Maatstaf. Jaargang 41

[p. 84]

Wim Zaal
De sluipmoord op de Vlaamse schrijver

Waarom is de verhouding tussen interessante schrijvers uit Nederland en Vlaanderen niet twee op één, als het inwonertal? Waarom stokken veel Vlamingen in hun ontwikkeling, zakken ze weg in krullendraaierij? Aanbod is er genoeg, talent niet minder dan elders, en desondanks haalt de literatuur in Vlaanderen niet het peil van het noorden. Dat is geen gezichtsbedrog of Hollandse superioriteitswaan. Ik kan geloofsbrieven overleggen: ik bezoek het zuiden sinds de jaren vijftig, heb uitentreure voor het Vlaamse boek gepleit, volg publikaties die haast niemand onder ogen krijgt. Ik beet op mijn kiezen van woede toen Ton Anbeek in zijn literatuurgeschiedenis de Vlaamse bijdrage botweg ter zijde liet; en toen hij in zijn toelichting de vraag stelde: ‘Wie in het noorden heeft er ooit iets van iemand als Claude van den Berge gelezen?’ kon ik antwoorden: ‘Ik.’

(Zijn werk is niet voor mij geschreven, maar dat is vers twee. Dat een auteur in deze of gene regio veel of weinig lezers trekt mag trouwens geen rol spelen. De arrogantie in de woorden ‘iemand als’ hoort daarenboven thuis in een mentaliteit die je schrijvers leert minachten zonder hen te leren lezen.)

De gestelde vragen komen dus niet voort uit vooroordeel: ze staan op papier om beantwoord te worden.

De redenen die overal zouden gelden - want elke literatuur kent strovuren en vluchtige modes - laat ik buiten beschouwing, op één na, die een raadsel voor me blijft. Het is de hoge sterftecoëfficient onder Vlaamse talenten. Er is een tijd geweest dat mijn huisgenoot mij met regelmaat op mijn werk belde: ‘Bij de post zit een overlijdensbericht voor je.’ ‘Maak open, wie is het?’ ‘Een Belg.’ ‘Dat dacht ik al.’

De begaafdste dichter die onmiddellijk aan Hugo Claus voorafging, Remy van de Kerckhove, werd zesendertig; de twee begaafdste dichters die onmiddellijk op hem volgden, Hugues Pernath en Paul Snoek, stierven met drieënveertig en zevenenveertig. In Nederland werd hun dood gepast betreurd (waarna Pernaths verzamelde gedichten geen co-uitgever vonden), voor Vlaanderen is hun heengaan een ramp geweest. Twee bakens doofden. En dan de zelfmoorden! Ik noem alleen Roger Serras, bij wiens nagelaten poëzie Louis Paul Boon een waarlijk smartelijk voorwoord schreef, waar niemand kennis van nam. Zijn verwijten zouden maar ergernis hebben gewekt.

Ik kan die sterfte niet verklaren. Maar ze moet als noodlot worden aangestipt, voor de beter te bespreken factoren aan bod komen.

De eerste is de bezwering: ‘Wij komen van ver.’ De Vlaamse geschiedenis van onderdrukking en ontvoogding had geen ruimte gelaten voor een veelzijdig cultureel leven, de traditie ontbrak, het publiek was beperkt, men móést wel achterliggen op het noorden. Ik erkende de juistheid van het argument en recenseerde Vlaamse schrijvers jaren achtereen zo poeslief alsof zij mond- en voetschilders waren. De enige keer dat ik grijnzend het werk van een stel prulpoëten

[p. 85]

door de mangel haalde, werd ik meteen afgestraft met een giftig stukje in de katholieke Dietsche Warande, want er had een priester-dichter tussen gezeten: ja, als je in Vlaanderen even om je heen sloeg, vloog er altijd wel een bonnet door de lucht. Ook de schrijver van het stukje was een gezalfde des Heren. De olie was zeker wat ranzig geweest.

