Maatstaf. Jaargang 41

[p. 11]

F.F. Foelkel
Gesprek

Een ogenblik leek het erop dat twee werelden elkaar gevonden hadden en het leven voor Iwan voortaan normaal zou zijn en begrijpelijk. Ze stonden boven aan de trap van de psychiaterwoning en keken neer op de bruingeverniste treden en de leuningen van donker glanzend mahonie. Ze schudden elkaar de hand. Zijn psychiater droeg geen witte jas, maar een slobberig vest van Afghaanse wol, grijzig en bruinig en woekerend zoals zijn baard onder zijn kin, vol statigheid en freudiaanse verzoening.

Maar hij ging hem voor - langs een hekwerk van mahoniehouten spijlen dat de overloop markeerde, en ze schoven binnen in een ruimte die groot was en statig, waar plinten glommen van boenwas en mahoniehouten voorwerpen hem aanstaarden vanuit boekenkasten en vanaf opzettafeltjes. Met aan de muren schilderijen, groot en kalm, landschappen uit het oude Nederlands-Indië, buffels die hun ploeg door de rijstvelden trokken, en op de achtergrond verhieven zich hellingen tot vulkaankegels, die rookten.

Er was een korte dialoog over de vraag wíe er wáár zou gaan zitten, toen namen ze beiden plaats aan een ronde antieke tafel met een boekweitkleurig kleedje, en daarop een papyrusplant, een stapeltje psychiatrische tijdschriften, een pennebakje, een heel klein paars hart je dat van een kermis afkomstig leek.

Nu zat de therapeut in het tegenlicht, bij het raam, aangedrukt tegen groene blaadjes van vetplanten, gevormd als vingers.

Direct achter het raam waren de omtrekken zichtbaar van een boom. Een dikke grijsgroene stam vertakte zich, kaal en glibberig, de takken knokig, de wintertooi.

Voorbij de boom, een verdieping lager, strekte zich de straat uit van een rustige buitenwijk en daar stond, felrood geschilderd, mechanisch, onbetekenend weggedoken tegen een boom, Iwans oude fiets.

Aan de overkant van de straat, door een wirwar van kale bomen heen die hier - midden in de stad - vluchtig de indruk gaven van een winterbos, schemerde een pleintje. Het was het basketbalveld van de Technische School erachter. In de schemer van de bewolkte winterdag waren eigele rechthoeken zichtbaar die verrieden dat er scholieren binnen waren en, zoals dat gaat in de wintertijd, les kregen onder kunstlicht.

Het eigeel der ramen stak af tegen een loodgrijze wolkenmuur die naderde. Er woeien broodzakken op van het pleintje.

Iwans blik keerde terug naar de man tegenover hem.

Een lange grijze wat treurige Christusfiguur, een magere exotische man in een slobberende bruine broek, en met dat Afghaanse vest waarin zijn rug zich leek te krommen in nederigheid. Hij keek hem aan met informerende ogen, treurige begrijpende informerende ogen.

- Tot zover het standpunt van de patiënt. Nu dat van de psychiater.

Niet zíjn bestaan was aan de orde, maar dat van de man die de trap was opgeklommen, die zijn naam had genoemd, die hij had verwelkomd met een handdruk, en die dus nu tegenover hem zat.

Fors gebouwd was-ie, als een beroepssoldaat. Als een commando. Hij had juist meegedeeld dat hij ouder dan dertig was. - Maar de manier waarop hij op zijn stoel zat was die van

[p. 12]

een verschrikt kind, een scholier gesommeerd voor zijn rector, verlegen, argwanend - ook wel geintrigeerd, omdat een belangrijk iemand bereid was aandacht aan hem te schenken.

‘Dus uw vader is al ver in de tachtig!’ herhaalde de psychiater met nadruk, en hij schreef het op, waarbij zijn elleboog automatisch de planten raakte bij het raam. - Hij draaide zijn hoofd in de richting van die planten, waarvan de aanwezigheid hem verraste - vermoedelijk al jaren - en draaide zijn hoofd terug in de richting van zijn cliënt: ‘En uw moeder - u vertelde zojuist - die is twintig jaar jonger?’

Hij stopte het schrijven om de nieuwe informatie tot zich te laten doordringen - toen kwam zijn pen opnieuw in beweging.

