Maatstaf. Jaargang 41

[p. 10]

Arthur van Amerongen
Terug naar Tlemcen

Hotel Les Zianides is uitgestorven. Zwaluwen scheren over het verlaten zwembad. De groen-witte Algerijnse vlag bungelt lusteloos aan een mast. Ergens klinken flarden rai-muziek. De airconditioning is kapot, er komt een mannetje met een gereedschapskist. Hij sleutelt wat, veegt zuchtend het zweet van zijn voorhoofd en gaat weer weg.

Naast het onopgemaakte bed staan de restanten van het ontbijt op een dienblad. Ze zit in de badkamer, met haar ellebogen op de knieën, haar maag is van streek. Hij zet de radio aan, Arabische muziek schalt door de kamer. Plotseling schiet ze de badkamer uit, een handdoek om haar lichaam geslagen. Met haar nietige vuistjes beukt ze op zijn blote rug. Hij verweert zich niet, beschermt zijn gezicht tegen haar vlijmscherpe nagels. ‘Ik haat Algerije, ik haat Arabieren, waarom moesten we naar dit kloteland, morgen wil ik naar Nederland, j'en ai marre de ce pays, had ik maar naar mijn moeder geluisterd.’

Dan rent ze terug naar het toilet, kotst langdurig. De airconditioning werkt nog steeds niet.

Dertig jaar geleden was ze, een hummeltje van amper een jaar, met haar moeder Algerije ontvlucht. De spanningen tussen de Fransen en de Algerijnen waren hoog opgelopen, de Algerijnse onafhankelijkheid leek slechts een kwestie van tijd. De joodse gemeenschap van Tlemcen, die tweeduizend jaar geleden voet op Noordafrikaanse bodem zette, maakte zich lijdzaam op voor een nieuwe exodus.

Alleen een koffer had haar moeder bij zich gehad. Samengeperst tussen duizenden anderen stonden ze in de haven van Oran, wachtend op de boot naar Marseille.

En nu wilde ze terug. Terug naar Tlemcen, het stoffige stadje in het westen van Algerije, nabij de Marokkaanse grens, dat ze alleen kende van de verhalen. Er rust een vloek op die reis, bezwoer haar moeder. Toch moest ze er heen, de waarschuwing van haar moeder negerend. Uiteindelijk had hij besloten mee te gaan, voor zijn studie Arabisch zou het niet slecht zijn.

In het venster van de kapperszaak die eens aan haar grootvader behoorde leunt loom een tandeloze Algerijn. Uit zijn verschoten schort priemen glimmende scharen en kammen. Wezenloos staart hij hen aan, de zweetparels van zijn gezicht wissend. Hij prevelt een tekst uit de koran. Ze staan voor het huis dat ze als peuter, angstig haar moeders nek omklemmend, in aller ijl verliet. Voor de deuropening ligt uitgeteld in het stof een schurftige hond. Vliegen doen zich te goed aan zijn ontstoken ogen. Naast haar geboortehuis staat een bouwval. Eens was het de synagoge, het gezang van de chazzan is lang verstomd, nu kwetteren er spreeuwen en groeit het onkruid door de ramen. De straat, ooit vernoemd naar een vermaarde rabbijn, heet nu rue Emir Abdelkader. Van de eens zo bloeiende joodse gemeenschap rest slechts nog een knekelveld, brandend in de verzengende Noordafrikaanse zon.

[p. 11]

De donkere gang leidt naar een binnenplaats met spelende kinderen. Vrouwen kloppen kleden uit, tussen de balkons is een waslijn gespannen. Op een doek liggen pepers te drogen. Een grijsaard strompelt op hen af, uit zijn harige oor steekt een gehoorapparaat. Hij legt hem uit wat ze komen doen, peuterend aan het apparaat wijst hij naar de keuken.

Op de stenen vloer zit een oude vrouw in de kleermakerszit, het haar rood van de henna. Ze is blootsvoets, draagt een onderjurk. Snel bindt ze een hoofddoek om, groet hen in het Frans. Op een roestige grill heeft ze groene en rode paprika's gelegd, er naast liggen bosjes koriander en munt.

De oude vrouw veegt haar handen schoon, vertelt ze dat ze het huis hebben gekocht in 1962. Het stond leeg, ze weet niet wie de vorige bewoners waren.

Als hij later op de binnenplaats met de kinderen speelt, valt ze plotseling naar hem uit, sist op giftige toon: ‘Leuk hè, kinderen, vooral als ze van anderen zijn.’ Hij stamelt, voelt zich betrapt.

Al jaren wil ze kinderen, duizenden discussies hebben ze hierover gevoerd, nachten lang. Reizen is voor hem het belangrijkste, zij wil een gezin. Het zwaard van Damocles hangt boven hun relatie, al tien jaar.