Maar toen ik honderdmaal ‘wij komen van ver’ had gehoord, was dat net een keer te veel. Ik had mijn overdosis beet. Ook besefte ik dat mijn minzaamheid wel afzonderlijke schrijvers een hart onder de riem stak, maar alleen op de korte baan produktief was; op langer zicht zou ik er de literatuur in Vlaanderen geen dienst mee bewijzen. Ik besloot daarom het Vlaamse boek als geëmancipeerd, als volwaardig, te beschouwen. ‘Het is geheel in ons belang dat u zo handelt,’ zei Gerard Walschap, ‘maar u verspeelt er wel de Leopoldsorde mee.’

Ook dat offer heb ik gebracht.

In welk opzicht heeft ‘wij komen van ver’ de literaire ontwikkeling geschaad?

Dat is, in combinatie met het Vlaamse complex waaruit de spreuk voorkomt, een misvorming van de mentaliteit van het publiek. Het is opgeleid tot zelfbevestiging. Een schrijver kan nog zo'n brekebeen zijn, hij is ‘van bij ons’, hij legitimeert Vlaanderen, is een vezeltje van Vlaanderens vuist. Wie schrijft is van belang. Omdat bovendien elk dorp zijn literaire prijs heeft, of twee, is het haast onmogelijk om niet bekroond en in je vingeroefeningen bevestigd te worden, en wie vlijtig zijn werk rondstuurt krijgt al gauw het half dozijntje rond. In 1986 had Walter Haesaert, in wie ik geen epochale dichter kan zien, al negen prijzen bij elkaar, meer dan ieder ander, uitgezonderd Hugo Claus.

De meeste jonge schrijvers komen uit een milieu dat, ook al wordt er vaak weinig gelezen, grif bereid is tot huldes en erebanketten, omdat het zichzelf daarmee de hoogte in steekt. Dat heeft een oploop van schijntalent tot gevolg en bovenal wordt aan echt talent de prikkel tot zelfkritiek en expansie ontnomen. Het blijft kwijnen. Ook voelen de zwakkere broertjes zich sterker als ze samengaan in clubjes, blaadjes, vergezochte -ismen en andere sekten, met een wederzijdse bewieroking die geen desertie, geen eigen ontplooiing toelaat.

Aan de zucht tot lof en overschatting geven alle tijdschriften en uitgeverijen toe: ‘het Vlaamse antwoord op Reve’ (een bijna-analfabeet), ‘de Vlaamse Borges’ (iemand die nog niets had uitgegeven), ‘de Proust van Vlaanderen’ (een zeur), ‘de nieuwe Claus’ (al twintig jaar een running gag) - iedereen die de Vlaamse produktie bijhoudt kent die halleluja's, waarna het werk in kwestie alleen nog kan tegenvallen.

Chauvinisme is niet houdbaar zonder minachting voor wat over de grenzen gebeurt. Men heeft de literatuur in Nederland, die kosmopolitischer en rijker was, vaak slecht gevolgd: zelfs werden Vlaamse schrijvers die in het noorden publiceerden, in het zuiden pas met vertraging bekend. Bij Boon en Claus heeft het jaren geduurd voor de verspreiding in de twee delen van ons taalgebied tot een gezond evenwicht kwam.

Nu waren ze heidenen, dat scheelde. In de volksopvoeding, in onderwijs en bibliotheekwerk, speelden katholieken een overwegende rol: de op- of neergestoken duim van heeroom besliste over het lot van boeken, dus schrijvers, dus lezers. Onthullend zijn de commentaren en adviezen (van I: verboden tot V: voor allen) in het Lectuur Repertorium, een naslagwerk in gebruik bij bibliotheken voor de uitleen en op scholen voor de leeslijst. Ik citeer de laatste editie (1980) over Hugo Claus: ‘Als meest veelzijdig en productief talent v/z generatie publ. hij onafgebroken’. Dat is alles, neutraler kan het niet. Maar dan André Demedts met ‘een nieuwe bundel aangrijpende poëzie’, ‘een rijk-gedocumenteerde 4-delige hist. romancyclus die een kleurrijk beeld geeft

[p. 86]

van’ enzovoorts, of Frans Depeuter met zijn ‘mythisch-symbolische romans, genadeloze analyses van menselijke bestaanswijzen, die peilen naar de existentiële zin van het concrete zijn’. Dan weet je meteen wat goed voor de mensen is.