En opnieuw keek hij zijn cliënt aan. Opnieuw. En opnieuw.

Hij was onverzadigbaar. Nu ze elkaar eindelijk hadden leren kennen, had hij recht op alle explanaties die er denkbaar waren.

‘Ach?’ riep hij uit. ‘- Daarginds opgegroeid? - Buiten? In de bossen? - Wij gingen daarheen op zondag. Maar als je er niet woont, is dat wat anders. - Het is een eind weg. Minstens een uur rijden. - Maar de natuur is er mooi. Wij genoten daar. Wij hebben er nooit een hert gezien. Wíj niet.’

Het scheen dat beiden tevreden waren, de cliënt vanwege de aandacht die hij kreeg, de psychiater vanwege de richting waarin het gesprek ging.

De psychiater luisterde. Hij knikte: ‘Dat begrijp ik. - Daar hebben wij ook last van. Anoniem. Bedreigend. En dat je er alles kunt krijgen wat in je hoofd opkomt is wel prettig, maar als je niet uitkijkt ga je er ten onder aan de herrie. Elke stad is een soort Toren van Babel - inderdaad!’

Hij luisterde.

‘Ja, daar heeft u gelijk in. Om nog te kunnen genieten - inderdaad, ja. Er worden vandaag de dag meer slaappillen verkocht dan in welk eerder deel van deze eeuw.’

Hij luisterde een tijdlang aandachtig. Vanaf zijn kant van de tafel keek hij zakelijk op naar zijn cliënt, de pen in de hand.

Ten slotte maakte hij een bezwerend gebaar, maande tot stoppen: ‘Ja, dat is waarvoor u hier bent -’

Hij werd weer tot luisteren gedwongen en ging achterover zitten, het gebaar van een koopman die zijn handel niet kwijt kan. Ten slotte kreeg hij toch weer de kans.

‘Orde scheppen. De chaos overwinnen. Een situatie verkrijgen waarin u weet wat u wilt.’

Zijn cliënt protesteerde. Hij kwam met zijn lichaam naarvoren. (Hij droeg een strak zwart hemd, met chevrons.) Zijn robuust bovenlijf hing nu over de tafel, zijn vingers drukten in het tafelblad. Hij gaf een uiteenzetting. - Van iets dat schijnbaar heel simpel was, maar blijkbaar toch geleid had tot een paradox - de paradox van zijn aanwezigheid hier.

Hij was namelijk niet gek, verklaarde hij. Hij had zijn verstand bij elkaar. Hij was bovendien niet blind voor zijn hebbelijkheden. En hij wist wat hij wilde.

- Maar wat hij wilde was blijkbaar onmogelijk.

Zelfs het nastreven ervan ongezond.

De psychiater hoorde hem aan, langzamerhand verstrakte zijn gezicht. Hij knikte ernstig: ‘Wat u daar noemt, is niet ongewoon’, zei hij. ‘En als probleem ook niet fataal voor uw toekomst. Ik maak het dikwijls mee dat mijn cliënten een vraag aan de orde stellen - waarvan ze de beantwoording als sleutel op hun bestaan beschouwen. - Maar die ze achteraf, als de therapie voorbij is, nauwelijks nog belangrijk genoeg vinden om erover na te denken. Het is natuurlijk interessant erachter te komen, waarom nu juist die bepaalde vraag iemand zo lang heeft beziggehouden. Maar - ach - dat wordt vanzelf wel duidelijk. En wat het chaotische van onze samenleving betreft: je moet als enkeling niet de hele wereld willen veranderen. Dat is trouwens - praktisch gesproken - onmogelijk.’

Zijn cliënt boog opnieuw naarvoren. Hij ging met deze conclusie niet akkoord. Zijn vingers liepen nogmaals over het mahonie van de tafel, met een nadrukkelijk duwen bij elke stap.

De psychiater luisterde. Enthousiasme kreeg hem te pakken.

[p. 13]

‘Dat is een pakkend beeld wat u daar schetst! Ja, inderdaad! Een foto van een groot plein in een stad op een stille zondagochtend! - Ik kan me daar iets bij voorstellen! Er is juist een gestalte aangekomen op dat plein - Die tekent zich af tegen de leegte. Het is nevelig. Jazeker, ik kan me daar iets bij voorstellen! Dat is een oerbeeld! Een archetype! Ga maar na: de eenzame op het uitgestorven plein. De eenzame in zijn bootje op de lege zee. De eenzame in de herfst. De eenzame wandelaar in het ruige landschap van de Dolomieten -’

Hij luisterde. Stak toen een vinger op.

