Madoc. Jaargang 1996

[p. 88]

column

Kilts en Klompen: Floris V in Schotland

De weersomstandigheden tijdens de late avond en nacht van 18 op 19 maart 1286 waren erbarmelijk: een woeste storm met regen en natte sneeuw kwam van de Noordelijke IJszee regelrecht de Firth of Forth ingeblazen. Wie geen dringende reden daartoe had, ging niet naar buiten. Koning Alexander III van Schotland vond echter dat hij wel een dringende reden had om de beschutting van Edinburgh Castle te verlaten. Zes maanden eerder was hij, na jaren weduwnaar te zijn geweest, hertrouwd met de nog jonge Yolande van Dreux. Zij verbleef op dat moment in een kasteel in Kinghorn aan de andere kant van de kilometers brede monding van de rivier de Forth.

Alexander was ongetwijfeld hertrouwd uit dynastieke overwegingen. Al zijn kinderen waren hem voorgegaan in de dood, hoewel drie ervan wel de volwassen leeftijd hadden bereikt. Eén dochter, die met de koning van Noorwegen getrouwd was geweest, had een dochtertje nagelaten. Dit meisje, dat in 1286 een jaar of drie oud was en in Noorwegen bij haar vader woonde, was Alexanders enige opvolger. Maar aan zo'n dynastieke omweg dacht niemand; Alexander was in de kracht van zijn leven, en gezien de passie die de koning voor zijn nieuwe echtgenote voelde, mocht men aannemen dat een directe erfgenaam niet al te lang op zich zou laten wachten.

En zo vertrok Alexander III op de avond van de achttiende maart, waarbij hij alle goede raad om te wachten tot de dageraad in de wind sloeg die om Edinburgh Castle loeide. Hij moest en zou naar zijn jonge echtgenote (veel Britse handboeken vermelden op dit punt aangekomen uitdrukkelijk dat Yolande niet alleen jong, maar ook Frans was, alsof daarmee alles verklaard is). Hij bereikte heelhuids de overkant van de Firth of Forth en vervolgde zijn weg langs het smalle kustpad naar Kinghorn. Wat er precies gebeurd is, is nooit duidelijk geworden. In elk geval zijn de twee mannen die hem vergezelden Alexander uit het oog verloren. Pas toen het ochtend werd, vonden ze hem terug: dood onderaan de klif.

Met Alexanders dood brak een periode in de Britse en Europese geschiedenis aan die mij fascineert door zijn tegenstellingen, de vermenging van oud en nieuw, en de schitterende wijze waarop er door historici over is geschreven. De enige troonopvolger was een klein meisje in Noorwegen. De hoop dat Yolande alsnog voor een troonopvolger zou zorgen, vervloog al snel. En zo werd de kleine Margaret, in de literatuur ter onderscheiding van de vele andere Schotse en Engelse Margarets veelal The Maid of Norway genoemd, in het najaar van 1290 uit Noorwegen gehaald. Helaas heeft ze Edinburgh nooit bereikt; ter hoogte van de Orkney eilanden is ze overleden. Misschien was ze al ziek bij vertrek, misschien was het arme kind de hele reis in het kleine schip zo verschrikkelijk zeeziek dat haar dat het leven kostte. Wat nu? Wie zou nu de nieuwe koning van Schotland moeten worden?

[p. 89]

Edward I. Uit: Michael Prestwich, The Three Edwards (Londen 1980).

Mijn eerste associatie bij ‘politiek in de Middeleeuwen’ is niet ‘diplomatie’ of ‘stapels dossiers’. Die horen bij het moderne politieke bedrijf dat bedreven wordt in conferentie-oorden, met een minimum aan fysiek contact. Bij middeleeuwse politiek denk ik eerder aan zaken die zich direct concentreren rond de machthebber: aan de invloed van goede of slechte raadgevers, hofintriges, aan moord en doodslag, zoals in het geval van onze eigen graaf Floris V een paar jaar later - een hindernis, een schermutseling, geschreeuw, gevloek, gehinnik, bloed en gekreun, en dan stilte. Maar niet in dit geval, waarbij dezelfde Floris V nauw betrokken raakte.