Te goeder trouw zagen leidinggevende Vlamingen in de literatuur vooral een instrument voor volksvermaak en volksveredeling, en in de schrijver iemand die in dienst stond van wat frikken en papen als edel beschouwden. Als uitloper daarvan is nog altijd de helft van alle Vlaamse schrijvers werkzaam in onderwijs en opvoeding. De tijd dat zij de gulle Vlaamse lach met moederlyriek en missieromans afwisselden is voorbij, nu gaan hun boeken over onderwiezers in de midlife crisis (inclusief een existentiële bedscène met een lerares moraal), maar 't maakt de literatuur er niet beter op.

Net als vroeger is de uitgeverij goeddeels in katholieke handen, maar ook los daarvan - alles verandert en de katholieken vormen geen uitzondering - zit ze in een netelige positie. Het aantal goede boekhandels is klein, de markt wordt beheerst door import uit het noorden, de collega's in Amsterdam beschikken over de beste auteurs, de meeste know-how, hebben meer geld voor vertaalrechten, en voor Vlaamse bedrijven blijft het moeilijk om op de Nederlandse markt door te dringen: de ideale verhouding, een gelijke omzet in België en in Nederland, wordt zelden bereikt. Zo'n lange reeks noodlottigheden is voor het uitdragen van literatuur natuurlijk fnuikend. Een grap van Herman Brusselmans over de literaire uitgeverij Orion was uit het leven gegrepen: ‘Ze vonden een boek al een best-seller als de schrijver zijn tien auteursexemplaren had opgehaald.’

Wie niet op de grootste gemene deler mikt, gaat het schip in. De meeste uitgevers brengen, na een paar mislukte pogingen, dan ook geen literatuur meer. Hoogstens lectuur. Je kunt het ze niet kwalijk nemen. Wel is het gevolg dat lectuur voor literatuur wordt aangezien, en ambitieuze schrijvers nog net zo hard naar Amsterdamse uitgevers hollen als dertig jaar geleden. Misschien brengt de samenwerking van enkele Vlaamse en Nederlandse bedrijven enige verlichting.

Met alle begrip voor de problemen van de uitgeverij, plaats ik toch een paar kritische notities.

Ik maakte kennis met een verzenbundel van Jean Marie de Smet in een bibliofiele editie van vijftig of zestig stuks. Een recensie in een Nederlands blad was zinloos, maar omdat het werk mij sympathiek was schreef ik er toch een paar regels over. Een jaar later publiceerde hij een bundel bij een erkende uitgever, met op de flap mijn tekst. Ik vroeg het boekje ter bespreking aan. Tevergeefs. Nog een keer. Weer niks. Op een receptie ontmoette ik de uitgever en vroeg hem: ‘Waarom hebt u het niet toegezonden?’ Antwoord: ‘We hebben uw aanvraag ontvangen, maar we dachten, een Hollander zal tóch maar denigrerend over Vlaamse poëzie schrijven, dus hebben we het boek niet gestuurd.’

Of dit. Vlaamse uitgevers speelden met het plan om in De Brakke Grond in Amsterdam een boekenbeurs te houden. Ik werd gepolst en suggereerde een spandoek: ‘Vlaamse boeken in De Brakke Grond’. Was dat even mis! Een in Nederland verschenen werk van een Vlaming was immers óók een Vlaams boek, en daar ging het niet om, het zou ‘Boeken uit Vlaanderen’ moeten zijn. Dat geen enkele voorbijganger het verschil zou begrijpen bood stof voor een discussie die blijkbaar nog voortduurt, want ik heb nooit meer iets over de beurs vernomen.

Een drukker-uitgever van schoolboeken, De Gulden Engel, breidde zijn fonds in literaire richting uit, begon met het dagboek van Felix Timmermans en een hele rij boekjes, bundeltjes en plaatjes van zijn talrijke nakroost, voegde er voorts alles aan toe waar hij de hand op kon leggen, maar vroeg zich

[p. 87]

nimmer af of daar behoefte aan bestond. Toen hij vervolgens romans van Robin Hannelore en Frans Depeuter aankondigde, wist ik dat het doek zou vallen: als die twee in een prospectus staan is het einde nabij. Dat klopte ook in dit geval. Maar je zult je werk aan zo'n bedrijf hebben toevertrouwd! En hoe vaak is het niet gebeurd, bij Orion (Desclée de Brouwer) en de Standaard bijvoorbeeld, om niet de kleinsten te noemen, dat zij gewoon een streep onder hun literaire uitgavenprogramma zetten. Heb je als auteur de sprong naar Amsterdam niet gemaakt, dan ben je weg.