‘U vertelt me: “De krantelezer, politicus en actievoerder windt zich op over het feit dat men -- de pieken van de Himalaya bijslijpt”?’

Hij luisterde.

‘“Dat men - de bossen in de Andes kamt?” en “Dat men het IJsselmeer met een slagroomklopper te lijf gaat??” - ik begrijp niet wat u bedoelt -’

Hij luisterde.

Hij fronste zijn wenkbrauwen. Hij herhaalde moeilijk: ‘“Op een foto van de zuidhelling van de Himalaya,’ zegt u. - O, is die steiler dan de noordhelling - dat wist ik niet. “Tussen ijswoestijnen en rimpelende gletschers. Een verontreinigingetje, boven in de foto, een puntje.”’

Hij schraapte zijn keel. ‘- Ja, dat puntje bent u dan blijkbaar. En dan zegt u: “Dat puntje is van plan de bergketens over te steken, het land aan de andere kant op te eisen” - wat bedoelt u met “opeisen”?’

Hij luisterde.

‘Jawel - goed - akkoord: “Doorstoten naar China om daar de westerse cultuur te verspreiden. - En twee keizers tegen elkaar op te zetten, en zelf met de macht te gaan strijken.” - Akkoord.’

In zijn mahoniehouten stoel, aan zijn kant van de tafel, zette de psychiater zich schrap tegen de stroom informatie die op hem afkwam.

‘Nou goed, bouwt u het beeld dan maar af -’

Hij luisterde.

‘Ja. “Het puntje heeft het idee dat er radioactieve stoffen in de Middenaziatische Rug zitten,” zegt u, “en heeft al het besluit genomen die bergen te laten afgraven.”’

Hij zuchtte. ‘- Ja, het zijn pakkende beelden die u daar schildert, maar het komt toch allemaal neer op -’

Hij knikte een aantal malen om de woordenstroom van de ander af te breken, doch kwam niet aan het woord.

‘Akkoord. “Wil een oorlog beginnen met Japan en de Sovjetunie. Maar de Oeral, als een scheidingsgebergte tussen westelijk Rusland en Siberië, zou voor het oprukken der troepen problemen opleveren.” Dan vraagt u zich af: “Kunnen we een stuk van dat gebergte niet gewoon met springstoffen wegblazen? - Een vierbaansweg aanleggen van Wladiwostok naar Moskou, zodat -”’

Hij luisterde.

‘Juist! Precies! Dat is een goede opmerking! U bent nu terug op het punt waar u de dingen kunt overzien. Als u dan over dat plein loopt op die zondagmorgen, dat plein voor het Paleis, zoals u zegt, en u bent er speciaal voor uit bed gekomen, ja, u had graag willen zien dat ze dat plein, zoals u bevolen had, eindelijk beklinkerd hadden. - Over wat voor plein hebt u het eigenlijk? - de Dam? Had u de Dam beklinkerd willen hebben - maar die is al beklinkerd. - Goed, inderdaad, daar gaat het niet om. Het gaat om dat kleine punt op dat grote plein.’

Hij luisterde.

Hij schoot in de lach.

‘“Ik sta erop! Ik stampvoet!” stelt u vast. - Maar tegelijk zegt u: “Als ze dan een foto van me zouden maken, zou ik daarop niet meer zijn dan een korrel. Een zandkorrel.” En toch wilt u “dat die bossen worden omgehakt - van Assen tot Rolde - want goddorie, dat waren heidevelden en dat moeten weer heidevelden worden”. Maar u noemt zelf die gedachte bespottelijk. Want “zelfs al wordt dat gebied weer heidevelden,” zegt u, “- dan zou ik daar toch niets aan hebben, ik zou er nooit komen.”’

Hij luisterde. ‘Jawel, dat begrijp ik. “Het gaat om het principe.”’ Hij wreef over zijn kin. ‘- Het gaat al de hele tijd om het principe.’

Hij zette zich in postuur en wuifde verdere uitleg weg.