In een kasteel op de Schots-Engelse grens werd een bijeenkomst belegd waar een ieder die dacht recht te hebben op de troon van Schotland, zijn zegje kon komen doen. Uiteindelijk werden er dertien claims geregistreerd, waarvan er vier serieus te nemen waren. Daartoe behoorde de claim van Floris V. Alle vier de kandidaten beriepen zich op hun afstamming. Robert Bruce, John Balliol en John Hastings wezen op hun directe en wettige afstamming van koning David I van Schotland, hun betovergrootvader. Floris V baseerde zich op iets anders. Hij verklaarde dat zijn betovergrootmoeder Ada, die getrouwd was geweest met graaf Floris III van Holland, door haar broer koning Willem I van Schotland (William the Lion) was aangewezen als wettig opvolger, dat de Schotse baronnen haar hun feodale eed van trouw hadden gezworen, en dat een en ander was vastgelegd in documenten, die hij helaas niet bij zich had. Maar hij dacht wel te

[p. 90]

weten waar ze gevonden konden worden.

Tien maanden lang is er gezocht naar de archiefstukken waarin beschreven stond dat Ada inderdaad als troonopvolgster was aangewezen. Overigens was Floris niet de enige die naarstig op zoek was naar geschreven bewijsmateriaal. Het verzoek van Edward I, de koning van Engeland, aan een dertigtal kloosters, en later ook de regeringsarchieven, om eens goed te kijken wat ze konden vinden over zijn rechten in Schotland, is beroemd geworden. Het geduld van alle betrokkenen om tien maanden lang te wachten tot Floris met een stuk perkament op de proppen zou komen, is opmerkelijk. Er is wel gesuggereerd dat het een welkome vertraging van de gang van zaken was, die ook anderen, met name Robert Bruce, de gelegenheid gaf hun zaak beter te onderbouwen. Hoe dan ook, het stuk werd niet gevonden, en John Balliol werd tot koning van Schotland gekozen, maar niet voordat Edward I duidelijk had gemaakt dat hijzelf een forse vinger in de Schotse porridge wilde hebben. Voor alle duidelijkheid haalde hij de grote steen waarop Schotse koningen sinds mensenheugenis geïnstalleerd waren, de Stone of Scone, naar Westminster. Zo werd de documentaire bewijsvoering benadrukt door een symbolische handeling.

Zou het nu beter zijn afgelopen met Floris V als hij koning van Schotland was geworden? Het valt te betwijfelen, ook John Balliol was geen lang leven als koning beschoren, als gevolg van de overheersende rol die Edward in Schotland wilde spelen. Floris had misschien kunnen trouwen met een van Edwards dochters, om koning van Engeland èn Schotland te worden na Edwards dood in 1307. Dan hadden we niet tot William en Mary hoeven wachten, toen ‘England was ruled by an orange’, zoals het satirische 1066 and all that het uitdrukt, vóór Holland en Brittannië verenigd werden onder één koning. Wie weet zou een dergelijke band geleid hebben tot een culturele uitwisseling in de vorm van een klederdracht van kilts en klompen, en een dubbele zuinigheid. Wat er gebeurd zou zijn als Floris V dat archiefstuk had gevonden, behoort tot de afdeling middeleeuwse luchtkastelen, maar er is genoeg om je over te verwonderen in de gang van zaken na de dood van Alexander III. En te genieten. Er is uitvoerig over deze kwestie, The Great Cause, geschreven. Vaak is het een genot om te lezen. Om zó veel geleerdheid te kunnen koppelen aan zo'n lucide stijl en creatief taalgebruik als G.W.S. Barrow en vooral E.L.G. Stones eigen is - ook daar kun je alleen maar van dromen.

Thea Summerfield