zijn lessenaar: zwart voor de letters, rood om een initiaal te maken, en blauw voor de randversiering. De inkt die gebruikt wordt is niet-middeleeuwse ecoline. In een vitrine kan men zien welke ingrediënten er gebruikt werden voor inkt in de Middeleeuwen. Maar aan rood en blauw zijn we nog niet

[p. 275]

toe, eerst nog maar even de letters geoefend. Ik moet ineens denken aan de beroemde, anonieme schrijver die in het Engelse Worcester een groot aantal boeken heeft geproduceerd, en die, naar zijn bibberige handschrift, ‘the scribe with the tremulous hand’ wordt genoemd. Ik vraag me af of een ander soort letter me beter af zou gaan, maar vooral, hoe dat zou voelen. Moet je, voor een minuskel bijvoorbeeld, je veer anders vasthouden? Het is jammer dat dat niet uitgeprobeerd kan worden. Men heeft voor de textura gekozen, omdat die het meest geassocieerd wordt met ‘middeleeuws schrift’. Dat is natuurlijk waar, maar het (foutieve) idee dat iedereen de gehele Middeleeuwen door de textura gebruikte, wordt zo wel kracht bijgezet.

Als het eenmaal een beetje wil lukken met de letters, kun je met het échte werk beginnen. Op een mooi blad (namaak)perkament dat je van het museum krijgt, wordt je geacht in zwart je naam toe te voegen aan de fraai geschreven regel ‘..it is in het Scriptorium geschreven en verlucht door....’ Ook kun je natuurlijk proberen deze regels eerst over te schrijven, en dan je naam toe te voegen. Op de open plek komt een hoofdletter D in rood, met daaromheen fraai blauw penwerk. Op het voorbeeld ziet het er heel mooi, en helemaal niet zo moeilijk uit.

Voor het penwerk en de kapitaal worden andere, fijnere, ganzenveren uitgereikt. Er blijken zich nu plotseling nog heel andere problemen voor te gaan doen. De rode inkt vloeit snel uit, en ik kan er met geen mogelijkheid een dun lijntje mee maken. Dan maar het penwerk geprobeerd. Het moet toch mogelijk zijn om een paar leuke kriezels en krullen te maken om straks thuis te laten zien. Als je je veer maar niet zo vaak in hoefde te dopen.... Het is bijna onmogelijk om

[p. 276]

In deze rond het midden van de 13e eeuw vervaardigde miniaturen zijn de diverse stadia in de vervaardiging van een boek afgebeeld. Links boven: de perkamentmaker toont een gereed vel aan een monnik. Links onder: de vellen vellum worden op maat gemaakt. Rechts boven: de schrijver trekt de lijnen voor de tekst. Uit: Donald Jackson, Van beitel tot vulpen. De geschiedenis van het schrift (Amerongen 1981) 79.

een lijn van meer dan twee centimeter te trekken met het kleine beetje inkt dat aan zo'n dunne veer blijft hangen. Als je dan de afgebroken lijn wilt voorzetten, zit er een bocht of een bobbel in. Gelukkig kun je af en toe even uitrusten van deze inspannende arbeid door bij de buren te gaan kijken hoe die het eraf brengen, of door naar de mooie gregoriaanse achtergrondmuziek te luisteren.

Het Scriptorium van het Museum van het Boek is vorig jaar geopend en stelt zich ten doel belangstellenden, volwassenen zowel als kinderen, te laten ervaren ‘hoe (in)spannend het vervaardigen van een handschrift in de Middeleeu-

[p. 277]

wen was.’ Voor de midden- en bovenbouw is een lesprogramma ontwikkeld. Dit educatieve programma (dat alleen in combinatie met schoolbezoek wordt verstrekt) bevat een docentenhandleiding en leerlingenmateriaal. Hiermee kan de docent de leerlingen voorbereiden op een bezoek aan het museum en het scriptorium. Dit bezoek omvat niet alleen de praktijk van het schrijven in het scriptorium, maar ook een rondleiding na afloop. Zeker is dat de leerlingen met andere ogen, en nóg meer ontzag, naar de tentoongestelde middeleeuwse handschriften zullen kijken.

Het Scriptorium is echter niet alleen voor scholen opgezet, en is ook niet uitsluitend voor kinderen bedoeld. Elke laatste zondagmiddag van de maand is het geopend van 14.00 tot 17.00 uur; iedereen is welkom om zijn schrijfkunst te testen in een heel prettige omgeving. Op afspraak zijn arrangementen mogelijk: bijvoorbeeld verjaardagsfeestjes voor kinderen (compleet met middeleeuwse koek), of gezamenlijke uitjes voor volwassenen. De resultaten van de schrijfarbeid mogen mee naar huis worden genomen. Daartoe krijgt iedereen een aardig mapje uitgereikt.

In de kerstvakantie is het Scriptorium doorlopend geopend. Warm aanbevolen voor iedereen met kinderen van zo'n 10 jaar of ouder, en volwassenen. Ook (misschien: juist) voor mensen die zich beroepshalve met middeleeuwse teksten en handschriften bezighouden, is het een bijzondere ervaring om eens zelf met een ganzenveer aan het werk te gaan.

Het Scriptorium in het Museum van het Boek is te vinden aan de Prinsessegracht 30, 2514 AP Den Haag (tel.: [phone]). Het ligt tegenover het Malieveld, op ongeveer tien minuten lopen van het NS station Den Haag CS. Het museum is geopend van dinsdag t/m vrijdag van 11 tot 17 uur; zaterdag, zon- en feestdagen van 12 tot 17 uur. Het museum is gesloten op 25 december en 1 januari. Het Scriptorium is geopend elke laatste zondagmiddag van de maand van 14.00 tot 17.00 uur, en tijdens de openingsuren van het museum in de kerstvakantie. De toegangsprijs voor het Scriptorium is f 6,00 voor volwassen en f 2,50 voor kinderen jonger dan twaalf jaar. Houders van een CJP of MJK, en Vrienden van het Museum van het Boek betalen f 2,50. Bij de toegangsprijs zijn alle materialen inbegrepen; men heeft tevens toegang tot het gehele museum.

*Met dank aan het Museum Meermanno Westreenianum, dat ook de foto van het schrijvende meisje ter beschikking stelde.