Maatstaf. Jaargang 41

[p. 14]

Hans Boland
Poesjkins ‘Herinneringen in het Tsarendorp’

In 1815 verscheen er voor het eerst een gedicht van Alexandr Poesjkin waar zijn naam onder stond. Maar het werd niet op zijn initiatief gepubliceerd, en het is de vraag of hij zijn toestemming zou hebben gegeven.

De redactie van het betreffende tijdschrift voegde de volgende aantekening toe: ‘Voor toezending van dit geschenk zijn wij oprechte dank verschuldigd aan de familie van deze jonge, veelbelovende dichter.’ Poesjkin nam het in zijn latere bundels nooit op, waarvoor we verschillende redenen kunnen aanvoeren: stilistisch munt het niet bepaald uit door Poesj-kins waarmerk van lichtvoetigheid - het zit vol archaïsmen, zowel syntactisch en grammaticaal als lexicaal - en filosofisch-historisch is het tamelijk clichématig, waardoor het een verkeerd beeld geeft ‘van onze grote historicus’, zoals belangrijke Russische historici Poesjkin geneigd zijn te noemen. Desondanks is een Nederlandse vertaling ervan, een kleine twee eeuwen na dato, niet overbodig, want ‘Herinneringen in het Tsarendorp’ is meer dan alleen een curiosum.

Poesjkin was vijftien en zat voor het overgangsexamen. Onderdeel daarvan - geen sinecure - was een proeve van poëtische bekwaamheid. Poëzie werd erg serieus genomen, en onder de jongens van zijn klas - de eerste jaargang van het eerste Russische lyceum, opengesteld in 1811 - bevond zich een hoop talent en werd flink gewedijverd. Maar Alexandr Poesjkin gold zonder meer als de primus inter pares. Na dit examen was hij méér: het nieuwe poëtische genie. Behalve aan zijn eigen talent en aan de hoe dan ook formidabele kracht van deze tweeëntwintig achtregelige strofen, was dat ook zeker te danken aan Gavriïl Djerzjavin, de éminence grise van de Russische literatuur van dat ogenblik, de grote dichter uit het tijdperk van Catharina de Grote (die regeerde van 1762 tot 1796). Djerzjavin was namelijk eregast tijdens de openbare examens. Ivan Poesjtsjin, Poesj-kins beste schoolvriendje, herinnert zich: ‘Djerzjavin lauwerde de dichter met zijn machtige zegen. Wij allemaal, zijn vrienden en kameraden, waren trots op deze plechtige gebeurtenis. Poesjkin had zijn “Herinneringen in het Tsarendorp” gelezen. In deze majestueuze verzen werd elke levende snaar van het Russische hart beroerd. Poesjkin las het gedicht met bijzondere geestdrift voor. Ik kreeg kippevel terwijl ik zat te luisteren. Toen de patriarch van onze zangers zich enthousiast, met de tranen in de ogen, op de dichter stortte om zich over zijn kroeskop te buigen en hem te omhelzen, waren wij allemaal als betoverd en durfde niemand van ons iets te zeggen. We wilden onze zanger ook omhelzen, maar hij was er al niet meer, hij was gevlucht.’ Na afloop was er een banquet bij de minister van ‘volksverlichting’, graaf Razoemovski, waarvoor ook Poesjkins vader was uitgenodigd; Razoemovski, zelf met het culturele niveau van onze ex-minister van cultuur Brinkman, adviseerde hem zijn zoontje proza te leren schrijven - waarop Djerzjavin getergd uitriep: ‘Laat hem in Godsnaam dichter blijven!’ Poesjkin zelf herinnert in zijn latere verzen op twee plaatsen aan deze eerste triomf: in een gedicht voor zijn ‘vader’-vriend, de dichter Zjoekovski (waarin de