Tien jaar geleden, hij kende haar een maand en ze waren smoorverliefd, was hij voor het eerst bij haar moeder op bezoek gegaan. Een sober ingerichte bovenwoning in Amsterdam-Zuid. Aan de muur een mizrachkleed, overal Hebreeuwse boeken, meubels uit het einde van de jaren zestig, vergeelde foto's uit Algerije. Bij de thee gaf haar moeder, klein, gitzwart haar, een leesbril op haar neus, hem een tekstje van een Franse rabbijn. ‘Un juif, c'est un juif, c'est un juif,’ stond er boven. Vluchtig had hij de tekst bekeken, het kwam er op neer dat joden vooral met joden moesten omgaan. Woedend was hij opgesprongen: ‘Wat bedoelt u daarmee, dat ik minder ben, minderwaardig, hebben jullie dan helemaal niets van de oorlog geleerd.’ Hij tierde door, verweet haar racisme, zij noemde hem lomp, ongemanierd en onbeschoft. Haar dochter vluchtte de keuken in, begon glazen te spoelen. Niet veel later stond hij buiten, trillend op zijn benen, duizelig van het gekrijs.

Een stoffig zandpad voert naar de joodse begraafplaats, een half uur lopen van de stad. Ze passeren een Europees kerkhof, een marmeren plaque naast de ingang waarschuwt: ‘hodie mihi, cras tibi’, vandaag ik, morgen u. Op de wit gekalkte muur rond de joodse begraafplaats zijn glasscherven gemetseld. Twee roestige deuren bengelen in hun hengsels, een ijzerdraadje houdt ze bijeen. Boven de poort staat in sierlijke Hebreeuwse letters ‘beit ha chaim’: huis des levens. Hij rammelt aan het slot en tikt met een muntstuk op het metaal. Na enige tijd klinkt geslof, een verschrompelde Arabier met een wollen mutsje staart hen verbaasd aan. Achter hem wassen twee vrouwen kleren in een teil, kinderen spelen rond het lijkenhuisje.

Haastig zegt ze dat ze joodse kennissen heeft die uit Tlemcen afkomstig zijn. De man glimlacht nu, vraagt in gebroken Frans hoe die heten. Ze fluistert haar familienaam, de man krabt op zijn hoofd. Achter hem staan honderden graven, sinds 1962 is de begraafplaats in onbruik geraakt. De stenen zijn verweerd, in dertig jaar niet meer schoongemaakt, de opschriften onleesbaar. Ze kammen het terrein af, voortdurend loert hij naar haar, speurend naar emoties. Na een uur over verweerde, verbrokkelde en gebarsten graven te hebben geklauterd geeft ze de moed op.

Ineens ziet hij de naam van haar vader, uitgehouwen in een sobere steen, overdekt door een laag stof. Onder het Hebreeuwse jaartal staat in het Frans: ‘Op laaghartige wijze vermoord, we zullen je nooit vergeten.’ Dan barst zij in snikken uit. Hij slaat zijn armen

[p. 12]

om haar heen. De grijsaard komt aansnellen met een fles water. De blootsvoetse vrouw, die kort daarvoor nog druipend wasgoed had opgehangen aan een tussen twee zerken gespannen scheerlijn, komt naarstig aanzetten met een emmer sop. Belust op een fooi schrobt ze de steen schoon, af en toe trappend naar een kwispelstaartend hondje.

Hij leest de namen op de graven ernaast, allemaal familieleden. Haar overgrootvader, de vermaarde rabbijn, het graf van haar oom en tante, die ze alleen van de verhalen kent.

Dan wil ze weg, ineens, resoluut.

Als ze terugwandelen wordt de lucht plotseling inktzwart. Uit het gebergte roffelen de donderslagen, het weerlicht onafgebroken. Een stortbui verandert het pad in een oogwenk in een modderpoel. Doorweekt schieten ze een koffiehuis binnen. Onder de luifel zitten mannetjes aan waterpijpen te lurken, binnen klinkt het getik van dominostenen. Als hij koffie heeft besteld en wil betalen stapt een man op hen af. Hij ziet er verzorgd uit, is achter in de vijftig. ‘Je vous en pris,’ zegt hij, bescheiden maar dringend, ‘mag ik deze ronde voor mijn rekening nemen?’ Als ze even later aan zijn tafeltje zitten, stelt hij zich voor als Kamal, arts. Hij had hen die middag voor de begraafplaats zien staan, vraagt belangstellend wat ze er zochten, in geen jaren heeft hij mensen voor die poort zien staan. Nadat hij nog eens koffie heeft besteld, begint ze te vertellen, haar hele levensverhaal, eerst met horten en stoten, dan vloeiend, zelfverzekerd. De ogen van de man beginnen te glinsteren. Als ze haar verhaal beëindigd heeft wacht hij even, schraapt dan zijn keel en zegt: ‘Ik kende uw vader bijzonder goed, we zaten samen op liet lyceum.’ Urenlang vertelt hij, ze luistert gefascineerd, ademloos, ontroerd, lachend om een anekdote. Honderduit vraagt ze hem, ze wil alles weten. Als hij, haast onhoorbaar, vertelt over die bewuste week in 1960 schieten haar ogen vol tranen.