[p. 14]

‘Wel - dat moeten we uitzoeken: over welk principe spreekt u? Door de eeuwen heen hebben mensen elkaar doodgegooid met principes. Dat had te maken met hun onrust, hun angst. En niet zo zeer omdat ze het goed met elkaar meenden. - Of zelfs maar goed met zichzelf meenden. Het is belangrijk te weten vanuit welke psychische lading men opereert. - Anders kan men wel aan de gang blijven met eisen te stellen aan andere mensen. Dan raak je nooit verzadigd.’

Hij luisterde.

‘- Ja, “de lelietjes der dalen op de hoge terreinen”. En dan mogen die wilde zwijnen wat u betreft wel terugkomen - O, u had gedacht zo'n twintigduizend. En die halen ze dan maar uit Transsylvanië. Ja, maarschalk Tito is dood, daar heeft u gelijk in. - En verder bent u nog altijd geïnteresseerd in dat project met die stuw die 40 000 vierkante kilometer onder water kan zetten.’

De psychiater hief dramatisch de armen: ‘- Maar het komt toch allemaal op hetzelfde neer, meneer Kollektief! Dit is toch de -’

Hij luisterde. Toen knikte hij begrijpend.

‘Nou ja, voor die vraag komt iedereen vroeg of laat te staan: “Ben ik uniek? Beteken ik iets voor de wereld? Zal ik nog eens beroemd worden?” - In een bepaalde fase is het blijkbaar moeilijk te accepteren dat je onopgemerkt je cyclus zult afleggen om daarna voor altijd in de dood te verdwijnen. Toch zult u ook in de dood verdwijnen.’

Hij keek zijn patiënt rechtstreeks aan: ‘Want met al die prachtige plannen heeft u het toch nog niet erg ver gebracht - zegt u nu zelf? U bent afgestudeerd in de fysica, vertelt u me, u heeft geen baan willen nemen in het onderzoek - “dat u niet vernieuwend genoeg vindt”, en u bent toen maar bij een encyclopedie gaan werken, “om het allemaal eens samen te vatten”. Ja, goed, een deeltijdbaan om met uw eigen onderzoekingen te kunnen doorgaan. - En nu zit u hier.’

Hij luisterde.

‘Natuurlijk, meneer Kollektief. Er zijn bijzondere mensen.

Hij luisterde.

‘Ja - maar Einstein was een uitzondering.’

Hij luisterde.

‘Kunstenaars - Oké.’

Hij luisterde.

‘Jawel, dat ben ik met u eens. Creativiteit moet zijn kans hebben. Daar heeft u gelijk in. Men begint in de maatschappij altijd met iemand te behandelen alsof hij/zij gemiddeld is: de gemiddelde scholier, de gemiddelde student, de gemiddelde werknemer. Eerst als dat conflicten oplevert, buigt men zich - met tegenzin - over het feit dat elk mens zijn eigen unieke eigenschappen heeft.’

Hij luisterde. Hij schudde kalm zijn hoofd: ‘Ik zou niet willen zeggen “in de mal geperst als klei”. Ik denk niet dat de overheid zo boosaardig is. - Maar wat moet die overheid met zoveel mensen, wanneer ze allemaal iets anders willen?’

Hij luisterde.

‘Natuurlijk zijn die unieke eigenschappen belangrijk!’

Hij luisterde.

‘Nou ja, dat is iets anders. Die bruine paaltjes, die Amsterdammertjes zoals u ze noemt, ik weet ook niet of ik daar zo dol op ben. Het is inderdaad een teken van onmacht als je als samenleving obstakels moet gaan oprichten om mensen te dwingen zich aan de wet te houden - en vervolgens die obstakels iedereen in de weg staan.’

Hij luisterde.

‘Ja, ik kan me dat voorstellen. - Het moet voor een fietser vervelend zijn om over verkeersdrempels heen te schokken die zijn aangelegd voor het afremmen van automobilisten.’

Hij luisterde.

‘- Nee, zo'n plan vind ik wat anders. Dat soort paaltjes van plaatijzer waar je voortdurende je nek over breekt. Ja, nou goed, een actie om ze te laten weghalen. Zoiets ligt nog binnen de mogelijkheden. Ja, is eigenlijk wel een goede les voor de samenleving! Ik ben ervoor! - Ik steun u daarin!’

De psychiater keek op zijn horloge. Hij schudde zijn hoofd. Hij keek zijn patiënt meewarig aan.