[p. 15]

volgende regels staan: ‘Onze roemrijke Oude, de favoriete zanger der tsaren, gevleugeld met genie en gekroond met gratie, omhelsde mij in tranen met zijn bevende hand, en voorspelde mij een onbekend geluk’) en in het achtste hoofdstuk van Jevgeni Onegin (‘Ons eerste geluk kreeg vleugels: de oude Djerzjavin merkte ons op en gaf ons zijn zegen voordat hij in het graf afdaalde’). Ten slotte is er nog een veel latere, interessante proza-herinnering aan deze gebeurtenis van Poesjkins hand: ‘Djerzjavin heb ik maar één keer gezien, maar het was om nooit te vergeten. Op een openbaar examen in het Lyceum, in 1815. Toen we hoorden dat Djerzjavin eraan kwam raakten we allemaal heel opgewonden. Delvig [een van Poesjkins medescholieren - hb] ging hem op de trap staan opwachten om hem de hand te kussen, de hand die ‘De waterval’ had geschreven. Djerzjavin kwam. Hij ging de hal binnen en Delvig hoorde hem aan de conciërge vragen waar hier de wc was. Deze prozaïsche vraag was een ontgoocheling voor Delvig, die van zijn plan afzag en terugkwam naar de zaal. Delvig vertelde het me wonderlijk goedhartig en opgewekt. Djerzjavin was heel oud. Hij droeg een uniform en fluwelen laarzen. Het examen was erg vermoeiend voor hem. Hij zat met zijn hoofd op zijn hand gesteund, zijn gezicht stond verdwaasd, zijn ogen waren dof, zijn mond hing open. Het portret waarop hij met kamerjas en kalotje staat afgebeeld geeft een treffende gelijkenis. Hij zat te dutten tot het onderdeel Russische literatuur aan de beurt was. Toen kwam hij tot leven: zijn ogen begonnen te schitteren, hij onderging een metamorfose. Vanzelfsprekend werden zijn verzen gelezen, geanalyseerd en voortdurend geprezen. Hij luisterde buitengewoon geboeid. Tot slot werd ik naar voren geroepen. Op nog geen twee meter van Djerzjavin vandaan las ik mijn ‘Herinneringen in het Tsarendorp’. Mijn gemoedstoestand is niet te beschrijven. Toen ik bij het vers kwam waar Djerzjavins naam valt galmde mijn stem gloedvol en bonsde mijn hart geestdriftig, bedwelmend. Ik weet niet meer hoe ik het eind van mijn leesbeurt haalde, en evenmin waar ik heen vluchtte. Djerzjavin was verrukt, hij liet me zoeken, hij wilde me omhelzen. Ze zochten me, maar konden me niet vinden.

Poesjkin betoont zich in deze ‘Herinneringen’ nog een trouw erfgenaam van Djerzjavin. Hij plagieert ‘de Oude’ zelfs op meerdere plaatsen, maar gelukkig deden - en doen - Russen daar niet zo kleinzielig en dom over als in mijn lief vaderland. (Het is tenslotte een hele eer om geplagieerd te worden en beschuldigingen van ‘plagiaat’ verraden meer eigenliefde dan liefde voor de dichtkunst. Bovendien ontneemt dergelijk gekissebis het zicht op dat afschuwelijk modieuze, maar onontkoombare probleem van de intertextualiteit.) Djerzjavins stem in Poesjkins poëzie zou overigens al heel gauw verstommen. Zelfs uit deze ‘Herinneringen’ komt naar voren dat Poesjkins huldeblijk aan de Catharinische dichter niet van een leien dakje gaat: in feite bezingt hij Zjoekovski, want deze, niet Djerzjavin, wordt in de laatste strofen bejubeld.

Het Tsarendorp, een van de grote toeristische trekpleisters van het huidige Sint Petersburg, werd na de Revolutie omgedoopt in ‘Kinderdorp’ - waar niet alleen kinderen, maar ook dichters als Mandelstam en Achmatova revalideerden - en in 1937, honderd jaar na de dood van Poesjkin, in ‘Poesjkin’, zoals het tot op de dag van vandaag heet. Het ligt een kleine dertig kilometer buiten St. Petersburg en telt ongeveer 100 000 inwoners. Peter de Grote (1682-1725) schonk het domein in 1703, toen hij het op Zweden veroverde, aan zijn favoriet Mensjikov en pakte het hem vervolgens weer af om het aan zijn nieuwe vrouw - de latere Catharina I (1725-27) - cadeau te doen. Deze verving het houten herenhuis door een stenen, en begon met de aanleg van orangerieën. Bij haar dood blijkt Peters dochter Elisabeth erfgename. Zij grijpt de macht in 1741, en vanaf dat moment begint de glorietijd van het Tsarendorp

