Maatstaf. Jaargang 41

[p. 203]

Ludo Simons
Uitgeven in Vlaanderen

Het uitgeverslandschap in Vlaanderen verschraalt. Dat is al eerder gezegd, maar nog niet hard gemaakt. Ik zal dat in dit opstel evenmin (kunnen) doen. Maar ik zal wel wat bouwstenen voor het verhaal trachten aan te dragen.

Ik zal het alleen hebben over literaire uitgevers. Niet dus over de bloeiende industrie van het stripverhaal, niet over de welvarende sector van het schoolboek, en nog minder over het hele gebied van de non-fiction. Het Vlaamse stripverhaal blijft het voornaamste exportprodukt van onze uitgeverij naar Nederland, en is mede daardoor een blijvend kassucces. Het schoolboek, nagenoeg uitsluitend voor de eigen markt gemaakt, wordt weliswaar gehinderd door reprografische sluikpraktijken, maar aan wetgeving ter zake wordt - eindelijk - gewerkt.

Ook over het kinder- en jeugdboek zal ik het niet hebben, hoewel de laatste jaren in dit genre ook kwalitatief heel wat vooruitgang is geboekt. Ik wil het goede jeugdboek met plezier en overtuiging een plaats geven binnen de literatuur, maar als we het in uitgeverstermen over het literaire boek hebben, spreken we niet over jeugdliteratuur.

Over literatuur dus.

Het is wel een getourmenteerd verhaal, dat van de laatste twintig jaar in Vlaanderen.

In 1975 werd de inboedel van de failliete Sint-Augustinusdrukkerij, eens de trots van de meertalige en wereldvermaarde uitgeverij Desclée De Brouwer, aan de Houtkaai in Brugge uit de bedrijfsgebouwen weggehaald. Ik stond erbij en ik keek ernaar, maar ik wist nog niet hoe symptomatisch het gebeuren was voor de jaren die nu gingen volgen. In 1983 ging de Vlaamse tak van de uitgeverij, inmiddels herdoopt tot Orbis & Orion, aan mismanagement ten onder in Beveren-Waas; in een veilingzaal in het naburige Sint-Niklaas gingen de voorraden onder de hamer - je kon er Streuvels, Van Wilderode, Demedts en het volledige poëziefonds bij opbod zien verhuizen naar Manteau, de Standaard Uitgeverij, het Davidsfonds of De Slegte.

In 1978 werd Antwerpen opgeschrikt door het brutale faillissement van de uitgeverij Ontwikkeling (annex de krant Volksgazet); van de ene dag op de andere vielen Ivo Michiels, Roger Binnemans en George van Cauwenbergh zonder broodwinning, auteurs als Piet van Aken en Gerard Walschap, het Nieuw Vlaams Tijdschrift, de reeksen met schoollectuur werden in de maanden die volgden verdeeld over de Standaard Uitgeverij, Manteau, De Vries-Brouwers.

In 1976 kwam een kleine ster, Lotus, flikkeren aan de hemel van het bibliofiele literaire boek en het betere jeugdboek; in 1981 doofde ze uit. Met meer geweld deed Den Gulden Engel in 1986 zijn verschijning aan het firmament; zelfs het aloude literaire tijdschrift Dietsche Warande & Belfort stapte in 1987 naar de nieuwkomer, voor wie niets onuitgeefbaar leek, over. Het sprookje duurde precies twee jaar. Alleen van het educatieve fonds bleef de imprint bewaard.

In 1987 werd uitgeverij Heideland failliet verklaard, in pijnlijke omstandigheden, zoals iedereen weet die de uitgever (Loe Nagels) kende en de zaak van min of meer dichtbij meemaakte. Even tevoren, in 1985,

[p. 204]

had Kluwer de andere Heideland-loot, Heideland-Orbis, uit Hasselt weggesnoeid.

In 1976 werd de Standaard Uitgeverij, na het faillissement van de krant De Standaard, door de curatoren verkocht aan het papierconcern Bührmann-Tetterode; al snel bleek dat ze daar van bedrukt papier, en dan nog uit Vlaanderen, weinig verstand hadden. In 1986 deden ze het bedrijf dan ook over aan Malherbe, die even tevoren Unieboek had gekocht en zijn imperium in 1987 uitbreidde met Elsevier-België, waarbij ook (sinds 1978) uitgeverij Manteau behoorde. (Maar dat is een ander verhaal, dat iedereen wel kent.) Binnen het inmiddels tot stand gekomen Meulenhoff-Malherbe-concern wordt er nu verder in Vlaanderen gestroomlijnd; hoe het zal aflopen, is nog niet duidelijk, allicht ook niet voor de betrokkenen. Elsevier-België is verdwenen, bij Manteau zit sinds kort een Nederlander op de uitgeversstoel, bij Standaard Uitgeverij ook, er wordt her en der gesaneerd en geherstructureerd, de verkoop van het Manteau-fonds is zopas aan de Meulenhoff-dochter Kritak in Leuven toevertrouwd, maar de beide fondsen zullen, zo luidt het, hun eigen gezicht behouden.

Rustig is anders. (Maar ook in Nederland stormt het de laatste tijd wel eens in de glazen.)

Ik kan met mijn verhaal zo nog een tijdje doorgaan, maar ik vrees dat het eentonig zou worden.

Laat ik daarom eens de andere kant van de medaille bekijken.

Het Davidsfonds is met zijn meer dan 77 000 leden (en met de kleine boekenclub De Clauwaert onder zijn brede vleugels) stoer op weg naar zijn honderdvijfentwintigste verjaardag. In de boekhandel komt het literaire fonds nauwelijks, in Nederland al helemaal niet, maar de oplagen zijn niet te versmaden en de jaarlijkse poëziebloemlezing uit de tijdschriften is een bestseller.

