Maatstaf. Jaargang 41

[p. 59]

Hans van Straten
De omgevallen boekenkast

Hoeveel Slauerhoff-lezers hebben er een idee van hoe een boegbeeld eruitziet? Een houten vrouwenbeeld, ongeveer een meter hoog, doorgaans stevig in de verf gezet. De benen gaan over in de boeg. Misschien bestaan er ook naakte boegbeelden, maar de exemplaren die ik heb gezien, waren altijd gekleed.

In nautisch-nostalgische restaurants kom je ze wel eens tegen, als wandversiering. Mijn eerste boegbeeld zag ik in een eetgelegenheid aan de zeer korte boulevard van Harwich. Wat deed ik in Harwich? Geen vage notie. Er is niet eens een antiquariaat.

Een fraai exemplaar ontdekte ik aan de muur van de Admiral Benbow in Penzance, helemaal aan de punt van Cornwall. Daar is wel een antiquariaat, het meest westelijke van Engeland. Ik vond er Norman Douglas' erudiete boek Capri. ‘Wel wat prijzig,’ dacht ik en legde het weer neer. Daar heb ik spijt van gehad.

Ook in Nederlandse eethuizen zie je wel eens een boegbeeld. In De Drie Grapen op Terschelling hangen er zelfs twee. De mooiste toont een allerliefste glimlach boven een ontblote rechterborst.

Een gouden greep van de Prisma is het uittrekselboek. Vijf delen zijn er nu verschenen. Ze worden steeds dikker. Het nieuwste, voor de periode 1987-'91, telt vierhonderd pagina's. Prijs f.14,90.

Wie zouden die boeken kopen? Scholieren, die op een makkelijke manier aan een lijst willen komen? Studenten, die een zekere belezenheid willen voorwenden, zonder al die stomvervelende romans te moeten lezen?

Je zou je kunnen afvragen of uittreksels geen vorm van plagiaat zijn. En of de jongelui, die ze overschrijven, niet nogmaals plagiaat plegen.

Goed, voor de literatuur pakken we dus het uittrekselboek; voor de historische grammatica, het Gotisch en de romananalyse voorzien wij ons van de syllabus - is het een wonder dat de dames en heren neerlandici steeds meer op dummy's gaan lijken?

In de krant lees ik dat er weer een arts voor een jaar is geschorst, omdat hij een relatie had aangeknoopt met een patiënte en haar ‘seksueel had misbruikt’. Misbruikt? Als hij haar alleen had ge bruikt, zou het vonnis dan milder zijn uitgevallen?

Soms loop ik een boekhandel binnen om de nieuwe romanproduktie door te nemen. Dit komt er op neer dat ik van een boek de eerste bladzij opsla en de zin lees waarmee het begint. Geef mij een inslaande beginzin en ik ga over tot de koopdaad. Dit gebeurt zelden. Nederlandse romanschrijvers maken er over het algemeen weinig werk van. Daarmee hebben zij zichzelf te pakken, want uit een welgekozen zin kan zich het hele verhaal ontwikkelen. Ze hoeven het alleen maar uit te tikken.

De meester van de inslaande beginzin was Ambrose Bierce. Romans heeft hij niet geschreven, maar sommige openingszinnen van zijn verhalen vergeet je nooit. Ik citeer:

‘Early one June morning in 1872 I murdered my father - an act which made a deep impression on me at the time.’

[p. 60]

Die zin vond hij zo geslaagd, dat hij er een variant op bedacht: ‘Having murdered my mother under circumstances of singular atrocity...’

Ook de volgende drie gaan over de dood:

‘The fact that Henry Armstrong was buried, dit not seem to him to prove that he was dead.’

‘The circumstances under which Joram Turmore became a widower have never been popularly understood. I know them, naturally, for I am Joram Turmore.’

‘John Mortinson was dead: his lines in the tragedy of Man had all been spoken and he had left the stage.’

Martin Ros maakte mij, via de radio, attent op de beginzin van Beverley Nichols' Father Figure. ‘The first time I remember my father he was lying dead drunk on the dining-room floor.’ Bierce-kwaliteit!

Het bewind van de Engelse koning Charles ii was geen periode van innige vriendschap met de Nederlanders. Liefst drie oorlogen hebben wij in die jaren met onze concurrententer-zee gevoerd. Michiel de Ruyters tocht naar Chatham wordt met trots vermeld in onze geschiedenisboekjes. Dat de Engelsen wraak namen door Terschelling plat te branden, staat er niet bij.