[p. 16]

als zomerresidentie van de tsaren. Elisabeths zucht naar weelde was teugelloos op het barbaarse af, zij wisselde minimaal drie keer per dag van japon en droeg geen japon tweemaal, en zij was verantwoordelijk voor de grote, met verguldsel en gestuucte amortjes overtogen barokmonumenten van de stad, waarvan edelmetaal en -gesteente, marmer, spiegels en kostbaar parket de hoofdbestanddelen vormden. ‘Haar’ architect was Bartolomeo Rastrelli - die 1717 als zeventienjarige met zijn Italiaanse vader naar dit toekomstige ‘Palmira van het Noorden’ kwam, en architect zou worden van onder andere het Winterpaleis/Hermitage en het Smolnyj-klooster, dat het ‘juweel van Rastrelli’ wordt genoemd - en hij kreeg in 1751 van Elisabeth de opdracht het bestaande Zomerpaleis in het Tsarendorp te verbouwen. Resultaat was een paleis met een gevellengte van 306 meter en een bedwelmende interieurrijkdom, waarvan de ‘Barnstenen Zaal’ - geroofd door de Duitsers in w.o.ii en nooit teruggevonden - de roem van de inmiddels in volle glorie gerestaureerde balzaal nog overtrof. Daarnaast ‘knapte’ zij het park ‘op’: ze liet door Rastrelli een kunstmatige grot en een ‘hermitage’ bouwen (dat wil zeggen een ruimte waar zij ongestoord kon genieten: verplicht onderdeel van elke hermitage was een systeem waarmee hele eettafels zonder pottekijkend personeel in de zaal te voorschijn konden worden getoverd) en legde een jachttuin aan. Uiteraard kon na Elisabeth ook Catharina hier haar bouwlust botvieren. Zij had een heel andere smaak dan haar voorgangster, vond Rastrelli onbeschaafd en veranderde St. Petersburg in een van de fraaiste classicistische openluchtmusea van de wereld - want ze was verslaafd aan bouwen. Zij liet door Quarenghi achter het Zomerpaleis een paleis bouwen voor haar favoriete kleinzoon Alexander (de Eerste, 1801-1825) en tooide het park met vijvers, badhuizen, prieeltjes, bruggetjes, een Chinees dorp, en de vermaarde Galerij van Cameron. En met allerlei gedenktekens - zo noteerde ze: ‘Wanneer deze oorlog [dat wil zeggen de eerste tegen Turkije] voortduurt gaat mijn Tsarendorpse tuin op een stuk speelgoed lijken: na elke militaire actie wordt er een monument opgericht.’ Ook werden vleugels aan het Zomerpaleis aangebouwd, onder andere die waarin later het Lyceum zou worden gevestigd. In de Tweede Wereldoorlog werd het Tsarendorp vrijwel met de grond gelijk gemaakt en totaal leeggeplunderd; vijftig jaar na dato zijn grote delen ervan in de oude eer hersteld.

Poesjkin begint zijn gedicht met een schildering van het Tsarendorpse landschap bij maanlicht, in de stijl van Ossian, voor wie Djerzjavin grote bewondering had, maar van wie Poesjkin zelf mijlenver verwijderd was. In de derde strofe wordt gerefereerd aan wat misschien wel het fraaiste bouwwerk van het Tsarendorpse complex mag worden genoemd: de galerij die werd gebouwd door de Schot Charles Cameron, een van de lievelingsarchitecten van Catharina, die ook het even verfijnde als weelderige paleis in het aangrenzende Pavlovsk bouwde. (De Cameron-galerij wordt ook genoemd in Achmatova's Epos zonder held, deel 1, hoofdstuk 3.) Voor de genialiteit van het vijftienjarig dichtertje spreekt zijn keuze van juist dit gebouw - dat op het moment waarop hij deze ‘Herinneringen’ schreef ruim een kwart eeuw oud was - om de epoche van Catharina, ‘Ruslands Minerva’, tot het thema te maken. Catharina's regeerperiode was er een van ononderbroken oorlogen. In de zesde strofe wordt de met rostra getooide zuil beschreven, die Catharina in de ‘Grote Vijver’ liet oprichten na de zeeslag bij Cesma (ter glorificatie daarvan werden overigens heel wat monumenten opgericht, onder andere een van Petersburgs mooiste kerkjes, gebouwd door Felten). In de volgende strofe is dan sprake van de obelisk ter herdenking van de slag bij de rivier de Kagoel, waar generaal Roemjantsev - die nog een ‘eigen’, indrukwekkende obelisk heeft op het Vasili-eiland naast de Universiteit - op 21 juni 1770 een Turkse overmacht