In 1992 vierde De Nederlandsche Boekhandel/Uitgeverij Pelckmans, eens de uitgever van Maurice Gilliams, zijn honderdjarig bestaan. Aan literatuur doen ze allang niet meer (behoudens Gezelle), aan cultuur in brede zin wel. In 1984 vierde Lannoo, eens de uitgever van Streuvels, zijn vijfenzeventigjarig bestaan; aan literatuur (behoudens 'n enkele poëziebundel) doen ze allang niet meer, aan cultuur in de breedste zin wel. In 1994 zal De Sikkel, eens de uitgever van Paul van Ostaijen, vijfenzeventig jaar bestaan; sinds veertig jaar worden er alleen nog schoolboeken uitgegeven.

Misschien is dit voor de literatuur dus toch nog niet de àndere, betere kant van de medaille: Orbis & Orion, Ontwikkeling, Lotus, Den Gulden Engel, Heideland failliet, Elsevier-België opgedoekt, de Standaard en Manteau in ‘reconversie’, Pelckmans, Lannoo, De Sikkel sinds lang op andere, minder risicovolle sectoren overgestapt.

Om van de poëzie niet te spreken: als voorlaatste commerciële uitgever heeft nu ook Manteau het laken gespreid over de dichtkunst. Alleen Lannoo blijft op dat terrein nog (matig) actief. Voor de rest is poëzie verdrongen naar het circuit van de not-for-profit organisaties, met het Gentse Poëziecentrum van Willy Tilbergien als meest spraakmakende.

Wie zijn de nieuwkomers, die voor de aflossing van de (literaire) wacht zouden moeten instaan?

Er zijn er voornamelijk drie: het reeds even genoemde Kritak, Hadewych/Houtekiet, Dedalus. Kritak, sinds 1985 een Meulenhoff-dochter, Houtekiet, in 1986 door Julien Weverbergh na zijn ontslag bij Manteau opgericht binnen het nog jonge Hadewych van Wim Hazeu, Dedalus, sinds 1988 de Vlaamse vestiging van Singel 262 en vanaf dit jaar ‘nauwer samenwerkend’ met Nijgh & Van Ditmar. Alle drie opererend dus binnen Nederlandse groepen, de ene met meer, de andere met minder speelruimte.

En dan... is er Nederland zelf, natuurlijk.

Cijfers wil ik in dit verhaal zoveel mogelijk vermijden, maar sommige zijn toch wel illustratief.

[p. 205]

In 1992 werden in Vlaanderen door 115 uitgevers 3956 titels aangemeld. Van die 3956 titels behoorden er 464 tot de literatuur (inclusief de literatuurgeschiedenis), dat is minder dan 12%. In hetzelfde jaar werden door importeurs in Vlaanderen 5001 titels uit Nederland ingevoerd. Van die 5001 titels behoorden er 1366 - dat is iets meer dan 27% - tot de literatuur. Dat betekent dat van de 8957 titels die door uitgevers en importeurs in 1992 in Vlaanderen op de markt werden gebracht, er 1830 (of 20%) tot de literatuur behoorden: 5% Vlaamse, 15% Nederlandse. Of, nog anders bekeken: van het literaire aanbod in Vlaanderen in 1992 kwam 25% uit eigen land, 75% uit Nederland.

Zijn dat cijfers die te denken geven? Ja en nee.

Dat ook Vlaamse auteurs in Nederland uitgeven, is een verschijnsel dat nu al een eeuw aan de gang is. De Van Nu en Straks-ers - het tijdschrift verscheen precies honderd jaar geleden voor het eerst -, met hun hoge eisen aan de typografie van een boek en hun hoge verwachtingen ten aanzien van de verspreiding ervan, waren daarin vrij solidair: Streuvels gaf uit bij Veen, Van de Woestijne en Vermeylen bij Van Dishoeck, Buysse ook bij Holkema & Warendorf, Van Kampen en Becht, Teirlinck ook bij Meindert Boogaerdt, De Wereldbibliotheek, Van Stockum, Querido... En zo ging dat door, in de tijd van Doeke Zijlstra bij Nijgh & Van Ditmar, in latere generaties bij Stols, Meulenhoff, De Arbeiderspers, De Bezige Bij...

Ik heb gedurende een behoorlijk aantaljaren een deel van mijn energie gestoken in de Algemene Conferentie der Nederlandse Letteren en in de Nederlandse Taalunie, en ik zou dus de eerste moeten zijn om een dergelijke ‘osmose’ tussen Noord en Zuid toe te juichen. Het is echter geen osmose, het is, tot op zekere hoogte, een testimonium paupertatis.

De literaire uitgeverij in Vlaanderen stelt te weinig voor in verhouding tot het literaire talent dat er aanwezig is, en dat is voor het algemene literaire klimaat in Vlaanderen niet gunstig.

De vorige Vlaamse minister van Cultuur, Patrick Dewael, wilde wel auteurs subsidiëren, maar om den drommel geen uitgevers, ‘zakenmensen’ dus, die toch al genoeg aan het boek verdienden.

Duidelijker kan onbegrip niet uitgesproken worden.

De nieuwe minister van Cultuur, Hugo Weckx, kondigt in zijn Beleidsbrief letteren van februari 1993 maatregelen aan in verband met de vaste boekenprijs, de leenvergoeding, de produktie-ondersteuning, het aankopen van waardevol werk.

De overheid kan geen belangrijk literair klimaat scheppen, maar er op sociaal-economisch vlak wel het hare toe bijdragen.

Voor het overige is het woord aan de schrijvers, en aan hun uitgevers. De Vlaamse zowel als de Nederlandse.