Uren later, als het café wordt schoongeveegd, biedt de dokter hun een lift aan naar het hotel. Buiten is de duisternis ingetreden, ergens huilt een hond. De koelte is weldadig. In een naburige moskee schemert licht, mannen zijn aan het bidden. Voor de ingang van het hotel klemt ze zijn hand vast en bedankt hem, zwaait hem na als hij wegrijdt. Terwijl ze naar de receptie lopen zegt hij: ‘Zie je wel dat er ook aardige Arabieren zijn.’ Ze weet niet wat ze moet antwoorden.

Voor het eerst die week vrijen ze, hartstochtelijk, de lakens zijn kleddernat. Gekronkeld in zijn armen valt ze in slaap, voorzichtig maakt hij zich van haar los en loopt naar het balkon. Vleermuizen scheren langs de verlichting van het hotel, in de verte rommelt het. Hij voelt zich niet gerust.

Als hij de volgende ochtend naar de kiosk wandelt heerst er een vreemde spanning in de stad. Irak is Koeweit binnengevallen, schreeuwen de krantenkoppen boven foto's van tanks in de woestijn. De Arabische Liga is in spoedvergadering bijeengekomen. Hij haast zich terug naar het hotel, op de rand van het bed spelt hij ieder bericht. Als ze uit haar slaapt ontwaakt en hem, met de ogen nog gesloten, naar zich toetrekt, mompelt hij dat er iets vervelends is gebeurd in het Midden-Oosten. Ze is ineens klaar wakker, zit recht overeind in bed. Ze grijpt een krant uit zijn hand en werpt een blik over de koppen. Plotseling rinkelt de telefoon, ze schrikken allebei, trillend neemt ze op. Aan de andere kant van de lijn klinkt een stortvloed van woorden, het is haar moeder. Na tien minuten kan ze de spraakwaterval onderbreken. Ze stamelt: ‘Hoe kunnen we onze vlucht nou veranderen, het zijn speciale tickets, we gaan pas over twee weken weg. Bovendien zijn we hier net.’ Hij weet inmiddels al hoe laat het is, ijsbeert door de kamer. Als ze met een vertrokken gezicht de hoorn op het toestel legt zegt ze zo kalm mogelijk: ‘Mijn moeder wil dat ik zo snel mogelijk naar huis kom, het is niet goed voor joden om nu in een Arabisch

[p. 13]

land te zijn.’ Hij denkt aan de vloek, die godvergeten hekserij, probeert zich te beheersen maar barst toch los: ‘Weet je moeder godverdomme wel hoe ver Algerije van Koeweit ligt, duizenden kilometers, je denkt toch niet dat ze jou, de enige jood in Tlemcen, zullen vermoorden tijdens een spontane pogrom. Hou toch eens op met die eeuwige paranoia, alsof de hele wereld om jullie draait. Je hebt die arts toch gezien gisteren, dat vond je toch zo'n aardige man. Bovendien, wie weet er nou helemaal dat je joods bent hier, alleen hij toch.’ Ziedend trapt hij tegen het bed, hinkt vloekend naar het balkon.

Ze komt de hotelkamer niet meer uit die dag, raakt geen eten aan. Af en toe pakt ze een boek van Camus, smijt het vervolgens weer weg. Ze praten niet met elkaar. Op het journaal die avond zijn er beelden van een massale demonstratie voor Saddam Hoessein, de straten van Algiers zijn veranderd in een kolkende zee van witte gewaden, baarden en spandoeken. Ze schuift zenuwachtig in haar stoel heen en weer. Hij denkt aan zijn boezemvriend in Amsterdam, een Palestijn. Hij weet wat die zal gaan zeggen, straks in Nederland, hij zal Saddam Hoessein toejuichen, en bidden dat de Scuds op Tel Aviv zullen landen. Met zijn ouders is hij, amper vijf jaar oud, in 1967 uit Jeruzalem gevlucht, tijdens de Zesdaagse oorlog, zoals de joden hem triomfantelijk noemen, of Al nakba (de catastrofe), zoals de Arabieren hem noemen.

Hij weet niet wiens kant hij moet kiezen, wordt heen en weer geslingerd tussen die twee, weet niet of hij wel moet kiezen. Ze belt aan één stuk door die dag, bezorgd telt hij de betaalkaarten na.

Als hij haar de volgende dag weet te overreden naar een restaurant te gaan, schiet ze als een angstig musje door de nauwe stegen van Tlemcen. Het hangertje met de Hebreeuwse tekst, een erfstuk van haar oma, heeft ze afgedaan.

De rest van de dag blijft ze in haar hotelkamer, bellend naar reisbureaus. Hun tickets kunnen niet veranderd worden, alle boten naar Frankrijk zijn al weken volgeboekt, ze moeten nog twee weken in Algerije blijven. De spanning in het Midden-Oosten neemt onverminderd toe. Het eten is niet goed gevallen, ze zit op de wc. Hij pulkt aan zijn tenen, staart naar het verlaten zwembad. Hij wil haar begrijpen maar het lukt hem niet, alsof er een muur tussen hen is opgetrokken, een nauur van onbegrip.