Toch moeten er zekere relaties zijn geweest. Een woord dat je bij Rochester tegenkomt, tarse voor penis, werd door ons overgenomen als het in Zuidhollandse steden nog altijd courante taas (Kiliaen noemt in 1599 teers met dezelfde betekenis, ‘maar deze seksuele toepassing schijnt niet beklijfd te hebben’, aldus Endt in zijn Bargoens woordenboek).

Een andere term uit de poëzie van de Restoration is stoat, oorspronkelijk hermelijn, maar met seksuele nevenbetekenis. ‘She swives like a stoat,’ schreef een onbekend gebleven hofpoëet over de gravin van Castlemaine, 's konings maîtresse. ‘Ze naait als een hermelijn.’ Daar hebben we ons woord stoot, drie eeuwen later door Jan Cremer in reprise gebracht en tot nationale omgangstaal verheven.

Het laatste kwart van de zeventiende eeuw staat zeker niet bekend als een glorietijdperk in onze letteren. Toch had Amsterdam juist in die tijd als centrum van boekproduktie een opvallend internationale uitstraling. Loopt u maar mee: in 1678 verscheen daar De Americaensche Zee-Rovers van Alexandre Olivier Exquemelin. Heeft hij dit geschreven in zijn moedertaal, het Frans, of direct in het Nederlands? Dat weten we niet. Nadat hij op last van Lodewijk de Veertiende als protestant zijn medische studie in Parijs had moeten afbreken, behaalde hij in Amsterdam het chirurgijnsdiploma.

Het boek werd vertaald in het Spaans, het Engels, het Duits en - maar pas in deze eeuw - het Russisch. Het moet razend populair zijn geweest. Het is letterlijk stukgelezen. Toen de uitgever het wilde herdrukken, was het nergens meer te vinden. Zelfs zijn eigen exemplaar was gestolen. Hij behielp zich door de Engelse editie te laten terugvertalen.

Er zijn maar drie exemplaren bewaard gebleven. Een daarvan dook vorig jaar op in de catalogus van Forum te Utrecht. Sensatie in de wereld der antiquaren: er werd f 45 000 voor gevraagd. En verkocht is het ook.

Uit 1680 dateert 't Amsterdamsche Hoerdom volgens de legende geschreven door een Rotterdamse politiefunctionaris die in Amsterdam was gaan kijken hoe ze daar in Jezusnaam de prostitutie binnen de perken hielden. De Franse vertaling Le putanisme d'Amsterdam, wordt in geen pornografiegeschiedenis overgeslagen.

Van de oorspronkelijke uitgave is maar één exemplaar bekend. Dat bevindt zich in de Amsterdamse Universiteitsbibliotheek. Herdrukt is het pas in 1976, in facsimile. Het heeft jaren bij De Slegte gelegen. Onverkoopbaar! Het niet onaanzienlijke restant is de papiermolen in gegaan.

[p. 61]

Derde voorbeeld: de schelmenroman Den Vermakelijken Avanturier van Nicolaas Heinsius Jr. De acht drukken, verschenen van 1695 tot 1756, zijn uiterst zeldzaam. Kennelijk ook stukgelezen. Dat een keurig exemplaar uit 1722 voor een spotprijs in mijn bezit is gekomen, beschouw ik als een staaltje van vindersgeluk.

De Avanturier werd vertaald in het Frans en, waarschijnlijk via het Frans, in het Italiaans. Als Bruno Daalberg gelijk heeft, moet er ook een Engelse vertaling bestaan. Hij beweert namelijk dat Henry Fielding, schrijver van de schelmenroman Tom Jones, ‘Heinsius zijn meester noemde’. Maar Daalberg heeft wel meer onzin op zijn naam staan.

De veiling van Johan Polaks bibliotheek heeft twee miljoen opgebracht, tweemaal zoveel als de altijd wat zuinig kijkende heren van Beyers hadden verwacht. Maar de pret is nog niet afgelopen. Volgend jaar komen de handschriften aan de beurt.

Ik vroeg Anton Korteweg of het Letterkundig Museum geïnteresseerd is. ‘Als iemand ons met een miljoen subsidieert,’ zuchtte hij, ‘zullen wij zeker meebieden.’