‘Ik moet nu het eind van het therapie-uur aankondingen. - Altijd een vervelend moment,

[p. 15]

sommige cliënten voelen zich gekrenkt als ze moeten plaatsmaken voor anderen. Maar het is onvermijdelijk.’

Hij tikte op zijn horloge.

Hij tikte er nogmaals op.

‘- Dit horloge staat stil, zo te zien.’

Hij keek een moment besluiteloos naar de deur.

‘We zullen nog maar even doorgaan. Het is per slot van rekening de eerste keer dat u hier bent.’

Hij ging verzitten, nu ontspannen achterover in zijn stoel, alsof hij zich niet meer verantwoordelijk voelde voor wat er verder nog gebeurde.

‘Ja, u had het erover dat een mens niet meer is dan een punt in de ruimte. - U zei dat u natuurkunde had gestudeerd.’

Hij sloeg zijn benen over elkaar en nam de houding aan van een babysit. Maar er kwam een opmerking van zijn cliënt die hem intrigeerde en hij veerde op.

‘Ja, dat ís ook verwonderlijk! Dat er in de wereld zo vele vormen zijn. Of, zoals u het zegt, “zo vele volumina”. En dat relatief kleine volumina in staat zijn al die andere vormen in de wereld naar hun hand te zetten. - Waaruit wel blijkt dat het afdwingen van een wil te maken heeft met planmatigheid.’

Hij wees op een van zijn schilderijen, waarop een Indonesische buffel kalm een ploeg door de sawa trok: ‘Je ziet op dit soort platen wel eens een kleine tijger een grote buffel bespringen. Dat wil zeggen: de tijger doodt de buffel - niet omgekeerd, hoewel de buffel de sterkste van de twee is en scherpe horens heeft. Hieruit kun je afleiden dat wie het meest beslist is in zijn handelen, het meest concreet weet wat hij wil, dikwijls als overwinnaar uit de bus komt.’

Hij pauzeerde een moment. Zijn cliënt zweeg aandachtig.

Hij vervolgde: ‘- Dat is het belang van een therapie: te leren wat je wilt met het bestaan. Over enige tijd - we zullen wel zien wanneer - heeft u een idee gekregen wat u eigenlijk wilt met uw leven.’

Hij keek peinzend naar de zoldering van het vertrek, waar balken van zwart mahonie de hogere verdiepingen schraagden.

‘Wat de uitkomst van uw therapie zal zijn, daar is nu nog niets over te zeggen. Er moet eerst, zoals men het uitdrukt in de psychotherapie, “een kluwen worden ontrafeld”: u heeft een oude vader, een moeder die twintig jaar jonger is dan uw vader, en - schrijfster?’ Hij keek in zijn aantekeningen. ‘Ze was toch schrijfster?’

‘U bent opgegroeid in een eenzaam deel van het land, in de bossen - daar heeft u filosofieën over macht opgedaan. - En u bent voor uw studie in de hoofdstad terechtgekomen. We moeten dus ook nagaan wat het verblijf in een drukke stad als deze voor u betekent. Hoe het de psyche beïnvloedt.’

Hij keek op en zweeg geruime tijd.

Ze zwegen beiden geruime tijd.

Ten slotte ging er beneden in het huis een bel. Een schril, lang aanhoudend gerinkel, misplaatst, respectloos.

‘Ja, we moeten echt ophouden. De volgende keer gaan we verder.’

Hij stond op. Iwan stond op. Trok zich verlegen terug totaan de deur.

‘En wat gaat u nu de rest van de dag doen?’ vroeg de psychiater hem vriendelijk in de deuropening.

Iwan vertelde het hem.

‘Maar dat is heel interessant!’ riep de psychiater uit. ‘In mijn studententijd deden we ook aan toneel! Ja, met studenten. - En met een bedoeling: Om iets voor elkaar te krijgen in de wereld.’

Hij glimlachte.

‘Dingen voor elkaar krijgen in de wereld. - Dat is niet zo gemakkelijk als het lijkt, vrees ik.’

Ze namen afscheid bij de trap.

Iwan sjokte de treden af, diep in gedachten. De treden veerden onder zijn voeten, wat overging in de harde tegelvloer van de hal van het huis.

Hij passeerde de deur van de wachtkamer. Wie zich daarachter bevond? - Hij dacht daar geen seconde over na.