[p. 17]

versloeg, in dezelfde Turkse oorlog (van 1768 tot 1774). In de achtste strofe worden de drie beroemdste generaals van Catharina genoemd naast ‘haar’ dichters, terwijl met de prehistorische Slavische god Peroen in combinatie met de naam Zeus een haast schaamteloze nationalistische jubeltoon wordt aangeslagen. Vanaf de negende strofe wordt de ‘Vaderlandse Oorlog’ het centrale thema: de oorlog tegen Napoleon, die het Russische patriottisme tot ongekende hoogten opstuwde. De leerlingen van het Lyceum waren paars van jaloezie dat zij nog niet oud genoeg waren om mee te vechten, wat in dit gedicht niet onder stoelen of banken wordt gestoken. Voor het eerst werd duidelijk in deze oorlog dat Rusland geen - uitsluitend - middeleeuwse ‘interne vazalstaat’ meer was, maar werkelijk een levensvatbare staat, met een volk dat actief kon worden betrokken bij historische gebeurtenissen. En bovendien een wereldrijk, dat een belangrijke rol kon spelen in de Europese geschiedenis. We moeten vooral niet uit het oog verliezen dat het Russische leger bleek te beschikken over een relatief groot progressief officiersbestand; een aantal van hen zou in 1825 deelnemen aan de Decembristenopstand tegen de Romanovs. Poesjkin en de zijnen, scholieren van het progressieve, verlichte Tsarendorpse Lyceum, hoopten uiteraard vurig dat Alexanders Rusland ertoe zou bijdragen dat over geheel Europa een golf van verlichting zou gaan. Als Poesjkin in deze ‘Herinneringen’ Alexander I verheerlijkt, verkoopt hij daarmee dan ook niet eens zijn ziel, hij is op dit moment nog overtuigd van de waarheid van zijn inzichten; maar al in 1818 schrijft hij een ‘sprookje’ dat ondergronds furore maakt, en waarin Alexander de ‘nomadiserende despoot’ wordt genoemd: het is een satirisch slaapliedje, waarin de tsaar allerlei grandioze beloftes doet - om het volk vrij te maken, de wet boven alles te stellen en dergelijke - terwijl de moeder haar kind in slaapt wiegt met de woorden: ‘Doe je oogjes nu maar dicht, je hebt genoeg sprookjes van vadertje tsaar gehoord.’ In de veertiende strofe wordt verwezen naar de slag bij Borodino (1812), die in Rusland wordt beschouwd als het keerpunt in de Vaderlandse Oorlog; de grote, zeer populaire opperbevelhebber van de strijdkrachten was Koetoezov, de ‘grijze generaal’ wiens standbeeld voor de Kazan-kathedraal in St. Petersburg prijkt. Hij besloot de Fransen het land ‘in te lokken’ - een besluit dat de vernietiging van Moskou, Poesj-kins geboortestad, tot gevolg had, maar OOk de ondergang van de Fransen. In de laatste twee strofen roept Poesjkin, zoals gezegd, de dichter Zjoekovski aan, die bekend was geworden met verzen over de generaals en soldaten van de oorlog tegen Napoleon. Deze regels klinken enigszins als mosterd na de maaltijd, in de eerste plaats omdat Poesjkin hier de jubeltoon met betrekking tot Alexander toch waarlijk overdrijft, in de tweede plaats omdat het voor ons nauwelijks meer voorstelbaar is dat Poesjkin zich zo nederig opstelt tegenover de dichters van zijn tijd (al is hij hier pas vijftien), maar vooral omdat de retoriek van de voorgaande twintig strofen, een loflied op de jongste Russische geschiedenis, die woord was geworden in de poëzie van Djerzjavin, als het ware de grond in wordt geboord door Zjoekovski min of meer vanuit het nergens erbij te slepen, Zjoekovski, die wel heel ver van alle retoriek en bloeddorstigheid afstaat, door en door een romanticus, die uitblinkt in meeslepende balladen en elegische lyriek. Poesjkin veranderde in zijn exemplaar voor Djerzjavin het een en ander in deze beide strofen, zodat ‘de Oude’ geen argwaan zou krijgen...

Tot slot mogen we Ruslands grote negentiende-eeuwse criticus Bjelinski citeren, die als te doen gebruikelijk de spijker op de kop slaat: ‘De “Herinneringen in het Tsarendorp” zijn klankrijke, krachtige verzen, maar als geheel is het gedicht niet meer dan declamatie en retoriek.’