Een Nederlandse importeur vertegenwoordigde een heel stel Vlaamse firma's, die van hem verlangden dat hij al hun produkten zou aanbieden, ook Folklore van het Pajottenland enzo. Geen wonder dat de tien titels, die interessant konden zijn, mét de onbruikbare werden afgewezen. Ooit heb ik het voorstel gedaan om in honderd Nederlandse winkels een kast te plaatsen met als opschrift ‘Vlaamse boeken die u niet overal vindt’: het risico van de proef kon worden gedeeld door een beperkt recht van retour. Maar dat was ongewenste gettovorming.

Zulke staaltjes versterken de bestaande situatie: dat de Vlaamse schrijver in eigen land wel een proeftuin vindt, maar de vleugels niet kan uitslaan. Alles lijkt samen te spannen om zijn ontplooiing te beknotten.

Ik heb Nederlands talent zien verdorren en vervluchtigen, mar amper zo veel als Vlaams; en in het eerste geval lag de oorzaak in de mensen zelf, in het tweede buiten hen. Een paar bevlogenen vochten voor hun roeping via de bundels in eigen beheer (Frans Buyle vertegenwoordigt die gedoemde dichters eenzaam in de Spiegel van de Nederlandse poëzie, tot de dapperen van nu hoort Francis de Preter), maar zij blijven de nomaden van de marge. In Vlaanderen staat meer boeiends in de marge dan in het zetwerk. Onbekend, onbemind. Wie in het noorden heeft er ooit iets van iemand als Buyle, iemand als De Preter gelezen?

Daarmee rolt de medaille op haar keerzijde. Olland is verre van onschuldig. Gemakzucht en vooroordeel geven de toon aan: nog altijd is een Vlaming pas in tel als zijn werk benoorden de Moerdijk verschijnt, en daarmee steunt men het ontmoedigingsproces. Gedragen ook de Hollanders zich niet als een chauvinistisch onderonsje, misschien nog meer dan de Vlamingen? Het lijkt soms 1831 wel, iedereen blij dat de luiken van het binnenhuisje weer dicht zijn. Voorbeeld? Hollandse schrijvers borduren nog steeds op de oorlog door, terwijl Vlamingen graag grote en actuele thema's bij de kop nemen. Om iets te noemen dat iedereen terstond kan controleren: welke Nederlander durft in romanvorm een onderwerp als Opus Dei te behandelen, zoals Jef Geeraerts in zijn nieuwe boek? Of corruptie in de psychiatrie, of de scheefgroei van ontwikkelingshulp? Toen de Nederlander Jan Cartens een roman over vijftig jaar verschuivingen in het katholieke leven en de katholieke moraal schreef, verscheen die in Antwerpen: dát was de stad voor panoramische thema's. Niet Amsterdam. Waar het boek onopgemerkt bleef.

Nederland is perfect op de vierkante decimeter, Vlaanderen onvolmaakt op de hectare. Als is dat geen waardeoordeel, je moet in elk geval kennis nemen van de twee benaderingen, wil je niet tot kneuterig provincialisme vervallen. Mijn hele klachtenlijst zou steriel blijven, als het noorden niet op zijn verantwoordelijkheid - jegens de heel-Nederlandse literatuur - werd gewezen. Bij de critici, de smaakmakers en zelfs de literaire geschiedschrijvers hoeven wij het niet te zoeken: zoeken wij het dan in Vlaanderen zelf, op de jaarlijkse Boekenbeurs in Antwerpen, de grootste in ons taalgebied, met 90 procent van alle in noord en zuid gemaakte boeken. Maar van de 160 000 bezoekers is maar anderhalf procent uit Nederland afkomstig. Dat zegt niet alles over de Vlaamse honger naar literatuur, wél over de Nederlandse zelfgenoegzaamheid.